امامزاده حسین ابن موسی کاظم(ع)

آرامگاه حسین ابن موسی (ع) در سه کیلومتری شمال غربی شهرستان طبس قرار دارد . اصل بنا به تاریخ ۴۹۴هـ . ق تعلق دارد و در سمت غربی صحن امامزاده ، ایوانی به نام ایوان ” امیر علی مشیر ” دیده می شود از ملحقات این آرامگاه ، ساختمان چهل چراغ است که مدفن چندی از حکام و بزرگان پیشین طبس است . این امامزاده به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده یزد ، مشهد و حمایت های آستان قدس رضوی (ع) ، رونق بسیار یافته و به مکان زیارتی ، سیاحتی با شکوهی تبدیل شده است .

در گوشه گوشه این سرزمین ، بناها و بارگاه هایی دیده می شود که مردم گرداگرد آن به توسل و تقرّب ، آن را گرامی می دارند . این بناهای تاریخی که هر از چندی بازسازی می شوند و به فراخور زائران و بازدیدکنندگان ، توسعه می یابند ، یا امام زاده ای را در میان خود دارند ، یا دانشمندی و یا صاحبدلی را که مردم با دیده احترام به او می نگرند و او را بزرگ می شمارند و به امید برآوردن حاجتی ، یا رسیدن به مقصودی دست نیاز به آستان وی دراز می کنند .

بیشتر این مزارات امّا ، از آنِ فرزندان امامان بزرگوار شیعه است و از همین رو ، توسّل به ایشان ، همچون نیاز آوردن به پیشگاه امامان ، در میان مردم آن دیار رایج گشته است .
این مزارات در همه جای سرزمین های اسلامی ، از هند و افغانستان گرفته تا غربی ترین کشورهای آفریقا گسترده و پراکنده است .

بر پایه پژوهش هایی که صورت پذیرفته ، با هجرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام ، از مدینه به مرو ، و پذیرفتن مقام ولایت عهدی در عهد مأمون ، بسیاری از برادران آن حضرت ، با انگیزه های مختلف به جای جای سرزمین ایران روی آوردند و هر یک در منطقه ای دور یا نزدیک به مرکز حکومت ، به شهادت رسیده یا درگذشتند .

یکی از این امام زادگانی که در خطه شرقی ایران، اکنون دارای مزار و بارگاهی برجسته و والا است، حسین بن موسی الکاظم، برادر امام هشتم (ع) است.

حسین بن موسی الکاظم ، برادر امام رضا (ع)

حسین بن موسی الکاظم علیهما السلام از جمله امام زادگانی است که مورخّان او را از فرزندانِ بلافصل امام کاظم (ع) دانسته اند و به گفته ایشان، از مقام بلندی برخوردار بوده است.
از امام جواد (ع) سئوال شد، کدام یک از عموهایتان نسبت به شما بهتر رفتار کردند ؟ فرمود : حسین . حضرت امام رضا (ع) فرمود : به خدا سوگند، فرزندم جواد درست گفته است ؛ زیرا حسین نسبت به او خوش رفتارترین افراد بود.

از حالات و زندگی نامه امام زاده حسین در کتاب های انساب و تراجم موجود ذکر چندانی نشده و اطلاعاتی کافی در دست نیست ، اما بر پایه تحلیلی که از رونوشت نامه منسوب به امام ابوالحسن الرضا (ع) به عمل آمده ، تاریخ ولادتِ این امام زاده ، اواخر قرن دوم یعنی حدود سال ۱۷۸ هـ . ق بوده است. نامه یادشده، متنی است که حضرت امام رضا (ع) آن را در شأن برادرش حسین بن موسی به والی طبس نوشته اند ، و تاریخ نگارش آن و محاسبه سنِِّ حسین در هنگام مفقود شدن که در متن به آن اشاره شده و مدّت زمانی که متواری بوده و مخفیانه به سر برده است، تاریخ ولادتِ او را روشن می سازد . ظاهراً حسین از آخرین فرزندان موسی بن جعفر(ع) و دوران کودکی و نوجوانی وی مصادف با ایام حکومتِ ننگین هارون الرشید و تاخت و تازهای او بوده است.

در آن زمان ( اواخر قرن دوم هجری ) که فرزندان علی (ع) و شیعیان ، سخت تحت تعقیب عمّالِ عباسی بودند ، حسین بن موسی ، با آن که نوجوانی بیش نبود ، از ظلم و ستم خلفا امان نداشت ، و همراهِ دیگر فرزندانِ موسی بن جعفر (ع) مدّت ها متواری بود و پنهان می زیست.

