استاد یحیی نابغه تارسازی ایران

استاد یحیی نابغه تارسازی ایران  است که در زمان خود به مهارت بالایی در کار خود رسید و به مرحله استادی رسید .در زمان قدیم در خانواده‌ای هنرمند در جلفای اصفهان کودکی پا به عرصه وجود می‌گذارد که نام یحیی را برایش انتخاب می‌کنند و بعدها شهرت زائد‌الوصفی کسب کرده به گونه‌ای که هرکس تاری داشته باشد، حتی دورترین روستاها آن را منسوب به یحیی می‌داند و افتخار می‌کند گویی تار با نام یحیی عجین شده و از هم جداشدنی نیستند. پدر و عموی یحیی که به ترتیب خاچیک و هامبارسون نام داشتند از هنرمندان این رشته بودند و یحیی از زمان کودکی با تار و سایر وسایل موسیقی آشنا می‌شود و با آنها انس می‌گیرد، خصوصاً با شکل تار که اثری نیکو در او به جای می‌گذارد.

زتدگی نامه

هُوْهانِس آبکاریان (به ارمنی Հովհաննես Աբքարյան – به انگلیسی Hovhannes Abkarian)، (زاده ۱۲۵۴ خورشیدی در اصفهان – وفات ۱۳۱۰ خورشیدی در جلفای اصفهان)، معروف به یحیی تار ساز، سازنده ساز ایرانی ارمنی‌تبار بود.هوهانس آبکاریان معروف به یحیی تار ساز فرزند «خاچیک نجارباشی» در سال ۱۲۵۴ یا ۱۲۵۵ خورشیدی در یکی از محله‌های قدیمی جلفای اصفهان به نام «محله سنگتراش‌ها»، در «کوچهٔ گازاندران» به دنیا آمد.او به یحیی دوم نیز معروف است. وی ابتدا وسایل موسیقی و طرز ساخت آن‌ها را از پدرش آموخت و کم‌کم پا را فراتر از الگوی پدر گذاشت و برای شروع کار از الگو و اندازه‌های تار «استاد فرج‌الله» تقلید کرد.

هنگامی که صدای زیبای تار را می‌شنود شیفتگی و علاقه‌ای وافر بدان پیدا می‌کند و تصمیم می‌گیرد که کار پدر و عمویش را ادامه دهد. بزرگ‌تر که می‌شود به پدرش در ساختن تار و سه‌تار کمک می‌کند. در قدیم روال کار چنین بوده که پدر یا عمو کارش را به پسر یا برادرزاده‌اش می‌آموخته‌، چون در آن زمان هنر و حرفه در خانواده موروثی بوده و یحیی هم بر همین منوال شاگرد پدرش بوده است، به علّت نبوغ ذاتی‌ای که داشته به زیبایی کار استادان دیگر هم توّجه خاصی پیدا می‌کند و شیفتهٔ کار استاد فرج الله استاد یگانه و بی‌نظیر می‌شود پا را از دایرهٔ کار پدر و عمویش فراتر می‌گذارد و اندازه و الگوی استاد فرج الله را اختیار می‌کند و با کمی تصرف توانسته به ساز تار، زیبایی خاص و قابل توّجهی بدهد و صدا‌دهی آن را به اعلاء درجه برساند که تاکنون هیچ سازنده‌ای نتوانسته به آن مقام برسد. و این می‌رساند که او در این راه بسیار جست‌و‌جو کرده تا به آنچه مورد نظرش بوده، دست یافته است. اگر تار یحیی را در سطحی صاف قرار دهیم و تارهای دیگر استادان را کنار آن بگذاریم و دقیقاً مشاهده کنیم، خواهیم دید که تار یحیی از نظر زیبایی در بین تارهای ممتاز است و همانند یک اسب عربی است که در میان سایر اسبها از زیبایی چشمگیری برخوردار است.

