استان مرکزی

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان مرکزی تقریباً در مرکز ایران بین ۳۳ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۳۵ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۱ درجه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. این استان از شمال به استان‌های تهران و قزوین، از غرب به استان همدان، از جنوب به استان‌های لرستان و اصفهان و از شرق به استان‌های تهران، قم و اصفهان محدود است. این استان با مساحتی معادل ۵۳۰‚۲۹ کیلومترمربع، حدود ۱/۸۲ درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است. براساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۷۵، استان مرکزی دارای ۸ شهرستان، ۱۵ بخش، ۱۹ شهر، ۶۰ دهستان و ۱۳۹۴ آبادی دارای سکنه و ۴۶ آبادی خالی از سکنه است. شهرستان‌های این استان عبارتند از : آشتیان، اراک، تفرش، خمین، دلیجان، ساوه، سربند و محلات.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان مرکزی در قلمرو شرقی تقاطع دو رشته کوه البرز و زاگرس واقع شده است. ناهمواری‌های این استان را قسمت‌هایی از کوه‌های مرکزی و پیشکوه‌های داخلی زاگرس تشکیل می‌دهد. ارتفاعات آن از حدود ۱۵۰۰ متر تا بیش از ۳۰۰۰ متر متغیر است. پست‌ترین نقطه استان، دشت جنوب ساوه با حدود ۱۲۰۰ متر ارتفاع است و بلندترین نقطه آن قلهٔ شهباز با ارتفاع ۳۳۸۸ متر در رشته کوه‌های راسوند قرار دارد. حدود ۳۳/۹ درصد محدوده استان را کوه‌ها، ۱۴/۹ درصد را تپه‌ها، ۱۳/۸ درصد را فلات‌ها و بقیه را دشت‌هایی با ویژگی‌های مختلف تشکیل داده و تنوع اقلیمی جالب توجهی را پدید آورده است. در قسمت‌های مختلف استان مرکزی آب و هوای متنوعی از انواع زیر وجود دارد:
– آب و هوای نیمه بیابانی.
– آب و هوای معتدل کوهستانی.
– آب و هوای سرد کوهستانی.
در این استان از جهات مختلف بادهای محلی جریان می‌یابند که عبارتند از:
– جریان فشار زیاد آسیای مرکزی.
– جریان فشارهای اقیانوس هند.
– جریان اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه.
میزان رطوبت هوا و باران در شهرستان‌های این استان یکسان نیست. در مناطق کوهستانی، ریزش‌های جوی اغلب به صورت برف و در مناطق کم ارتفاع بیشتر به صورت باران ظاهر می‌شود. شمال استان در ناحیه زرند جزو کم باران‌ترین نواحی و ارتفاعات شازند در جنوب غرب، از پرباران‌ترین مناطق این استان به شمار می‌آیند.
اگر دمای مطلوب جهانگردی بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌‌گراد در نظر گرفته شود، از اردیبهشت تا شهریور مناسب‌ترین زمان مسافرت به این استان می‌باشد.
جغرافیای تاریخی استان
باستناد منابع تاریخی، استان مرکزی در هزاره اول قبل از میلاد جزو ایالات ماد بزرگ بود که تمام قسمت مرکزی و غربی ایران را در بر می‌گرفته و از کانون‌های قدیم استقرار در فلات ایران به شمار می‌رفته است. در زمان سلوکیان، این منطقه، مخصوصاً قسمت شمالی آن (دهستان خورهه) مورد توجه حکام یونانی قرار گرفت. وجود آثار باستانی باقی مانده از این دوران در خورهه مؤید این نظر است.
در زمان خسرو پرویز – پادشاه ساسانی – ایران به چهار بخش (کوست) تقسیم شد. این چهار بخش عبارت بودند از : باختر (شمال)، ‌ خور آبان یا خور آسان (مشرق)، نیمروز (جنوب) و خوربران (مغرب). این منطقه در کوست خوربران (مغرب) که به معنی محل غروب خورشید بود قرار داشت. در قرن اول اسلامی این منطقه به نام ایالت جبال یا قهستان تغییر نام داد، ‌ به طوری که جغرافیانویسان اسلامی این قرن، از آن به عنوان بخشی از بلاد پهلویان و به نام کوهستان یا قهستان (جبال)‌ نام برده‌اند. این منطقه در قرن دوم هجری همراه با همدان، ری و اصفهان به نام عراق عجم نامیده شد.
