« الگوی سفر پرایدی »؛ بی‌منفعت برای جامعه میزبان

برای پیاده‌روی پارک مردم را انتخاب می‌کنم، در میان مسیر با چادرهای علم شده و افرادی که قطاری و به صورت مچاله شده در زیر پتو و در نزدیکی خودروهایشان در خواب هستند، توجهم را جلب می‌کند. کمی آن طرف‌تر خانواده‌ای سحرخیز در حال تهیه صبحانه و بار گذاشتن ناهار است.

به سمت سرویس بهداشتی که نگاه می‌کنم برخی خانواده‌ها در حال شستن ظرف و ظروفشان هستند و گاه بند رخت‌هایی در بین درختان پارک خودنمایی می‌کند، دیگر دلم نمی‌خواهد به پیاده‌روی ادامه دهم. از مسیر منحرف می‌شوم به این می‌اندیشم که سفر به این شکل هیچ جوره قابل هضم نیست و نمی‌توانم خود را جای این افراد بگذارم، هر چند مشکلات اقتصادی از یک سو و نیاز مبرم به سفر و استراحت از سوی دیگر، افراد را وادار می‌کند که هر طور شده سفری ارزان را در پیش گیرند اما این گردشگران نه تنها منفعتی برای شهر ندارند، حتی آسیب‌های زیادی در پی دارند.

سفر تأثیر انکار ناپذیری بر ارتقاء درک ملت‌ها از یکدیگر و احترام متقابل میان آنها دارد و بسیاری از کشورهای جهان، گردشگری را بهترین راه برای اعتلای فرهنگ، ایجاد تفاهم بین‌المللی و دستیابی به درآمدهای سرشار اقتصادی می‌دانند.

فرآیند گردشگری بدون اثرات جانبی نیست و می‌تواند از جنبه‌های مختلف اثراتی را برای گردشگر و مقصد به دنبال داشته باشد. طبق مقالات منتشر شده بخشی از اثرات مثبت گردشگری شامل بهبود کیفیت زندگی، ارتقاء تبادل فرهنگی، تغییر مثبت در ارزش‌ها و سنت‌ها، بهبود درک جوامع مختلف، افزایش تقاضا برای ارائه و نمایش آثار فرهنگی و تاریخی، بردباری بیشتر در برابر تفاوت‌های اجتماعی و افزایش شهرت منطقه و سطح آگاهی ساکنان آن است.

همچنین اثرات منفی شامل تأثیرات ناخوشایند زبانی و فرهنگی، تغییرات ناخواسته بر سبک زندگی، بروز تغییرات منفی در ارزش‌ها و سنت‌ها، تغییر محل زندگی افراد بومی در نتیجه توسعه گردشگری، تغییر در ساختار گروه‌های اجتماعی، افزایش انواع آلودگی‌ها، ترافیک و افزایش پراکندگی زباله‌ها توسط گردشگران است.

سفر سوپاپ اطمینان زندگی مدرن است

عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی سینا گفت: در قرن بیست و یکم مردم به علت خستگی و فرسودگی‌های ناشی از زندگی صنعتی، شهری امروز بیش از پیش به سفر نیاز دارند، سفر سوپاپ اطمینان زندگی مدرن است به طوریکه افراد برای اینکه از خستگی زندگی شهری و اداری فرار کرده یا منفذی برای استراحت، تنفس و بازتوانی پیدا کنند، باید به سفر بروند البته اگر وضعیت اقتصادی اجازه دهد چراکه سفر و گردش کالای باکشش است و در صورت نیاز مبرم(در سایر حوزه‌های حیاتی) از سبد خانوار حذف می‌شود.

دکتر اسدالله نقدی در نشست «بررسی پیامدهای اجتماعی گردشگری بر جامعه میزبان» که در دفتر ایسنا برگزار شد، مطرح کرد: «الگوی سفر پرایدی» متأثر از شرایط اقتصادی خانوار ایرانی است وگرنه هیچ کس دوست ندارد سالی یکبار سفر برود آن هم خانواده در کنار خیابان چادر بزند. شرایط اقتصادی است که وادار می‌کند از چنین الگویی تبعیت شود و این الگو در ایران جا افتاده و آثار نامطلوب محیط زیستی و حتی پیامدهای فراوان در حوزه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی نیز به همراه دارد، اگرچه دستاورهای مثبت تفریحی هم برای بخشی از این مسافران دارد. گفته می شود از ابعاد فرهنگی، تاریخی، طبیعی، زیارتی و توریست سلامت جزء ۱۰ کشور اول دنیا هستیم بنابراین باید حداقل سه تا چهار درصد از این محل سهم داشته باشیم اما نیم درصد درآمد گردشگری جهان متعلق به ایران است.

وی ادامه داد: همدان به عنوان «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» یک برند بوده و این فرصت ملی است که به همدان واگذار شده، هم در اسناد بالادستی و هم واقعیت های موجود، به هر حال توسعه گردشگری در استانی مثل همدان که با مشکل آب مواجه بوده و توسعه صنعتی نداشته است، یکی از توان‌های بالقوه و بالفعل به شمار می‌آید و این بحث را ضروری می‌کند که در آینده باید بسیار بیشتر به موضوع گردشگری پرداخت. علاوه بر سواحل، شهرهایی مانند تهران، مشهد، اصفهان، همدان، شیراز، کرمانشاه، کاشان، یزد و تبریز به علت تقسیم کار ملی که وجود دارد و یا سبقه و سابقه تاریخی که دارند، در صنعت گردشگری استعداد و حرف بیشتری برای گفتن دارد.