حضرت امام رضا (ع)، همین که اطلاع یافتند حسین به جانب خراسان ( طبس ) آمده برای آگاه کردنِِ عامر بن زروامهر ( والی طبس ) که مورد اعتماد آن حضرت بود نامه ای به وی نوشتند ، تا او را از ورود آن امام زاده آگاه سازند که مراقب باشد تا گزندی به وی نرسد.

متن نامه منسوب به امام رضا (ع)
بسم الله الّرحمن الرحیم

از علی بن موسی بن جعفر الرضا به عامربن زروامهر مرزبان طبسین :
سلام بر تو .
همانا ستایش می کنم خدای را ، آن که غیر از او خدایی نیست .
پروردگارا !
از تو می خواهم که بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم ، بنده و پیامبرت درود فرستی .
ستایش ، خدای یکتایی را سزاست که از همه جهانیان بی نیاز و همه به او نیازمندند .
خدای توانایی که از همه برتر است و بر آن چه که بخواهد تواناست .
خدایی که هر که از او یاری بخواهد او را یاری می دهد و هر که به او پناه بَرَد او را پناه دهد .
حاکمِ همه حاکمان و پرورش دهنده همه پرورش دهندگان .
هیچ موجودی بر وجود مقدّسش پیشی نگرفته و هیچ چیز جایگزین او نمی باشد .
قلم بر حمد و ثنایش در گردش است .
… پس در پنهان و آشکار از نافرمانی او بپرهیزید .
اما بعد …

در میان کار ها ، برای ما پیشآمدی روی داده و من در آن ناحیه بر هیچ کس جز تو اعتماد ندارم و آن این است که فرزندی از فرزندانِ قریش از عترت پیامبر ( درود خدا بر او و خاندانش ) مفقود شده و این موضوع حزن و اندوه مرا سبب گشته است .
این فرزند ، حسین نام دارد ، او نزدیک به بلوغ و در سن کودکانِ دوازده ساله است . رنگِ چهره اش گندم گون است و در سفیده چشم راستش نقطه قرمزی است ، گونه هایش برجسته است و موهایش صاف ، از زمانی که مفقود شده ، نُه سال می گذرد .
اطّلاع یافتم که او قصد آن ناحیه را که دروازه خراسان است ، داشته و در آنجا ساکن است .
از تو می خواهم که ازدوستانت کمک بخواهی و اقدام به یافتن این گمشده کنی و چنانچه او را یافتی ، پس از آ ن که صفات و نشانه هایش برایت مسلّم شد ، مرا آگاه سازی .
از تو می خواهم که نسبت به او نیکی و مدارا و ملاطفت نمایی تا خداوندی که برهمه ولایت دارد ، او را به خانواده بزرگوارش که نگران هستند برگرداند و از راه بزرگواری ، کارهای کوچک و بزرگی را که در آن ناحیه برایت پیش می آید برای من بنویس که اِنْ شاء الله تعالی مرا در انجام آن موفّق خواهی یافت و فرمان خدای عزّوجل را از یاد مبر که در سوره مبارکه نساء می فرماید :
اِنَّ اللّهَ یأْمُرُکمْ اَنْ تُؤَدُّوا الاَماناتِ اِلی اَهْلِها وَ اِذا حَکمْتُمْ بینَ الناس اَنْ تَحْکمُوا بالْعَدْلِ اِنَّ اللّهَ نِعِمّا یعِظُکمْ بهِ اِنَّ اللهَ کانَ سَمیعاً بصیراً .
و پس از آن فرمود: … وَ اُولِی الاَمْرِ مِنْکمْ فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فی شی ءٍ فَرُدُّوهُ اِلَی اللهِ وَ الرَّسولِ .
و سلام و رحمت و برکات خدا بر تو و همه دوستانِ مسلمانت باد ، آنان که فرمان های الهی را می شنوند و فرمانبردار خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم هستند .
این نامه در شعبان سال ۱۹۹ هجری قمری نوشته شده است .

سخنی درباره این نامه

در مورد اصل نامه منسوب به حضرت ، مرحوم محمد رضا اظهری که از نویسندگان اهلِ طبس بوده در مقاله خود چنین می نویسد :
مطّلعین محلّی مدّعی اند که اصل نامه نزد مرحوم میرزا غلامحسین متولّی که علاوه بر تولیتِ امام زاده از مردانِ فاضلِ طبس بوده و کتابخانه معتبری نیز داشته است ، مضبوط بوده که همواره آن را در صندوقی مقفّل نزد خود حفظ می کرده است ، پس از مرگش ، یکی از دوستانش که به قصد شرکت در مراسم عزاداری متولّی به طبس رفته ، آن را از ورثه گرفته است تا به کتابخانه آستان قدس رضوی تسلیم کند ، ولی نه خصوصیاتِ آن در دست است و نه از نامه مزبور در کتابخانه آستانه اثری به دست آمده است . ولی سواد مکتوب در نزد بسیاری از علاقه مندان موجود است .