مشخصه خوش‌خوانی و خوش‌دستی تار یحیی

خوش‌خوانی و خوش‌دستی تار یحیی به چند عامل مهم بستگی دارد: طرز ساخت کاسه، نصب دسته به کاسه، عمل آوردن رو‌دسته، اندازه‌های دقیق نسبت کاسه به دسته، تناسب کاسهٔ بزرگ با کاسه کوچک (نقاره)، نفیر داخل کاسه، تراش داخل کاسه، تناسب داخلی حجم کاسهٔ بزرگ و کاسه کوچک و… مهم‌تر از اینها خرکی را که برای اولّین بار روی تار قرار می‌داد و آن را امتحان می‌کرد اگر از نظر صدادهی مطلوب واقع می‌شد دیگر عوض نمی‌کرده و این خرک را همیشه روی تار نگاه می‌داشت، در صورت تغییر دادن صدادهی تار کم می‌شود و از خوش‌خوانی می‌افتد. توّجه کنید که روی خرک تار خود را امضا و علامت‌گذاری کنید زیرا عوض کردن آن به وسیله ناهلان احتمال حتمی‌دارد. تارهای یحیی به علّت مرغوبیت، خریداران فراوانی داشته است. در سال ۱۳۱۲ قیمت تار یحیی ۴۰ تومان و تار سایر استادان ۱۴ تا ۱۵ تومان بود و تارهای معمولی ۳ تا ۵ تومان خریداری می‌شد. بدین لحاظ کار او را تقلید و به نام او می‌فروختند. بنابراین تصمیم می‌گیرد مهری بسازد و کارهایش را مهر کند. تا آن زمان کسی کار را مهر نمی‌زد. یحیی مهر بیضی شکل کوچکی می‌سازد و کلمه یحیی را روی آن حک می‌کند و به درون کاسه بزرگ می‌زند. این مهر در سال ۱۳۲۵ شمسی در یکی از تارهای او در کرمان دیده شده است که صاحبش در اصفهان از خود یحیی خریداری کرده و به کرمان برده بود. از خدا بی‌خبران این مهر را تقلید می‌کنند و او دوباره درصدد بر می‌آید که مهر دیگری بسازد، مهری می‌سازد دایره شکل و نام یحیی را به تاریخ ۱۳۲۵ (هجری قمری) با فشار روی بیخ دسته تار می‌زند این مهر با همان تاریخ (یعنی ۱۳۲۵) در همه تارها فعلأ موجود است که البته آن را هم تقلید می‌کنند. یحیی با این امر مبارزه می‌کند و مهر بیضی شکل کوچکی می‌سازد و آن را روی کاغذی می‌زند و تاریخ ساخت و محل ساخت را می‌نویسد و در زیر سیم‌گیر می‌چسباند و سیم‌گیر را در جای خود وصل می‌کند و مهر مخفی دیگری که همین مهر زیر سیم‌گیر باشد، روی کاغذی می‌زند و آن را زیر استخوان سرپنجه می‌چسباند. اگر تار یحیی دست نخورده باشد، این مهر زیر استخوان سرپنجه وجود دارد. اگر تاری این سه مهر را داشته باشد خصوصاً مهر زیر استخوان سرپنجه، محققاً ساختهٔ یحیی است.