نقدی افزود: در عین حال موضوع گردشگری همیشه همراه با پرسش از پیامدها بوده و پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی در این بین از بقیه پیامدها مهمتر و مناقشه برانگیزتر بوده به ویژه در کشورهایی مثل ایران که شرایط خاص فرهنگی و سیاسی داریم و به این ابعاد بیشتر توجه می شود. حتی در کشورهای صنعتی همچون فرانسه که از قطب‌های گردشگری جهان به شمار می‌آید، آنجا هم درباره این موضوع از گذشته بحث بوده است.

وی اظهار کرد: توریسم همواره با خودش مبادله دارد و اصلاً اشاعه منشأ تمدن است و در انسان‌شناسی هم داریم که یکی از راه‌های توسعه و شکوفایی تمدن‌ها تئوری اشاعه است، یعنی یک دستاوردی و اختراعی چه مادی چه معنوی از یک جایی به جای دیگری رفته است. وقتی در یک استان و شهری شما با آمار گسترده‌تری از ورود و خروج گردشگران مواجه باشید طبیعتاً با خود برخی پیامدهایی منفی را هم خواهد داشت. واقعیت این است که در همه کشورها حتی همسایه‌های ما همچون ترکیه و امارات که بخش بزرگی از اقتصادشان از طریق گردشگری است، آنها هم بری از آسیب نیستند اما در مجموع دستاورهای مثبت غلبه دارد.

در همه جای دنیا کمپ و کمپینگ به عنوان یکی از الگوهای سفر است

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: یکی از تفاوت‌های گردشگری مدرن با گردشگری در اعصار قبل این است که گردشگری در گذشته به شکل کوچک، انحصاری و در طبقات خاص و گروه‌های خاص بوده اما الان به صورت توده‌ای شده است. در ایران گردشگری به ویژه به شکلی که در تعطیلات در مشهد، شمال و همدان نمود پیدا می‌کند به دلایل مختلفی است. در همه جای دنیا کمپ و کمپینگ به عنوان یکی از الگوهای سفر است اما این چیزی که در همدان اتفاق می‌افتد، در کنار خیابان چادر زدن، این ویژه ماست. البته در مورد سفرها به ویژه از استان‌های جنوبی و خوزستان به همدان هم در کمیت آنها و هم در کیفیت و کم تاثیری ان بر اقتصاد شهر اغراق هم زیاد است.

نقدی تصریح کرد: یک تحقیق بین‌المللی نشان می‌دهد توریست‌های تحصیلکرده‌­تر کمتر به مقصد گردشگری آسیب می‌زند و کمتر دچار بزه یا تعارض‌های فرهنگی با میزبان می‌شود که این موضوع می‌تواند با برنامه‌ریزی کشورها در جذب گردشگر به صورت بلندمدت مدنظر قرار گیرد.

وی بیان کرد: در هر حال توریسم با خود برخی آسیب‌ها را ناخواسته به همراه دارد، هم در حوزه محیط زیست هم در حوزه اجتماعی، فرهنگی و در همه جای دنیا هم همین است. تولید زباله، آسیب به مزارع و میراث فرهنگی و وندالیسمی که درباره میراث فرهنگی رخ می‌دهد به ویژه در همدان، کرمانشاه و اصفهان به عنوان قطب‌های تاریخی و دارای میراث تاریخی زیاد از جمله این آسیب‌هاست و یکی از مباحث آن است که وقتی ما گردشگری مسئولانه نداشته باشیم و سواد مدنی، میراث فرهنگی و گردشگری‌مان پایین باشد طبیعی است که با پیامدهای منفی بیشتری مواجه می‌شویم اما چاره‌ای جزء توجه بیشتر به توریسم در سطح ملی، محلی و منطقه‌ای در آینده نداریم، ما نه کشور صنعتی به معنای فراگیر هستیم نه کشاورزی قابل توسعه داریم. در این کشور صحبت از تحریم و مشکلات ارز خارجی است، گردشگری یکی از سهل‌ترین راه‌های کمک به کسب درآمد و آمدن ارز به کشور است و باید آستانه تحملمان را نسبت به گردشگران بالا ببریم.

وی مطرح کرد: همه جای جهان گردشگری داخل خود یکسری آسایش، آرامش و آزادی‌های اجتماعی و فرهنگی دارد. کسی که به سفر می‌رود تاحدودی افراد از قیودات اجتماعی فاصله می‌گیرند و راحت‌تر زندگی می‌کنند و استانی که بخواهد در سطح ملی و در تقسیم کار ملی مسئولیت و مقصد گردشگری برایش تعریف شود، شهروندان و مدیرانش باید با این شناخت و این آمادگی با مسئله گردشگری مواجه شوند. البته توجه به فرهنگ میزبان توسط مهمان همیشه در اصول اخلاقی سفر تأکید شده است.

کمک به توسعه شهر و استان از نخستین پیامدهای گردشگری است

نقدی درباره اثرات اجتماعی مثبت و منفی گردشگری اظهار کرد: نخستین پیامد مثبت گردشگری کمک به توسعه آن شهر و استان است، غارعلیصدر را نگاه کنید، بازدید سالانه چند صد هزار نفر گردشگر از آنجا به رشد اقتصاد این شهر و منطقه کمک می‌کند، حتی آن گردشگر که به شکل عبوری از همدان برای رسیدن به مناطق غرب کشور استفاده کند بنابراین چه بهتر که توقف بلندمدتی هم داشته باشد، بر خلاف خیلی از مدیران که گلایه دارند گردشگران ما بیشتر عبوری هستند و خیلی هزینه نمی‌کنند، گردشگر درهم است. ما اگر میزبانی، فرهنگ مشتری‌مداری، پذیرایی، هتل‌ها و مقاصد گردشگری خوبی داشته باشیم و رویدادهای خاصی تعریف کنیم دیگر گردشگر، عبوری نخواهد بود.