نگارنده سواد آن را در دیوانِ خطّیِ میرزا علی منشی باشی متخلّص به رشیدی مطالعه کرده است و او توضیح داده است که اصلِ آن را در خدمتِ میرزا غلامحسین متولّی زیارت کردم ، پس از تقبیل ، سواد آن را ضبط کردم .
سپس منشی باشی تمام نامه را در قصیده مفصّلی با ۷۴ بیت به مطلعِ :

دانی چرا طبس به لغت باغِ گلشن است چون بر امام زاده آزاده مدفن است

به فارسی برگردانده است و این دیوان هم اکنون در دهشک در تصرّفِ آقای رشیدی نوه مرحوم منشی باشی است .
نسب شناس معروف ابو عبدالله بن طباطبا گوید :
گروهی هستند در طبس که می گویند ما از موسویان هستیم . آنها از اولاد مفقود هستند و لقب ( مفقود ) مربوط به گروهی از طالبیین است که شناخته نشدند و اولادشان به فرزند فلان مفقود معروف شدند که در اینجا مقصود حسین بن امام موسی بن جعفر (ع) است .

از شواهدی که صحّتِ لفظ مفقود را نسبت به امام زاده حسین بن موسی (ع) تأیید می کند ، همین نامه منسوب به حضرت امام رضا (ع) خطاب به حاکمِ طبس است در مورد برادرشان که به آن دیار آمده و در دو جای این نامه حضرت کلمه ( مفقود ) را مرقوم فرموده اند .
دفتر مرحوم آیهالله العظمی نجفی مرعشی ( قدس سرّه ) درباره حسین بن موسی (ع) امام زاده طبس را در چند سطر مرقوم داشته است که خود نیز مؤیدی دیگر است . ایشان نوشته اند :
آنچه از کتب انساب فراوان و مشجّرات برمی آید ، آن است که این امام زاده ، فرزند بلافصلِ موسی بن جعفر است و هیچ گونه تردیدی در این زمینه میان علمای علمِ نسب نبوده ، جمعی از نسّابان ، معتقد شده اند که نسل دارد و از دیر زمان در خود شهرستان طبس زندگی می کردند .

جمعی از خاندانِ اهل بیت و فرزندانِ حضرت موسی بن جعفر (ع) که مخفیانه فرار کردند ، به شیراز و ورامین و کاشمر و طبس پناه آوردند و در آن شهرستان ها به وسیله عمّال نابکار مأمون به شهادت رسیدند و حسین بن موسی الکاظم (ع) به طبس پناه آورد و در آن شهرستان از دنیا رحلت نمود .
در این نظریه راجع به مقبره موجود در طبس آمده است :
اکثر ارباب تراجم و نسب و همچنین مرحوم آیت الله نجفی رحمه الله علیه معتقدند که همان امام زاده واجب التعظیم ، حسین بن موسی الکاظم (ع) و برادرِ حضرت علی بن موسی الرضا (ع) می باشد و از دیرزمان مورد توجه اهالی محترم و قاطبه ملّتِ ایران بوده است و محلِ برآوردنِ حاجات و نذورات و کرامات بوده و اینها همه دلیل بر صحّت و درستی این امام زاده می باشد .

حسین بن موسی و روایتِ از امامان

در کتاب های اصول کافی و من لا یحضره الفقیه و تهذیب الاحکام و بحار الانوار ، احادیثی درباره استحمام و بهداشت بدن از این امام زاده نقل شده است .
حسین بن موسی همجنین در روایت دیگری چنین می گوید :

یک روز که هوا کاملاً صاف بود و در آسمان ابری دیده نمی شد ، با ابی الحسن الرضا (ع) به سوی بعضی املاک آن حضرت خارج شدیم . هنگامی که به بیابان رسیدیم به من فرمود : آیا با خود لباسی برداشته اید که شما را از باران حفظ کند ؟ گفتم : خیر ، چه نیازی به بارانی داریم ، در هوا ابری به چشم نمی آید و خبری از آمدن باران نیست . فرمود : اما من با خود آورده ام و شما را به زودی باران خواهد گرفت . حسین گوید : جز اندکی نرفته بودیم که ابری در آسمان پدید آمد و بر ما باریدن گرفت و همه به فکر خود بودیم و احدی از ما باقی نماند ، مگر آن که خیس شده بود .