گفتیم که سازندگان قدیم کارشان را مهر نمی‌زدند، بعد از یحیی این کار رایج می‌شود شگرد کار یحیی برای ساخت تار این بود که برای بالا بردن کیفیت کارش از بهترین چوب‌ها و بهترین مصالح استفاده می‌کرد. ذکر این نکته قابل اهمیّت است که یحیی بیشتر تارهایش را در اصفهان ساخته است، معمولاً این تارها رنگ روشن و خال‌های سفیدی در پهلوهای کاسه دارند و به دلیل این که از چوب توت جوان استفاده شده، صدای شان زنگ دارد و زیر‌خوان است وی مدّتی به قزوین نزد خواهرش می‌رود و تارهایی که در آن‌جا ساخته به خاطر مرغوبیت چوب قزوین هم از نظر رنگ و هم از نظر صدا‌دهی خوب در‌آمده است. یحیی چپ دست بوده و معمولاً افراد چپ دست در کارشان مهارت زیادی پیدا می‌کنند. زمانی که یحیی در قزوین کار می‌کرده، دو عدد تار یکی کاسه بزرگ و دیگری که اندازه‌های آن با تارهای معمولی فرق بسیار دارد، برای خواهرش می‌سازد و داخل تار بزرگ را با خط خود و با مداد کپیهٔ بنفش به زبان ارمنی می‌نویسد و به خواهرش هدیه می‌کند. متأسفانه تاریخ در آن قید نشده است. این دو عدد تار در سال ۱۳۶۲ از خواهرزادهٔ یحیی خریداری می‌شود و خریدار، آن را برای تعمیر می‌برد که همان سه مهری را که قبلأ ذکر شد دارا بوده است. از تار کوچک که بسیار خوش‌صدا بود، الگو‌‌برداری شده و نمونهٔ آن را ساخته‌اند که اکنون نزد یکی از دوستان است.

شیوهٔ کار یحیی

یحیی کاسهٔ تار را خود فرم و شکل می‌داده و برای خالی کردن داخل کاسه از شاگردی که در کار سبک و خالی کردن داخل کاسه مهارت زیادی داشته استفاده می‌کرده است. ظریف‌کاری داخل کاسه را خود انجام می‌داده که تاکنون کسی نتوانسته داخل کاسه را به این ظرافت بتراشد. بقیهٔ کارها از قبیل ساختن دسته و سرپنجه و وصل دسته به کاسه و نصب فوفل و استخوان رو‌دسته و به عمل آوردن و تراش رو‌دسته و دسته مخصوص به خودش بوده است و صدا‌دهی تار را به اعلاء درجه می‌رسانده است، همین امر باعث حسادت می‌شود و کسانی را وا می‌دارد که کار او را خراب کنند و از صدا‌دهی بیندازند. تا کار خودشان جلوه کند.

استادان بنام گفته‌اند که وقتی تار یحیی را برای تعمیر پوست و پرده نزد آن افراد مغرض می‌بردند، رو‌دسته را که مهم‌ترین شگرد کار یحیی بود و در زیبایی و خوش‌طنینی تار اثر مخصوصی داشت و دیگر سازندگان به آن مرحله نرسیده بودند، دست‌کاری می‌کردند و با لیسه روی دسته را می‌تراشیدند و آن را خراب می‌کردند!

یحیی تار ساز، نفر نشسته سمت چپ که تیشه بدست دارد.

چگونه یحیی تارهایش را رنگ می‌کرد

اگر تار دست نخورده‌ای از یحیی ببینید، زیبایی رنگ و جلوهٔ خیره کنندهٔ چوب توت شما را مبهوت می‌کند، زیرا او زیر‌کارش را با رنگ‌های جوهری رنگ نمی‌کرده و از لاک و الکل استفاده می‌کرد تا قشری از لاک روی کار بنشیند. این نوع رنگ کردن به مرور ایّام در اثر تابش نور، در چوب توت اثر گذاشته و آن را خوش‌رنگ می‌کند. یکی از ویژگی‌های کار یحیی رنگ است، و رنگ‌هایی که بعداً روی کارهای او زده‌اند کاملأ مشخص است زیرا لطافت رنگ اصلی را از بین برده و محو کرده است. در این نوشتار از تاریخ تولّد و زمان درگذشت یحیی ذکری به میان نیامده، به این دلیل که سازندگان وسایل موسیقی همواره بی‌مهری دیده‌اند و کسی به آنها توّجه نداشته است. حتی خود سازندگان هم نه از خود و نه از استادانشان تاریخی به جای نگذاشته‌اند که بتوان به وضوح زندگی آنها را به تحریر در آورد. بیشتر تحقیقات ما براساس حدس و گمان است و در شرح حال و تاریخ تولّد و درگذشت مشاهیر اختلافات فاحشی وجود دارد حتی در مورد افراد معاصر.