به گفته این جامعه‌شناس، اقتصاد همدان لاجرم با گردشگری گره خورده و به نظرم این شانس استان همدان است. بر خلاف برخی از شهروندان و بعضی مدیران اینکه همدان شهر صنعتی نشده، یک توفیق اجباری بوده است، همین اراک، قزوین و اصفهانی که توسعه صنعتی پیدا کرده‌اند را نگاه کنید، آلودگی و چندفرهنگی شدید و جابجایی‌های شدید جمعیتی در آنها رخ می‌دهد و این فقط منحصر به ایران نیست بنابراین الزاماً کیفیت زندگی بالاتر و توسعه‌یافتگی با صنعتی شدن شدید و غلیظ محقق نمی‌شود.

وی با اشاره به اینکه گردشگری به توسعه اقتصادی و شکوفایی اجتماعی و فرهنگی کمک می‌کند، بیان کرد: به عنوان مثال جشنواره کودک و نوجوان در همدان یک رویداد فرهنگی است که گردشگری به همراه دارد که سطح تحمل و شناخت فرهنگی را در بُعد مثبت اجتماعی افزایش می‌دهد و از همه مهمتر میراث اجتماعی، فرهنگی و تاریخی شهر را به همگان معرفی می‌کند و به تعداد افرادی که می‌آیند یک سرمایه و آورده برای ما می‌شود.

نقدی خاطرنشان کرد: توریست‌ها «سفیران فرهنگی» هستند، اگر با خاطره خوب از این شهر و استان رفتند بعداً معرف می‌شوند، چه بسار همان افراد سرمایه با خود بیاورند و افراد دیگری را توصیه به سفر کنند و از این طریق استان ما شکوفاتر خواهد شد.

ارتقاء کیفیت زندگی با گردشگری

وی با تأیید ارتقاء کیفیت زندگی با گردشگری مطرح کرد: وقتی شما مقصد گردشگری می‌شوید، در اصطلاح فرهنگی و مهمان‌نوازانه، باید آبروداری کنید، به سروصورت شهر و بناهای تاریخی برسید، وقتی این اتفاق بیفتد نوعی ارتقاء کیفیت رخ می‌دهد. در واقع مرمت میراث، ارتقاء فضاهای شهری و گردشگری، ایجاد هتل‌های جدید، توسعه فروشگاه‌های عرضه محصولات فرهنگی، هنری و صنایع دستی، احداث رستوران‌ها می‌تواند به ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان کمک کند.

این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه در جریان رشد دهه‌های گذشته از بخشی از بافت تاریخی همدان غفلت شده است، تصریح کرد: فرصت استفاده از بافت محلات همدان که در ایران جزء نمونه‌های عالی و در جامعه‌شناسی شهری یک تیپ ایده‌آل بود؛ چمن و مرکز محله که الگوی استقرار خدمات، کاربری‌ها و فضاها بوده است، با غفلت مدیران شهر و مردم از بین رفته و مانند بعضی شهرها مثل استانبول که با حفظ بافت تاریخی شهرها و دبی به صورت مصنوعی در حال خلق هستند.

وی اعلام کرد: هنوز هم بازار و ارکان بازار همدان، تبریز، اصفهان، تهران و … یکی از سرزنده‌ترین فضاهای شهری ایران محسوب می‌شود و می‌تواند از طریق گردشگری به رونق برسد. وقتی رونق در فضایی ایجاد شود حفظ می‌شود اما حفظ، مرمت یا فعالیتی کاربردی در آن وجود نداشته باشد، حتماً فرسوده می‌شود، یک بخشی از فرسودگی بافت‌های سنتی به همین علت است.

نقدی با اشاره به محله‌ای تاریخی در ترکیه که محل زندگی، نویسندگان، هنرمندان و روشنفکران شده و فروشگاه های صنایع دستی از آن بافت سنتی از طریق تعریف کاربری حفظ شده است، مطرح کرد: از بافت تاریخی شهرهای ما چیز زیادی برای این منظور(به جز یزد و کاشان آن هم تاحدودی) باقی نمانده مگر بازار و تک بناها مانند برج قربان، گنبد علویان و تپه هگمتانه و آن محور تاریخی همدان از آرامگاه بوعلی تا تپه هگمتانه است.

وی تأکید کرد: گردشگری حتماً می‌تواند به ارتقاء کیفیت زندگی کمک کند، کما اینکه اگر توجه، مدیریت و دقت نشود از طریق آسیب به میراث یا محیط زیست به کاهش آن منجر شود، مثل سواحل شمال یا کلاردشت از طریق گردشگری غیرمسئولانه و تجاوز به حریم طبیعت، آب و دریا نه تنها به ارتقاء آن فضا کمک نکرده‌ایم بلکه باعث تخریب و آلودگی‌اش هم شده‌ایم.