مزار امام زاده حسین از آغاز تا کنون

براساس شواهد ، سیاستِ تند و خصمانه امویان و بعد از آن عبّاسیان به گونه ای بود که قلع و قمع و نابودی اهلِ بیتِ پیامبر( صلی الله علیه و اله وسلم ) و برانداختنِ نام و نشان و آثارشان را سرلوحه کارهای خود قرار داده بودند . آنان پس از دفن حسین بن موسی الکاظم در طبس ، سالیانی دراز ، از عمران و آبادی بنای مقبره ، جلوگیری کردند ، ولی ارادتمندان آن حضرت مخفیانه به زیارتش می رفتند .

از کیفیت بنای بقعه قبل از قرن پنجم مدرکی به دست نیامده است . نظر به برخی از اسناد ، بنای اولیه آن مزار محترم در قرن پنجم هجری بوده است .
در آن زمان آرامگاهی با شکوه ، دارای اماکن و بیوتاتِ متعدّد به فراخورِ شأنِ فرزند موسی بن جعفر (ع) ساخته شده بود .

دائره المعارف تشیع ، کیفیتِ بقعه قدیم و کسترش بناهای اطراف آرامگاه امام زاهده در قرن پنجم را به هنگامِ نقلِ بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران چنین آورده است :
امام زاده حسین بن موسی الکاظم (ع) واقع در سه کیلومتری شمال غربی طبس ( گلشن ) شاملِ صحن ، ایوان و حرم است . در قسمت شرقی امام زاده ، صحن کوچکی است که به بست مشهور می باشد ، اندازه های آن عبارت است از ۱۵ در ۲۱ متر . در غرب این بست راهرویی است که با عبور از آن به صحنِ اصلی ِ امام زاده می رسیم که ابعاد آن ۲۱ در ۴۱ متر است . در غرب این صحن ایوانی قرار دارد که به ایوان علیشیر مشهور می باشد ، می گویند در گذشته این ایوان دارای نقّاشی ها و گچ بری های جالبی بوده و ارتفاعی بیشتر از امروز داشته است . باعبور از ایوان ، راهروی طولانی وجود دارد که دو طرفِ آن مقبره هایی واقع شده ، با سنگِ قبرهایی که دارای تاریخ های کهن هستند . از جمله آنها سنگ قبرِ بزرگ و تاریخی خواجه شمس الدین حسین شاه نامی با تاریخ ۸۰۰ هجری است .

در برابر مقبره مزبور ، ساختمان دیگری معروف به چهل چراغ و مقبره عماد الملک و میرزا ابولقاسم خان و سردار مکرّم است که همگی حکمرانان طبس بوده اند .
در سمت جنوب بنای چهل چراغ ، درِ ورودی حرم قرار دارد ، قبل از ورود به حرم رواقی با اندازه های ۳۰/۱۰ در ۴۰/۱۲ متر قرار دارد که با گنبدی به ارتفاع ۱۵ متر پوشیده شده است . از آنجا به محوطه مستطیل شکلی وارد می شویم که ابعاد آن ۹۰/۱۰ در ۷۰/۴ متر بوده به دارالحفّاظ معروف می باشد .

بر دیوار دارالحفّاظ ، عبارتِ ( صَلِّ یا رَبّ عَلَی شمس الضُّحی ) نوشته شده ، و در بالای این عبارت ، گچ بری های ظریف و قابل ملاحظه ای به چشم می خورد .
سپس از این محل وارد حرم می شویم ، حرم چهار گوشه ای است که طول هر ضلعِ آن هشت متر است و بر فراز آن گنبدی به ارتفاعِ دوازده متر بر پا شده است .

دیوار های حرم تا زیر گنبد ، دارای نقّاشی هایی به رنگِ آبی است که مناظر گوناگون از شکارگاه و غیره را نشان می دهد . در قسمت دیگر که بیشتر از رنگ قرمز استفاده شده است ، گل های گوناگون نقش اندازی شده اند . درچهار طرف بالای دیواره حرم کتیبه ای با خط نسخ نگارش یافته است . کتیبه داخل حرم دارای یکی از قدیمی ترین تاریخ های ِ مربوط به این آرامگاه ، یعنی سال ۴۴۹ هـ . ق است .