در قرن چهارم هجری قمری شهرهای ایالت جبال عبارت بودند از : همدان، رود آور، خورمه (خورهه)، سهرود، ابهر، سمنان، قم، قاشان، روده، پوسته، ‌ کره، بره، گربایگان (گلپایگان) و … در این دوره مراکز و کانون‌های درجه اول شهری نیز عبارت بودند از : ساوه، تفرش، وره، ساروق و گلپایگان و شهرهای مبادلاتی درجه دوم نیز شامل : محلات، خمین، کمیجان، میلاجرد، خنداب، الیثار، سامان، خورهه، نیمور، نراق، دلیجان، جاسب، مأمونیه، الویر و … بودند. در این مراغه غله، پنبه، حبوبات، زعفران، انجیر، انار، سیب، انگور، گردو، بادام، قیسی و سایر محصولات سر درختی و باغی و خشکبار و گیاهان دارویی مانند ترنجبین در کنار محصولات صنایع دستی مانند ظروف سفالی و مسی و پارچه و کرباس، گلیمنه، قالی‌ و … تولید می‌شد.
در چند دهه اخیر، با توسعه راه‌آهن و احداث کارخانجات مختلف، به مرور چهره منطقه عوض شد و بعد از تقسیمات جدید کشوری و ایجاد استان تهران و مرکزی، این استان به مرکزیت اراک به وجود آمد.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵، استان مرکزی ۸۱۲‚۲۲۸‚۱ نفر جمعیت داشته که از این تعداد ۵۷/۱ درصد در نقاط شهری و ۴۲/۹ درصد در نقاط روستایی سکونت داشته‌اند. در همین سال از کل جمعیت استان ۱۵۶‚۶۱۶ نفر مرد و ۶۵۶‚۶۱۲ نفر زن بوده‌اند. در این استان در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۱ نفر مرد وجود داشته است. از جمعیت این استان ۳۸/۳ درصد در گروه سنی کمتر از ۱۵ ساله، ۵۶/۱ درصد در گروه سنی ۶۴-۱۵ ساله و ۵/۶ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بیشتر قرار داشته‌اند و سن بقیه افراد نیز نامشخص بوده است. در همین سال، از جمعیت استان ۹۹/۸ درصد را مسلمانان تشکیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۷۴ درصد و در نقاط روستایی ۹۹/۸۴ درصد بوده است.
در فاصله سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ حدود ۵۶۰‚۱۸۶ نفر به استان وارد و یا در داخل آن جابجا شده‌اند. محل اقامت قبلی ۴۱/۹ درصد مهاجران سایر استان ها، ۱۲/۷ درصد شهرستان‌های دیگر همین استان و ۴۲/۹ درصد شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیه افراد، خارج از کشور و یا اظهار نشده است. مقایسه محل اقامت قبلی مهاجران با محلی که در آن سرشماری شده‌اند نشان می‌دهد که ۳۴/۸ درصد از روستا به شهر، ۴۰/۳ درصد از شهر به شهر، ۶/۵ درصد از روستا به روستا و ۱۵/۹ درصد از شهر به روستا در طی ۱۰ سال قبل از آبان ماه ۱۳۷۵، مهاجرت کرده‌اند.
از ۲۹۰‚۰۷۸‚۱ نفر جمعیت ۶ ساله و بیشتر استان، ۷۹/۳ درصد باسواد هستند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۱۴-۶ ساله ۹۷/۲۵ درصد و در گروه سنی ۱۵ ساله و بیشتر ۷۱/۷۵ درصد بوده است. در بین افراد لازم‌‌التعلیم (۱۴-۶ ساله) نسبت باسوادی در نقاط شهری ۹۸ درصد و در نقاط روستایی ۹۶/۲ درصد می‌باشد. در این استان نسبت باسوادی در بین مردان ۸۴/۷ درصد و در بین زنان ۷۳/۹ درصد است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب ۹۰/۵ درصد و ۸۲/۱ درصد و در نقاط روستایی ۷۶/۸ درصد و ۶۳/۴ درصد می‌باشد.