به گفته نقدی، گردشگر دنبال تفاوت‌ها و تمایزهاست، وقتی فردی تصمیم به سفر می‌گیرد نمی‌خواهد برود مثل خود را ببیند. منطق گردشگری دنبال تفاوت‌ها بودن و دیدن، است. اصطلاحاً در جامعه‌شناسی و اقتصاد گردشگری به این بخش صنعت سفید گفته می‌شود چراکه بر خلاف صنعت‌های دیگر مثلاً صنایع پتروشیمی و خودروسازی پیامدهای منفی و آلاینده هایش خیلی کمتر است. تازه اگر مدیریت شود و سواد گردشگری و میراث فرهنگی در بین مدیران، مردم و مسافران ارتقاء یابد، خیلی کمتر هم خواهد شد.

وی ادامه داد: گردشگران در همه جای جهان به دنبال تفاوت‌ها هستند و باید فرهنگ، آداب، غذا، لباس سنتی و بومی هر شهر معرفی شود. غارعلیصدر، تپه هگمتانه و … خیلی شناخته شده است اما از میراث‌های ناملموس مثلاً «سمنوپزان» در همدان را می‌توانستیم و می‌توانیم با تعریف جشنواره، جشنواره سیر، گردو، سفال و … در جذب گردشگر استفاده کنیم.

وی افزود: مردم برای لباس، غذا، معماری و رویدادهای فرهنگی حاضر هستند از آن طرف دنیا بیایند و ببیند، خیلی از کشورها از هیچ جاذبه درست کرده و می‌کنند. ما حاضر و آماده‌اش را داریم، فقط کمی درایت فرهنگی و تحمل اجتماعی می‌خواهد که اینها را تبدیل به جاذبه شوند.

نقدی با اشاره به اینکه تأثیرگذاری مردم بر گردشگر و تأثیرپذیری گردشگر از مردم نوعی تبادل است، خاطرنشان کرد: ما تحقیق معتبری که نشان دهد کدام یک بیشتر است، سراغ نداریم اما هم گردشگران می‌توانند بر فرهنگ مقاصد گردشگری تأثیر مثبت/منفی بگذارند و بالعکس.

وجود پتانسیل «یک روستا، یک محصول» در همدان

وی یادآور شد: همدان دارای پتانسیل دیگری هم نظیر «یک روستا، یک محصول» است که در کمتر استانی به تعداد همدان این امکان و استعداد وجود دارد، روستاهایی هستند که تک محصول تولید می‌کنند، مثل نگارخاتون، کردآباد، دستجرد و اشترمل، از این مدل روستاها فراوان داریم که علاوه بر روستاهای خاص مثل ورکانه و ارزانفود با جاذبه‌های تاریخی و میراثی هستند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه گردشگری کشاورزی و مزرعه امروز در دنیا جزء عرصه‌های نوظهور گردشگری است، افزود: در همدان سوژه‌های فراوانی برای این موضوع داریم، حتی کشاروزی شهری، این در واقع استعدادهایی است که داریم بنابراین می‌توانیم از طریق عرضه و معرفی تفاوت‌ها و داشته‌های منحصربفرد طبیعی، تاریخی، کشاورزی، میراث روستایی و شهری در حوزه گردشگری داخلی و بین المللی بپردازیم.

وی درباره چادر زدن گردشگران، مشهد را عنوان الگوی خوبی معرفی کرد و گفت: تعریف کمپ و کمپینگ نیازمند وجود زیرساخت‌ها و ملاحظات اقتصادی، معرفی و ایمنی است.

گردشگری تمیز تمیز در هیچ جای دنیا نداریم

نقدی در ادامه بیان کرد: درباره آسیب‌های اجتماعی قاعدتاً هر شهر و مقصدی که جمعیت سیال زیادی داشته باشد، احتمال گمنامی داخلش وجود دارد و ممکن است آسیب‌های اجتماعی هم همراهش داشته باشد اما مثل هر رخداد دیگری است. شما ورزش را هم گسترش دهید یک گوشه‌ای از ورزش ممکن است اوباش‌گری و تخریب ورزشگاه را هم داشته باشد بنابراین می‌توان گفت گردشگری تمیز تمیز در هیچ جای دنیا نداریم، منتها بحث روی میزان پیامدهای منفی است هر چند در اعداد و ارقام آسیب‌های اجتماعی مربوط به گردشگری گاهی بسیار اغراق می‌شود.

وی اضافه کرد: مردم در شهرهای ۲۴ ساعته و بدون خواب، خود ناظر هستند، همین پیاده‌راه بوعلی را ببینید تاحدود ۱۲، یک شب باعث شده شهر زنده‌تر باشد و همین که مردم باشند، آسیب و انحراف کمتر است، در این فضاها، مردم به جز پلیس و دستگاه‌های نظارتی چشم ناظر هستند.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه اجاره سوئیت و منزل، کمک خرجی برای برخی اقشار شده اما در عین حال نباید اجاره‌خانه توسط کارتن به دست‌ها بدون قاعده و نظارت باشد، مطرح کرد: برای این موضوع دستورالعمل ثبت و سامانه‌ای وجود دارد تا کارتن به دست‌ها شناسنامه‌دار شوند و مهمتر از آن استفاده از سامانه‌های معتبر اینترنتی برای رزرو محل اقامت است

راه افتادن گردشگری حامی فقرا

وی به راه افتادن «گردشگری حامی فقرا» طی دو دهه اخیر در برخی کشورها هم اشاره و اظهار کرد: گفته می‌شود گردشگری صنعت لوکس، سفید و گرانی است همچنین صنعت زن‌گرا و زن‌محوری است چراکه تعداد شاغلان زن در صنعت گردشگری به عنوان مثال در هتل‌ها، رستوران‌ها، خطوط هواپیمایی و راهنمایان تور بیشتر است اگرچه گاه ممکن است سبب آسیب به زنان هم باشد اما در مجموع همین حضور زنان به بهبود شرایط آنها و اقتصاد خانوارهایشان کمک می‌کند.

