تپه نوشیجان ملایر

تپه نوشیجان از جمله آثار خشتی منحصر به فرد بر جا مانده از تمدن های پیش از هخامنشی در ایران است. بقایایی که به دوره ی عصر آهن ۳ و سپس تمدن مادها برمی گردد. بنابراین تپه نوشیجان حدود ۲۸۰۰ سال قدمت دارد. نوشیجان در لغت احتمالاً به معنی جایگاه نوش یا جایگاه انوش بوده است و نوش یا انوش ظاهراً نام خانمی است که بر این منطقه حکمرانی می کرده است. تپه ی نوشیجان در سال ۱۳۴۳ خورشیدی مورد شناسایی قرار گرفت. در سال های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ طی ۶ فصل باستان شناسی توسط موسسه ی ایران شناسی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ عملیات کاووش و مرمت در تپه انجام پذیرفت.

دستاورد فعالیت های این هیئت، شناسایی سه دوره ی معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان است که مهمترین و باستانی ترین لایه مربوط به سکونت اقوام ماد در این تپه از نیمه ی دوم قرن هشتم قبل از میلاد مسیح تا نیمه ی اول قرن ششم قبل از میلاد است. آثار دو دوره ی دیگر در لایه های سطحی تر قرار داشته که پس از انجام مطالعات علمی برداشته شده است.

معماری تپه نوشیجان ملایر

مجموعه ی نوشیجان ۸۰ متر طول، ۳۰ متر عرض و مرتفع ترین بخش آن ۳۷ متر ارتفاع دارد. دژ نوشیجان که با ارتفاع ۴۰ متری روی یک تپه قرار گرفته است، از لحاظ معماری، نخستین الگوی معماری ایرانی محسوب می‌شود. معماری به کار رفته در تالار ارگ نوشیجان، در دوره هخامنشی الگویی برای تالار آپادانا و در دوره‌های اسلامی برای مقرنس در بناها به کار گرفته شد. در تپه نوشیجان، دو تالار ستون‌دار و دو معبد قرار گرفته است. وجود این دو بنا در ارگ نوشیجان، نشان می‌دهد که این ارگ، دارای کارکردی نظامی، سیاسی و مذهبی بوده است.

اقوام ماد به هنگام ترک محل، اقدام به پر کردن فضاهای داخلی مجموعه برای حفظ بنا کردند. ارگ نوشیجان در دوره هخامنشی و اشکانی، روی بازمانده‌های قبلی بنا که به‌صورت سکو بود، ساخته شد؛ به‌طوری که بنای مادی تا ارتفاع هشت‌متری باقی ماند و بدون نیاز به بازسازی خاصی، تنها اقداماتی برای مرمت آن انجام شد. بنای قدیمی جبهه غربی تپه نخستین آتشگاه در ارگ است. بقایای آتشدان در جبهه جنوبی تپه، نشان از مراسم نیایش آتش دارد. اتاق معبد به‌صورت شمالی-جنوبی ساخته شده ‌است و در بدنه مخروطی شکل آن سه طاقچه به‌طور نامحسوس دیده می‌شوند. در حاشیه جنوبی معبد، بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالا شالوده پایه ستون‌های معبد بوده است. آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی هم‌زمان با دگرگونی معماری در این تپه و ایجاد تالار ستون‌دار در شرق بوده است.

بخش‌ های مختلف ارگ نوشیجان

تالار ستون دار آپادانا

تالار ستون‌دار آپادانا روی سکوی خشتی قرار گرفته ‌است. سبک معماری این تالار ستون‌دار، با تالارهای گودین تپه و تالارهای اورارتویی که در «آلتین‌تپه» واقع در آسیای صغیر قرار دارد، قابل مقایسه هستند و احتمالا با تأثیرپذیری از هنر معماری اورارتو ساخته شده‌اند.

معبداصلی

شکل معبد به‌صورت نیم‌چلیپا است و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده‌ است. در زاویه شمالی سرسرا، پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش کاملا مشخص تشکیل می‌شود. این نوع آتشگاه از نظر پلان در اکثر آتشگاه‌های دوره ساسانیان دیده شده است.

اتاق‌ها و انبارها

این مجموعه دومین بخش مهم تپه نوشیجان را تشکیل می‌دهد که در شرقی‌ترین قسمت تپه قرار گرفته و شامل حصار، بارو، اتاق‌های مسکونی و انبار است.

تونل

در بخش شمالی تالار ستون‌دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی شکل، کنده شده است که در عمق سه متری به صخره منتهی می‌شود. با توجه به‌شکل تونل، به ‌نظر می‌رسد که کار معماری پایان نیافته است و از این جهت، می‌توان استنباط کرد که احداث آن در آخرین دوره سکونت در این تپه، صورت گرفته و از طرفی احتمالا ایجاد آن تپه، جنبه امنیتی داشته ‌است.

پیشنهاد می کنیم در صورت تمایل مطلب تپه نوشیجان از دید دیوید استروناخ اسکاتلندی را نیز در این زمینه مطالعه بفرمایید.

نحوه دسترسی

برای دسترسی به تپه نوشیجان از طریق بزرگراه ملایر به همدان خود را به ۱۶ کیلومتری شمال ملایر برسانید. از طریق جاده قدیمی همدان به نهاوند، به‌سمت غرب و جاده نوشیجان حرکت کنید. از طریق این جاده ۶۰۰ متر تا تپه راه است.