این کتیبه پیشینه ساختمان بنا را به قرن پنجم عقب می برد ، صندوق چوبی روی مرقد دارای تاریخِ سال ۹۸۰ ق است . بر گرد صندوق مزبور ، سوره هَلْ اتی ( دهر ) کنده کاری شده است .
از ایوانِ سمت جنوب امام زاده به صحن دیگری راه می یابیم که ابعاد آن ۲۴ در ۲۳ متر است و اطرافش مقبره های خصوصی بنا شده است . این صحن را صحن نو می نامند . این بنای قرن پنجم با توجه به اعتقاداتِ مردمِ محل در طول زمان مورد مرمّت و دستکاری قرار گرفته ، تا جایی که برای شناسایی دقیقِ هسته اصلی آن باید بررسی های دقیق تری بر روی آن صورت پذیرد ، این امام زاده از اولاد امام موسی الکاظم (ع) دانسته شده است .
این بنا به شماره ۳۳۷ در فهرست آثار تاریخی ِ ایران به ثبت رسیده است .

همان گونه که پیش از این بیان شد به نقل از دائره المعارف بناهای تاریخی ایران ، در قرن پنجم ، در عهد سلجوقیان وزیرِ شیعی مذهب آن دوره بنامِ مجدالملک اسعد بن موسی البراوستانی قمی اقدام به آبادانی مراقد امامان و امام زادگان نموده است . در تأیید این سخن ، دائره المعارف مصاحب می نویسد:

جایی دیگر هم بنای اولیه امام زاده را با استناد به لوح سنگی به دست آمده در سال ۴۴۴ قمری نوشته اند که هم زمان با سلطنت طغرل بیک سلجوقی بوده است .
آنها معتقدند که در آن زمان سلجوقیان بنا بر مصالح سیاسی خود ، مدت زمانی از شیعیان دلجویی کرده و از قدرتشان علیه بنی عبّاس بهره برداری سیاسی و عقیدتی می کردند و به آنها اجازه می دادند که بناهای مذهبی خود را احداث و مرمّت کنند . از جلمه این بناها آستانه مقدسه حسین بن موسی الکاظم در طبس است .

پس از آن در دوره ایلخانان مغول ، به ویژه در عهد غازان الجایتو و دوره جانشینان تیمور ، مرقد های امام زادگان ، تجدید بنا و تعمیر یا تزیین شده اند . بقعه حسین بن موسی الکاظم (ع) نیز در این زمان مورد مرمّت و بازسازی قرار گرفت و ساختمان هایی به آن افزوده شد ، صحن ها و رواق های در کنار بقعه با خشت و گل بنا شد و گنبد اصلی نیز مرمّت و تزیین گردید و موقوفاتی نیز برای تأمینِ مخارج و هزینه های آن معین شده که وقفنامه های مربوط موجود است .
عملیات مرمّت ، بازسازی ، توسعه و احداث بناهای جدید از جمله آب انبار ، زیر نظر امیر حسن خان شیبانی انجام گرفت .

پس از صفویه بر اساس مدارکی که ذیلاً بدان اشاره خواهد شد بنای حسین بن موسی در قرن سیزدهم مورد مرمّت و بازسازی قرار گرفت .
کتیبه زیر هم که تا قبل از ویرانی زلزله سال ۱۳۵۷ شمسی در گنبد بنا مکتوب بوده ، سال ۴۹۴ ق یعنی اواخر قرن پنجم هجری را نشان می دهد . امیر حسن خان شیبانی نیز در سال ۱۲۰۵ قمری آن را تعمیر و بازنویسی کرده که خود مؤید باستانی بودنِ بقعه است .

آنچه مسلّم است این که بنای آرامگاه امام زاده طبس ، در زلزله سال ۱۳۵۷ هـ . ش بکلی ویران شده و قبل از آن در طول سال های متمادی دستخوش حوادثِ بسیاری بوده است . چندین بار در آن تعمیرات و تغییراتی به عمل آمده و عاملِ این تغییرات و دگرگونی ها نوعِ بنا و ساختمانهای آن زمانِ طبس بوده که نوعاً از خشت و گل بنا می شدند و به همین علّت شهر طبس تا کنون چندبار تغییر محل داده است ، صاحب طرائق الحقائق می نویسد :
زمینِ مرقد امام زاده طبس ابتدا در مرکز شهر بوده است .