نقدی با بیان اینکه گردشگری حامی فقرا به نوعی به سوال گردشگری جامعه‌محور پاسخ می‌دهد، مطرح کرد: گردشگری مسئولانه است که حواسش به ملاحظات فرهنگی و اجتماعی باشد و به جای اینکه از شیک‌ترین مغازه‌ها خرید کند، در مناطق فقیر شهرها و روستاها حضور یافته و به صورت مستقیم از کشاورز و یا مثلاً از خانمی که صنایع دستی ارائه کرده، خرید می‌کند. به جای استقرار در هتل‌های لوکس در خانه‌های بومگردی و منازل اجاره‌ای روستایی و عشایری مستقر می‌شود.

وی با اشاره به اینکه برای گردشگری اجتماع‌محور و اجتماع‌مدار، نیاز است ملاحظات اجتماعی و فرهنگی زیادی را رعایت کرد، راهکارهای مدیریت پیامدهای اجتماعی گردشگری را اینگونه برشمرد: بحث آموزش بخشی از آن است، مسئولیت اجتماعی و سواد میراثی و گردشگری ما بالا نیست، نمی‌توانیم فقط بخواهیم محور گردشگری باشیم، باید الزامات و زیرساخت‌ها نه تنها به معنای هتل و خطوط هواپیمایی بلکه اجتماعی و مدیریتی را هم رعایت کنیم.

نقدی اظهار کرد: بحث کم شدن پیامدها این است که اگر قرار است استان همدان یکی از سه محور توسعه‌اش گردشگری باشد، باید الزامات فرهنگی، سرمایه‌گذاری، زیرساخت‌های آموزشی و نظارتی را به عنوان پکیج با هم ببیند و با مشارکت مردم، سازمان‌های غیردولتی، بخش خصوصی، دولت، سازمان‌های تخصصی و ذی‌مدخل مثل میراث، استانداری‌ها و فرهنگ و سازمان‌های مردم‌نهاد علاقمند به میراث و گردشگری با هم به این حوزه برای رونق و توامان کاستن از پیامدهای بیشتر ناخواسته منفی و بسط دستاوردها کمک کنند.

وی خاطرنشان کرد: در مجموع هزاره سوم، هزاره توسعه گردشگری است به طوریکه در طول سال فرانسه دقیقاً به اندازه جمعیتش گردشگر داشته و موزه لور به تنهایی حدود هشت میلیون بازدیدکننده دارد. ما هم در توریسم زیارتی مثلاً در مشهد آمارهای قابل توجهی داریم، در سایت‌های گردشگری مانند غارعلیصدر یا منار جنبان یا سواحل باید آستانه تحمل فیزیکی و اجتماعی را هم مدنظر قرار داد و مراقب آن بود. هر شهر و استانی که بخواهد مقصد گردشگری باشد و از این صنعت شهر و منطقه‌اش آبادتر شود باید الزمات آن را هم فراهم کند.

گردشگران ارزن هیچ نفعی به حال شهر ندارند

دیگر عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی سینا نیز در با حضور دفتر ایسنا، به طبقه‌بندی گردشگران پرداخت و اظهار کرد: طبقه‌بندی‌های مختلفی از گردشگری همچون هنری، ورزشی، پزشکی بهداشتی، فرهنگی و … داریم به طوریکه وقتی افرادی از مراکز فرهنگی بازدید می‌کنند نباید از تبعات حضورشان سخنی به میان آورد بلکه باید فقط محاسن آن را بیان کرد.

دکتر یعقوب محمدی‌فر درباره گردشگرانی که در پارک‌ها چادر می‌زنند و به وجهه شهر آسیب می‌رسانند، مطرح کرد: این نوع گردشگران که در فضای عمومی چادر برافراشته و بهداشت را رعایت نکرده و به اقتصاد شهر کمک نمی‌کنند، فقط خاص کشور ما است و هیچ کس هم بر روی آن کار نمی‌کند و برخی از مسئولان گردشگری هم خوشحال هستند که میلیون‌ها خودرو تردد می‌کنند و تبعات زیست‌محیطی را اصلاً نمی بینند. در واقع به این گردشگران، گردشگران ارزان گفته می‌شود چراکه فقط می‌آیند نان و آب برخی شهرها را مصرف و زباله تولید می‌کنند و می‌روند و هیچ نفعی به حال شهر ندارند و اقتصاد شهر را تکان نمی‌دهند، این موضوع شاید بی‌رحمی باشد و بگویند نگاه تند به موضوع است اما واقعیت این است که این موضوع باعث می‌شود یک قسمتی از نگاه به گردشگری منفی شود.

وی ادامه داد: براساس همین نگاه منفی است که برخی معتقدند گردشگران می‌آیند و هنجارهای اجتماعی و رسم و رسوم ما را رعایت نمی‌کنند و صف بنزین و نانوایی ما را شلوغ می‌کنند و خیلی چیزهای دیگر و هیچ منفعتی برای ما ندارند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه امروزه هر پدیده جدید فرهنگی که وارد جامعه می‌شود، محاسن و معایبی دارد که روی آنها باید مطالعه شود، خاطرنشان کرد: در اقوامی که هیچ راه ارتباطی با جوامع بیرونی نداشتند به یکباره دستاورد جدید تمدنی که وارد شد، اصلاً فرهنگ آن جامعه را زیرو رو کرد؛ به عنوان مثال در ساموآ از جزایر معروف اقیانوس آرام، در گذشته پدر تبری داشت که خاص بود و پسر باید پدر را احترام و راضی می‌کرد تا با آن به شکار برود اما بعد از وارد شدن آهن و تولید تبرهای فولادی، جوان‌ها نسبت به مراسم مذهبی قبیله بی‌تفاوت و آهسته آهسته از رسم و رسوم جدا شدند.