در آبان ماه ۱۳۷۵ در این استان ۳۵/۹ درصد از جمعیت ده ساله و بیشتر را افراد شاغل و افراد بیکار (جویای کار) تشکیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۳۴ درصد و در نقاط روستایی ۳۸/۵ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان ۸۶/۶ درصد را مردان و ۱۳/۴ درصد را زنان تشکیل می‌داده‌اند. بیش‌ترین میزان فعالیت مربوط به گروه سنی ۳۴-۳۰ ساله با ۵۶/۸۴ درصد و کم‌‌ترین میزان مربوط به گروه سنی ۱۴-۱۰ ساله با ۳/۶۵ درصد بوده است. در همین سال از شاغلان ۱۰ ساله و بیش‌تر استان ۲۶/۴۵ درصد در گروه عمده کشاورزی، ۳۱/۴۱ درصد در گروه عمده خدمات و ۳۷/۵۸ درصد در گروه عمده صنعت فعالیت داشته‌اند و شغل ۱/۵۶ درصد نیز نامشخص بوده است. درنقاط شهری گروه عمده «صنعت» و در نقاط روستایی گروه عمده «کشاورزی» بیش‌ترین تعداد افراد شاغل را به خود اختصاص داده‌اند.
در استان مرکزی ایلات و عشایر متعددی مانند شاهسون‌‌ها، کلبه‌کوئی‌ها، خراسانی‌ها، کلهر، خلج و گروهی از کولی‌ها زندگی می‌کنند که اکثر آنها اسکان یافته‌‌اند و بخشی از آن‌ها نیز رمه‌گردانی و ییلاق و قشلاق می‌کنند. جلوه‌های زیبائی شناختی کوچ و اتراق عشایر یکی از جاذبه‌های جهانگردی استان به شمار می‌آید.
استان مرکزی از جمله استان‌هایی است که کارخانجات صنعتی متعددی در آن متمرکز شده‌اند. اساس اقتصاد استان را به ترتیب اهمیت بخش‌های خدمات، صنعت و کشاورزی تشکیل می‌دهد. به طور تقریبی در حدود ۱۹ درصد مساحت استان اراضی کشاورزی، ۵۷ درصد اراضی مرتعی و باقی‌مانده را اراضی غیر مزروعی از قبیل دریاچه‌ها، کویرها، جاده‌ها و شهرها تشکیل می‌دهند.
محصولات مهم کشاورزی استان شامل گندم، جو، حبوبات، آفتابگردان، پنبه، چغندرقند، تنباکو، گوجه‌فرنگی و پیاز است. میزان برخی از فرآورده‌های کشاورزی در شهرستان‌های مختلف این استان، بیش از میزان مصرف محلی است، در نتیجه به شهرهای دیگر استان یا به استان‌های مجاور صادر می‌شود. از شهرستان اراک، گندم، جو، انگور، سبزی و خشکبار، از ساوه انار و طالبی، از محلات کاهو و گل، از تفرش بادام و گردو و از خمین لوبیا و گندم به سایر شهرها و استان‌های کشور و همچنین به خارج از کشور صادر می‌شود.
براساس آمار اداره کل معادن و فلزات، در استان مرکزی ۱۱۲ معدن مختلف وجود دارد که بیشتر آن‌ها به مصالح ساختمانی مربوط می‌شوند. مهم‌ترین معادن موجود استان را سنگ‌ آهن، سرب، روی، منگنز، سنگ تراورتن، باریتین، گچ و سنگ نمک تشکیل می‌دهند.
مهم‌ترین کارخانه‌های صنعتی استان عبارتند از : ماشین‌سازی، آلومینیوم‌سازی، هلیکوپتر‌سازی، کابل‌سازی، واگن‌سازی، کمباین‌سازی، ‌ لاستیک‌سازی، قند و … از دیگر صنایع ماشینی استان می‌توان از کارخانه ماشین‌سازی پارس (تولید کننده اسکلت‌های فلزی)، کارخانه سازنده پروفیل و لوله‌های آبیاری آلومینیومی، ‌ کارخانهٔ آونگان (سازنده پایه‌های فلزی انتقال نیرو)، کارخانه ادوات کشاورزی اراک، گروه کارخانه‌های تولیدی نور آلومینیوم، رنگ روناس اراک و نیز سایر کارخانجات مستقر در شهرستان صنعتی ساوه نام برد. همچنین در اکثر شهرستان‌های استان مرکزی، صنایع مختلف دستی شامل قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌‌بافی، گیوه‌دوزی، مسگری و غیره رواج دارد.