در کتیبه ای که بالای دیوار و زیر گنبد قدیم بوده ، احداث و تعمیر بنا و تاریخِ ۴۹۴ و همچنین ۱۲۰۵ دیده می شود .
کتیبه مزبور را که می خوانید و گویای قدمتِ آرامگاهِ امام زاده است ، مرحومِ محمدرضا اظهری در نامه آستان قدس آورده و در پایانِ آن نوشته است :
به نظر می رسد که امام زاده قبلاً کتیبه ای داشته که به تاریخ ۴۹۴ نوشته شده است و سپس در زمانِ میرحسن خان تعمیر شده و تمام کتیبه آن در همان زمان نوشته شده باشد و عبارتِ : هکذا وَجَدْتُهُ وَقَرَأتُهُ وَکتَبْتُهُ ، مؤید آن است .

کتیبه بنای قدیم امام زاده حسین

بسم الله الرّحمن الرّحیم
الْمُتَصَدّی لاِثارَه هذا البناءِ العالی ، اَلَّذی تَضَمَّنَ اَعْظَمُ اَوْلیاءِ اللهِ تعالی وَ اَصْفِیائِهِ وَ سُلالَه الْعِتْرَه الاَئمّه الطّاهره ، خلاصَه السّاداتِ الزّکیه وَالْبَرَرَه ، الرَّضی الزّکی عَلیهِ سَلامُ اللهِ الْعَلِی الأعلی وَصلَواه مِنْهُ سبحانَهُ وَتعالی راجیاً إلی عِنایه اللهِ وَرعایتِهِ ، تَقَرُّباً إلی کرَمِهِ وَشْکراً علی نِعَمِهِ باِعْلاء هذهِ الْقُبَّه وَالرَّوضَه وَتَوَلَّ بتَأکید بُنْیانِها وَتأسیس أرْکانِها زَینُ الْمِلّه وَالدَّولَه وَالدّین ، الشیخ علی وَفَّقَهُ اللهُ علی اِعانَه الاِنامِلِ و حَشَرَهُ مَعَ جمیعِ الاَنْبیاءِ وَ الرُّسُلِ وَالصّدّیقینَ وَالاَوصیاءِ وَالشُّهداءِ وَالصّالحینَ وَحَسُنَ اولئک رفیقاً .
الحمدُ لِلهِ الَّذی هّدانا لِهذا وَما کنّا لِنَهْتَدی لَو لا اَنْ هَدانَا اللهُ .
فی جمادی الثانی عام اربعٍ و تسعینَ وَ اَرْبَعَمِائَه مِنَ الْهِجره النَّبَوِیه ، هکذا وَجَدْتُهُ وَ قَرَأتُهُ و کتَبْتُهُ . الرّاجی الی التّوفیقِ ( راجیاً التوفیق ) …. وَاسْتَسْعَدَ بتَعمیرِ هذهِ الْبّقْعَه الْمَنیعَه الاْمیرِ الاْعظمِ المولَی الاَفخَمِ ، تاجُ الخوانین الْعظامِ افتخارُ الاَعراب وَالاْعجام ( العرب والعجم ) امیر حسن خان ابن السعید الشهید امیرعلی مردان خان وفَّقَهُ اللهُ تعالی وَ فَتَحَ لَهُما بابَ النّجاه . فی شهرِ ربیع الثانی ۱۳۰۵

بازگویی یک رخداد

در مورد پیدایش مزار امام زاده حسین بن موسی الکاظم (ع) در طبس ، میرزا علیخانِ نائینی ملقّب به صفاءالسّلطنه در کتاب گزارش کویر یا تحفه الفقرا که مربوط به سا لهای ۱۳۰۰ـ ۱۲۹۹ هـ .ق است قضیه ای را آورده که گویای کرامت و فضیلتِ این امام زاده است . در این قضیه که ذیلاً خواهد آمد ، سفارش حضرت امام رضا (ع) نسبت به برادرش ، خود مؤیدی است بر صحّت انتساب امام زاده به موسی بن جعفر (ع) و قرار دادنِ ایشان در زمره فرزندانِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم .
میرزا علیخان نائینی واقعه سفرِ خود را به طبس چنین نقل کرده است :

عصر روز جمعه بیست و چهارم جمادی الثانی به زیارت شاه زاده حسین بن موسی الکاظم (ع) رفتیم . در تحقیق حالِ این امام زاده گفته اند :
شیخ علی شیبانی علیه الرّحمه که از معاریفِ علمای متصوّفه بود ، به قصد زیارتِ کعبه معظّمه از موطنِ خود حرکت کرده ، چون به طبس رسید ، شب در عالمِ واقعه به شرفِ خدمتِ حضرتِ امام رضا صلوتً الله و سلامه علیه مشرّف گردید ، حضرت به او فرموند :

تنخواهی که به جهتِ زیارت بیت الله الحرام موجود کرده ای ، صرف بنای شاهزاده حسین نما ، در پیشگاه حضرت خداوندی به جای حجّ مقبول به درجه قبول موصول خواهد بود . نشان مدفن را هم به او فرمودند .
عرض می کند: من مردی غریبم و یحتمل نتوانم از عهده انجامِ این امر برآیم .
حضرت فرمود : به حاکم نیز سفارش کرده ایم که تو را امداد نماید .