وی یادآور شد: قرن ۲۱ ام یک ویژگی دیگر دارد، امروز دنیا یک دهکده است و یک دستاورد جدید تمدنی در هر جا تولید شود در کمتر از چند روز و حتی چند ساعت در تمام دنیا پر می‌شود. امروز به لطف اینترنت، فضاهای مجازی و ارتباطات و هوش مصنوعی می‌توانیم یک سخنران را از یک قاره به قاره دیگری بدون حضورفیزیکی بفرستیم.

محمدی‌فر افزود: اینکه فکر کنیم همان الگوواره‌هایی که از ۵۰ سال پیش درباره گردشگری و تبعات فرهنگی و اجتماعی حاصل از آن داریم، پابرجاست، اشتباه است چراکه آن نظریه‌ها کارکرد خود را به مقدار زیادی از دست داده‌اند و باید به این دقت کنیم که در تصمیم‌گیری‌ها فرزند زمان خود باشیم و شرایط امروز دنیا را ببینیم.

وی اظهار کرد: ما نمی‌توانیم مانند ۲۰ سال پیش فکر کنیم بلکه باید مثل امروز فکر کنیم و با برنامه‌های ۱۰- ۲۰ سال دیگر و مطابق تحولات پیش رویم بنابراین بخشی از آسیب‌های اجتماعی گردشگری به بحث محله‌ای و منطقه‌ای و قسمتی به بحث‌های کلان کشوری و حتی در سطح بین‌المللی برمی‌گردد. اینکه فکر کنیم با باز کردن دروازه‌ها به شدت آسیب می‌بینیم این به نظرم شاید معنی خود را از دست داده باشد. تجربه نشان می‌دهد امروز فرهنگ‌ها می‌توانند به سادگی ارتباط برقرار کنند و چه اینکه یکی از بحث‌هایی که در گردشگری دنبالش هستیم آشنایی با فرهنگ‌ها، خُرده فرهنگ‌ها و آداب و رسوم و مسائل موجود در اجتماع است.

با توسعه گردشگری برخی خُرده‌فرهنگ‌ها حفظ می‌شوند

این کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به اینکه یکی از نگرانی‌های یونسکو این است که خُرده‌فرهنگ‌ها در حال از بین رفتن است، تصریح کرد: معتقدم با توسعه گردشگری برخی خُرده‌فرهنگ‌ها حفظ می‌شوند چراکه مردم آن منطقه می‌گویند مردم برای دیدن مراسم، لباس، معماری و خُرده‌فرهنگ ما می‌آیند بنابراین می‌بیند در جایی مانند ابیانه، اورامان و ماسوله مسافران لباس محلی می‌پوشند و چیزی که فکر می‌کردیم از بین می‌رود دارد تقویت می‌شود بنابراین این نکته که از چشم خیلی‌ها دور مانده، باید در تصمیم‌گیری‌ها به آن توجه شود در حالیکه در تصمیم‌گیری‌ها فقط نکات منفی مدنظر قرار می‌گیرد.

وی درباره تأثیر گردشگری بر بهبود کیفیت زندگی اجتماعی مردم مطرح کرد: زندگی اجتماعی را چه می‌خواهیم تعریف کنیم، انسان یک موجود اجتماعی است و مبنای انسان بودنش به اجتماعی بودن، تعامل و ارتباطش است. وقتی پذیرفتیم که مردم در رنگ پوست، نژاد، مذهب، زبان، نحوه لباس پوشیدن، شیوه معیشت و رفتار و … تفاوت دارند، طبیعتاً در تعاملات انسانی بهتر عمل می‌کنیم. در بسیاری از مناطق وقتی گردشگران چینی یا آفریقایی حضور می‌یابند انگشت‌نما می‌شوند اما وقتی تردد این افراد زیاد شد حضورشان عادی می‌شود که این یکی از تأثیرات اجتماعی گردشگری است.

بالا بردن آستانه تحمل در یک جامعه و پذیرش تفاوت‌های مختلف از تأثیرات گردشگری است

وی بالا بردن آستانه تحمل در یک جامعه و پذیرش تفاوت‌های مختلف را از تأثیرات گردشگری دانست و اعلام کرد: اگر در ایام تعطیلات افرادی کاغذ به دست در حال اجاره خانه‌هایشان و به دنبال کسب درآمد هستند، این موضوع روی زندگی اقتصادی و تبعاً روی زندگی اجتماعی آنها اثر می‌گذارد. در واقع وقتی زندگی افراد از لحاظ اقتصادی بهبود می‌یابد، همین موضوع بر روی پوشاک، رفتار و سبد خرید خانوار هم تأثیر می‌گذارد.

محمدی‌فر ادامه داد: این تصور که تغییرات اجتماعی در پی توسعه گردشگری در همدان رخ نداده، اشتباه است چراکه بحث تغییرات اجتماعی و اقتصادی حاصل از آن باعث شده همدانی که شاید ۲۰-۲۵ سال پیش سطح روشنایی معابرش در سطح بسیار نازل‌تری قرار داشت، الان خیلی ترقی یابد، پیاده‌روهای سطح شهر در حال حاضر در حد استاندارد قرار دارد به طوریکه استانداردترین پیاده‌روهای ایران را در همدان می‌بینید البته صددرصد و ایده‌آل نیست اما در قیاس با پایتخت و شهرهای بزرگ خیلی جلو است بنابراین می‌توان گفت گردشگری تأثیرات مثبتی در فضای شهری ایجاد کرده به طوریکه طی دو دهه اخیر حداقل در بعضی زمان‌ها تغییرات بدیهی اما آرام را در سیما و منظر شهری می‌توان مشاهده کرد.

این عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی در ادامه اذعان کرد: یادمان باشد امروز یکی از گرفتاری‌های ما آب است، بستن شیر آب خانه‌ها نخستین کاری است که انجام می‌شود، در یک حساب سرانگشتی مصرف آب شرب در قیاس با میزان آب مصرفی برای کاشت سیب‌زمینی بسیار ناچیز است. اینها مسائلی است که اصلاً در آن ورود نمی‌شود اما بحث کیفیت زندگی از آن بیرون می آید؛ کیفیت زندگی همان آب، غذا، هوا، روابط اجتماعی و مسائل اجتماعی حاکم و هنجارهاست و سطح رضایت و نارضایتی به این موارد برمی‌گردد.

همدان یک چهارراه فرهنگی است

وی در ادامه با اشاره به اینکه همدان یک چهارراه فرهنگی است، تصریح کرد: با قطعیت می‌گویم از عصر مفرغ، حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد با آثاری که در «تپه پیسا» داریم، چهارراه فرهنگی در این دوران بسته می‌شود و خیلی جالب است وقتی غرب ایران توسط اقوامی بسته می‌شود، از شمال غرب به این منطقه می‌ریزند و مسیر تجاری به جنوب می‌افتد و آنجا شکوفا می‌شود اما بعد از مدتی این مسیر از بین می‌رود و این فرهنگ با فرهنگ محلی خود را مطابقت می‌دهد و مسیر دوباره از همدان به منظور تجارت طلا، سنگ و کالاهای قدیمی به بین النهرین باز می‌شود.

محمدی‌فر افزود: همدان از ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش همواره نقش یک شاهراه اساسی را داشته است، جاده‌ای که از عصر مفرغ به بعد به عنوان جاده خراسان بزرگ می‌شناسیم، در دوره اشکانی تا دوره اسلام به جاده ابریشم معروف بوده، از دوران اسلام به بعد راه خراسان نام می‌گیرد، بعد به آن راه عتبات عالیات و امروز راه کربلا می‌گوییم. یعنی راه آنقدر مهم است که هر کسی همدان را در فلات ایران داشت و در اختیار هر کسی قرار می‌گرفت، می‌توانست بین‌النهرین و فلات‌ها را بگیرد و مجموعه‌ای از دشت و کوهستان را بهم پیوند بزنند. در واقع از دوره ساسانی، اشکانی، هخامنشی و ماد، کوروش با گرفتن اینجا می‌تواند موفق به تشکیل امپراتوری بزرگ شود.

وی اضافه کرد: به فراخور این ویژگی همدان امروز استانی است که دارای فرهنگ یک دستی مثل استان‌های همجوارش نیست بلکه یک چندفرهنگی خاصی دارد و اقوام فارس، ترک، کرد و لر در نقاط مختلف استان با فرهنگ محلی همه به هم جوش خورده‌اند، حتی در گذشته اقوام یهود، ارامنه و مسیحیان در آن زیست می‌کرده‌اند به طوریکه روی تپه هگمتانه دو کلیسا از دو فرقه مسیحیت داریم وهمین باعث شده در طول تاریخ همدان تبدیل به یک بازار تجاری شود.

محمدی‌فر یادآور شد: اگر تا دیروز تجارت صرفاً رد و بدل کردن کالا بود، امروز توریسم است که یک صنعت و تجارت است و باید به آن توجه کنیم بنابراین همدان در طول تاریخ، کارکرد یک بازار را داشته به طوریکه بازار همدان خیلی اهمیت داشته است هر چند با تغییراتی که در چند دهه اخیر اتفاق افتاد، از مرکزیت سابقش افتاد کما اینکه در گذشته بازار کردستان، کرمانشاه، تبریز و عراق را با کاروانسراها، تیمچه‌ها و بازاری که داریم، تأمین می‌کردیم.

وی وجود نام خانوادگی همدانی در پاکستان را نشان از نام برزرگ و شناخته شده همدانی در راستای مبادلات تاریخی دانست و اظهار کرد: گفته می‌شود در یونان همدان و هگمتانه را بیشتر از ایران می‌شناسند. حتی کلمه مُد از ماد آمده است چراکه مادها خیلی به سروصورتشان می‌رسیده‌اند و آرایش می‌کرده‌اند حتی مردهایشان و واژه مدیسه شدن از مادها گرفته شده است. این مسائل بنیادهای ما در بحث گردشگری را تشکیل می‌دهد و این موارد نشان از تأثیرات اجتماعی دارد.

از بین رفتن بافت سنتی با اژدهای مدرنیته

این کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری با بیان اینکه اژدهای مدرنیته با وجود تعاریفی که ازش می‌کنند، تبعاتی همچون از بین رفتن بافت سنتی را هم دارد، مطرح کرد: منافع مالی در این است که ساختمانی را خراب کنی، پاساژ کنید یا مرکز خرید بسازید. در واقع از بین رفتن بافت سنتی همدان نشان از این دارد که از آموزش غافل شده‌ایم. چقدر در مدارس و دانشگاه‌های ایران اهمیت حفظ آثار تاریخی آموزش داده می‌شود؟ چقدر روی شناخت نقاط گوناگون ایران و تفاوت‌هایش کار می‌شود؟

وی بیان کرد: متأسفانه ما به کسی که لهجه دارد می‌خندیم در حالیکه لهجه حاکی از تعلق فرد به یک فرهنگ است. هنوز نتوانسته ایم این را جا بیندازیم که لهجه داشتن یک حُسن است، زبان فارسی که از دوره قاجار رفته رفته تغییرات زیادی پیدا کرد و همه لهجه‌ها به تهران برگشت و شکلی که داریم در حالیکه پذیرش این تفاوت‌ها خیلی مهم است.

محمدی‌فر ادامه داد: در آثار باستانی تاریخ‌های محلی و منطقه‌ای وجود دارد. همدان در تاریخ حداقل ۳۰۰۰ سال اخیر این قلمرو، کشور و این منطقه عظیم خاورمیانه تأثیرگذار بوده است. جایی نیست که اسم همدان نباشد، در جنگ جهانی اول و دوم، بحث عثمانی‌ها، حملات روس‌ها، حتی یونانی‌ها و سلوکی‌ها که آمدند همدان را تصرف کنند. اسم همدان در همه جای تاریخ ایران شنیده می‌شود و خیلی‌ها علاقمند هستند این منطقه و زیست محیطش را ببیند و بدانند چه ویژگی‌هایی داشته که این همه دانشمند، مشاهیر، شاعر، افراد مبارز و … را در خود جای داده، حتی نخستین رمان در دوره عثمانی نوشته شده و اینها همه مزیت است. همدان خیلی چیزها دارد که در جاهای دیگر وجود ندارد بنابراین باید بتوانیم این مکان رویدادها را به مخاطبان زیادی بشناسانیم.

وی در بخش دیگری درباره اثرات منفی گردشگری اظهار کرد: اینکه گردشگری چادر برپا می‌کند، به هنجارهای شهری برمی گردد، نباید اجازه دهیم هر جا یک چادر علم شود چراکه در این صورت هر اتفاقی ممکن است بیفتد. اگر کمپ اختصاصی گردشگران دایر و تردد ماشین‌ها کنترل و با اهرم اجرایی چادرها جمع‌آوری و جریمه شود، دیگر چنین اتفاقی نمی‌افتد.

به گفته محمدی‌فر، باید قاطعیت در اجرای قانون باشد اینکه صرفاً به نصب تابلوی «چادرزدن ممنوع» اکتفا کنیم و برخوردی صورت نگیرد، نتیجه‌اش می‌شود چیزی که الان در مناطقی از همدان مشاهده می‌کنیم بنابراین وجود چند کمگ در شهر همدان بسیار ضروری است. در ضمن کارتن به دست‌ها هم باید ساماندهی شوند.

باید مسئولیت اجتماعی نسبت به داشته‌هایمان داشته باشیم

وی با بیان اینکه برای حل موضوع باید از تشکل‌ها و NGOها استفاده کرد، افزود: متأسفانه رویکرد کلان حاکمیتی نسبت به NGOها نوسانات زیادی داشته است، زمانی مورد اقبال و زمانی مورد غضب قرار گرفتند و همین بی‌تفاوتی اجتماعی را به وجود آورد. در دوره‌ای پاسداران میراث فرهنگی جذب می‎کردند چون نیرو برای حفاظت از سایت‌ها نداشتند اما آهسته آهسته این موضوع به حوزه‌‎های سیاسی، امنیتی وصل شد در حالیکه باید مسئولیت اجتماعی نسبت به داشته‌هایمان و حفاظت از یادواره‌های شهری و معماری و جلوگیری از وندالیسم داشته باشیم.

استاد دانشگاه بوعلی‌سینا خاطرنشان کرد: متأسفانه مسئولیت اجتماعی در بین بسیاری از افراد جامعه در حال کمرنگ شدن است، کسی هم متولی موضوع نیست هر چند قسمتی به آموزش و پرورش محول شده است اما افراد آهسته آهسته احساس بی‌تفاوتی می‌کنند.

وی خاطرنشان کرد: بیدار کردن مسئولیت اجتماعی، آموزش در زمینه مسئولیت اجتماعی و بیدار کردن وجدان اخلاقی جامعه از راهکارهای مدیریت پیامدهای اجتماعی گردشگری است. بر روی استفاده از NGOها برای معرفی و رونق گردشگری و فعالیت‌هایشان باید بیشتر کار شود که در این حوزه بسیار بد عمل شده است.

وی در پایان به یکی از آفت‌های گردشگری اشاره کرد و گفت: حتی در دنیا، در برخی مناطق بعد از یک مدت بومی‌های منطقه گردشگر را پس زدند و از آنها خسته شدند بنابراین باید روی آستانه تحمل افراد کار شوند تا ضدگردشگر نشوند مثلا همین ماسوله‌ای‌‎های بومی دیگر از حضور گردشگران خسته شده‌اند.

به گزارش ایسنا؛ در پایان باید گفت که گردشگری مسئولانه، بالا بردن آستانه تحمل در یک جامعه، پذیرش تفاوت‌ها، افزایش مسئولیت اجتماعی، وجود کمپ و کمپینگ و استفاده از پتانسیل‌ها جزء مواردی بود که در نشست ایسنا بر روی آنها تأکید شد و باید در این وانفسای بی‌آبی، با استفاده از داشته‌هایمان گردشگری را رونق بخشیم تا از این جهت همه مردم منتفع شوند.