شیخ از خواب برخاسته ، نشانی را که حضرت به او داده ثبت نمود راهِ سرای حاکم را که یکی از خوانین ازبک بود در پیش می گیرد . از آن طرف ، حاکم هم در عالمِ رؤیا مأمورِ امداد شده ، انتظار ورود و استمداد او را می برده است . دراین بین ، شیخ رحمه الله علیه وارد شده ، تفصیلِ واقعه را بازگو می کند . حاکم انگشتِ قبول بر دیده نهاده ، عمله کار حاضر نموده ، آن موضعِ معین را می شکافند . به همان نشان که حضرت سلام الله علیه فرموده بودند ، جوانی یافتند میان بالا ، گندمگون ، خالی در گوشه ابروی راست داشته است ، شیخ بلافاصله به سجده افتاده ، شکر الهی بجا آورده ، تنخواه را به صرفِ تعمیرِ بقعه می رساند و بعضی از اراضی را هم که در آنجا منزل داشته خریداری نموده ، وقفِ این بقعه می نماید و بعد از آن دیگران متدرّجاً گنبدی بزرگ در جلو بقعه عمارت نموده و حیاطی عالی با تالار و طاق ها با وسعت و شکوهِ شایسته به اتمام رسانده اند و مرحوم سید عبدالحقِّ گورسرخی مزرعه ملوند را وقفِ این جناب نموده ، مردم هم موقوفاتِ چند افزوده اند .
در این ازمنه متأخرّه مرحوم امیر حسین خان حاکم طبس تعمیراتِ لایقه از اینجا بوجود آورده که آثارِ آن هنوز برقرار است .

پس از مطالعه و بررسی تاریخچه و موقعیت شهرستان طبس در رابطه با بنای تاریخی آرامگاه امام زاده حسین بن موسی (ع) ، معلوم می شود این شهرستان که از بلاد و سرزمین های باستانی خراسان است ، از قدیم در فرهنگِ ساختمان سازی آن ، خشت و گل مطرح بوده و بناهای طبس عمدتاً به وسیله خشت و گل ساخته می شده ، لذا بناهای تاریخی آن که اغلب گلی بودند ، به علتِ وجود حوادثِ طبیعی ، مانند زلزله های مکرّر و حملاتی که به این شهر شده؛ مانند حمله ازبک ها به سال ۱۰۰۶ هجری در عهد شاه عباس اول از بین رفته و به همین دلیل این طور که از آثارِ بجای مانده و خرابه ها معلوم می شود ، شهر طبس تاکنون در سه نقطه بازسازی شده و سه بار جای خود را عوض کرده است .
بارِ اول ، این شهر در کنار مقبره امام زاده حسین بن موسی بنا گردیده و آثارِ آن هنوز باقی است .

بارِ دوم هم ، در محلِ همین شهر فعلی بوده و دو دروازه داشته که یکی در سمتِ مشرق و دیگری در سمتِ مغرب شهر باز می شده و دورِ شهر هم برج و بارویی بوده که خرابه های آن هم اکنون جزء شهرِ جدید درآمده است .
بار سوم محلّی است که اخیراً شهر با سبک و اسلوب شهرسازی ساخته شده و دارای خیابانها و میادینی است و روزبه روز در حال توسعه و ترقّی است .

ویرانی مزار در زلزله سال ۱۳۵۷ و نوسازی آن

با توجه به سوابق یاد شده ، مقبره امام زاده حسین بن موسی الکاظم (ع) در طبس از قدیم مورد توجّه و استقبالِ مردم بوده و به سعی و کوشش ارادتمندانِ به امامتِ و ولایت توسعه یافته و تأسیساتِ جانبی به فضای سبز در آنجا ایجاد شده بود ، اما متأسفانه در زلزله ویرانگرِ طبس به سال ۱۳۵۷ شمسی این بنا بکلّی ویران شد .

در این تخریب ، قسمتِ اعظمِ منابعِ درآمد آستانه امام زاده نیز از بین رفته بود و بازسازی بقعه و اماکن جوارِ آن نیاز به هزینه ای سنگین داشت ، پس از آن آستان قدس رضوی ، با مساعدتِ کامل ، اقدام به بازسازی آن بقعه مبارکه و رواق های اطراف نمود و به سبکی بسیار عالی ، بنایی کاملاً مطلوب و درخور شأنِ این امام زاده لازم التعظیم و در جهتِ رفاه حال زائران با به کارگیری طرحی جامع ، احداث کرد .
بر اساس این طرح ، توسعه و ایجاد اماکنِ فرهنگی مذهبی و اقامتی در نظر گرفته شده ، گرداگرد بقعه ، ایوان ها و حجره ها و تأسیساتِ زیادی برای رفاهِ زائران و دیگر هدف های مذهبی و فرهنگی ایجاد گردیده و مساحتِ زیادی به فضای سبز در اطرافِ بقعه اختصاص داده شده است .

ویژگی های بنای کنونی مزار امام زاده

در این بنای جدید نیز مانند همه بناهای آرامگاهی ، مرقد امام زاده ، هسته اصلی است که مرکب از اتاقی مربّع با پوششی گنبدی شکل است . مراقد امام زاده در وسط این اتاق ، زیر گنبد قرار گرفته و بر روی آن ضریحی نصب شده است . در دروه ضریح ، سنگ قبری از سنگ مرمر اعلا و بسیار ممتاز به ابعاد ۲۶۷ در ۱۱۶ سانتیمتر و حدود یک متر ارتفاع دیده می شود .

در پیرامون این ضریح ، رواق هایی چند قرار دارد که ایوان هایی با سردر های بلند آنها را از صحن مزار جدا می سازد .
گنبد مزار نیز بسیار زیبا و آراسته به کاشی معرّق است . چهار گلدسته کوچک به عنوان برج ساعت ، هر کدام به ارتفاع شش متر در چهار گوشه پشت بام حرم ، زیبایی خاصی به مجموعه حرم داده است .
هشت رواق مربّع شکل ، به ابعاد ۹ در ۹ نیز در گردادگرد حرم قرار دارد و چهار رواق به صورت هشتی به مساحت ۷۸ متر مربّع ، در فاصله میان رواق ها ساخته شده است .
در کنار در ورودی حرم ، اشعاری به خط زیبای حبیب الله فضائلی نوشته شده که چنین آغاز می شود :

بیا که تربت فـرزند حیدر است اینجا سلیل حضرت موسی بن جعفر است اینجا
گـل ریـاض جـهان نور دیده زهرا عزیز جان نـبی پـور حیدر است اینجا
گرفت دامن او را زجان و دل سروی که حـاجتش به بر حق میسر است اینجا

صحن گسترده و باشکوه مزار نیز با غرفه ها و سردرهای بزرگ پیرامون ، ۴۴۳۲۲ متر مربّع مساحت دارد . این صحن دارای شش سردر ورودی است که کاملاً قرینه سازی شده اند .
در بالای هر ضلع صحن ، چهار گلدسته بلند و زیبا برافراشته شده است .

یکی از سنگ های تاریخی به دست آمده از حوزه بنای باستانی امام زاده ، سنگ قبر نسبتاً بزرگی است که بر مزار خواجه شمس الدین حسین شاه بوده است و حدود دو متر طول و سی سانتیمتر عرض و بیش از پانزده سانتیمترقطر دارد . بر سطح این سنگ ، نوشته ها و شعرهایی به صورت کنده کاری مشهود است و تاریخ ۸۰۰ هجری قمری بر آن حک شده است . این سنگ تاریخی اکنون در صحن مطهر ، نزدیک در ورودی به حرم ، در قابی شیشه ای مورد بازدید زائران قرار دارد .

سروده ای در ستایش حسین بن موسی الکاظم (ع)
شهی که خلق خدا جمله در امـان وی اند مـلایک از شرف و جـاه پاسبـان وی اند
سپهرو مهرو مه وعرش وفرش ولوح وقلم طـفیل ذات شریف و بـلند شـان وی اند
ز جنّ وانس ووحوش وطیور و خیل ملک به سال و ماه و شب و روز میهمان وی اند
امام زاده اعــظم ، حـسینِ بن مـوسی که مهر و ماه به فرمان ، کنار خوان وی اند
رسید قنبر مفلس به پای بـوسش و بـس ز زائــران وی امروز میزبان وی انـد
خدای خیر دو دنیا به جـمله شـان بدهد چـنان که جمله هوادار و همعنان وی اند
ز واقـف و مـتولّی ، ز مـالک و سالک که روز و شب پی تـقبـیل آستان وی اند