محله ارگ تهران از قدیمیترین محلههای به جای مانده از تهران صفوی است. در آن دوران اینجا بخش شمالی و حاکمنشین تهران بود. به روایتی شاه عباس صفوی بود که یک چهارباغ و خیابانهایی در محل فعلی ارگ ساخت. در دوران صفویه، فقط شاه سلطان حسین و شاه سلیمان مدتی در این محدوده زندگی کردند. در دوره افغانها در داخل حصار اصلی، حصاری بر گرد ارگ کشیده شده و این محدوده را از بقیه محدوده شهر جدا کرد و آقامحمدخان قاجار پس از تصرف تهران محله ارگ را به عنوان مقر سلطنت و حکومت خود انتخاب کرد. وجود چند بنای حکومتی قدیمی، قنات جاری، مشجر بودن محدوده و از همه مهمتر حصاری مرتفع در گرداگرد ارگ این نقطه را به صورت مناسبترین محل استقرار شاه قاجار درآورد.
تاریخچه محله ارگ تهران
ارگ در دوره قاجار به سبب حضور شاه و دربار بیشتر از نقاط دیگر شهر آباد شد و شد مرکز سیاست کشور. در داخل محدوده ارگ، چند عمارت قدیمی از عصر صفوی و زندیه وجود داشت که عموم آنها در دوره آقا محمد خان قاجار، تعمیر شدند. آقامحمدخان به دلیل آن که بیشتر دوران سلطنتاش خود را در لشکرکشی و جنگ گذراند، خیلی کم در تهران اقامت داشت و نتوانست اثری در این شهر از خود به یادگار بگذارد.
در دوره فتحعلی شاه قاجار، چند عمارت مختصر به مجموعه اضافه شد اما عمده گسترش ارگ به دوره ناصرالدینشاه بازمیگردد. نخستین طرح ساماندهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر کردن خندقهای اطراف آن و احداث خیابانهای جدید آغاز شد و به تدریج سبکهای جدید معماری در کاخهای اطراف ارگ رونق پیدا کرد. پس از پر کردن خندق اطراف ارگ، محل خندق و خاکریز تبدیل شد به خیابانهای جدیدی با نامهای ناصریه و جلیلآباد و جبه خانه اما محل برج و باروی ارگ در زمره اراضی سلطنتی محسوب میشد و شاه این بخش اراضی را به نزدیکان خود بخشید.
حدود ارگ تا اواخر سلطنت قاجار ثابت ماند به طوری که سمت شمال آن به صحرایی محدود بود که بعدها میدان توپخانه و قورخانه در آنجا ساخته شد، در سمت مشرق آن خندقی بود که در زمان ناصرالدین شاه به خیابان ناصری (ناصر خسرو ) تبدیل شد. در سمت جنوب آن محل سبزی میدان و چند محوطه خالی و کوچه قرار داشت که در ابتدای سلطنت قاجار خیابان جبهخانه (۱۵ خرداد) در آنها احدث شد.
در بخش غربی محدوده ارگ، خیابان جلیلآباد (خیام) و محله سنگلج واقع است. طول این محله از شمال به جنوب حدود ۹۰۰ متر و از غرب به شرق نزدیک ۵۰۰ متر است که وسعتی حدود ۴۵ هکتار را در بر میگیرد. ارگ تهران به رغم اهمیت و موقعیت ویژهاش، راههای ارتباطی زیادی نداشت. در ابتدا و تا پیش از پایتخت شدن شهر تهران راههای ورود و خروج به ارگ منحصر به دو دروازه بود. یکی از این دروازهها در سمت شمالی ارگ ارتباط ارگ را با خارج شهر برقرار میکرد و به دروازه دولت شهرت داشت. دروازه دیگر در سمت جنوب ارگ بود که مردم به آن نقاره خانه میگفتند. و این دو دروازه تنها راههای اصلی ورود و خروج از ارگ تهران محسوب میشدند.
اما راههای ارتباطی فرعی هم بودند که بعدها ساخته شدند. یکی از این راهها در بخش شرقی ارگ در محل تقاطع فعلی خیابان ناصرخسرو و خیابان صور اسرافیل قرار داشت که معبری باریک با دروازهای کوچک بود و ارتباط شهر به ارگ را از طریق محله عودلاجان برقرار میکرد. سر در عمارت شمسالعماره از داخل خیابان ناصریه (۱۳۰۵ ه. ق) را باید ظاهراً چهارمین راه ارتباطی با عرصههای پیرامون دانست. این راه ارتباطی، رابطه مجموعه کاخهای سلطنتی و بافت مسکونی جنوب ارگ و تکیه دولت از داخل ارگ را با محله موسوم به حیاط شاهی و با بازار مروی و بازار کنار خندق در خارج از ارگ برقرار میکرد.
بیشتر ساختمانهای داخل ارگ در دوره قاجار ساخته شدند و محدوده ارگ به دستور میرزاتقیخان امیرکبیر، سنگفرش شد. از دوره ناصری بناهای متعددی در ارگ ساخته شد: حرمخانه سلطنتی، عمارت خزانه و بعضی عمارات دولتی شامل دیوانخانه، دفترخانه، مدرسه دارالفنون و مجمع الصنایع (الماسیه) است. همچنین برای کالسکههای سلطنتی، اصطبل و توپخانه بناهای مشخصی بنا شد. انبار غله و اسلحه نیز در محدوده داخل ارگ ایجاد شدند و مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه مسجدی در این محدوده بنا کرد. امروز آثاری چون کاخ گلستان، شمس العماره کاخ دادگستری، قسمت اصلی کاخ دارایی، سر در قورخانه، مدرسه دارالفنون، ساختمان کلانتری ارگ، بانک ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت کشور در محوطه ارگ قرار دارند.
میدان تاریخی ارگ تهران، اولین و قدیمیترین میدان پایتخت بود. حوض آبی هم که در روزهای گذشته در این میدان تخریب شد، دستکم ۱۴۰ سال پیش و در زمان ناصرالدینشاه قاجار ساخته شده بود.مجموعه تاریخی ارگ تهران، ده هزارمین اثر ثبت شده در فهرست آثار تاریخی کشور است که حافظه نیرومندی از گذشته تاریخی تهران محسوب میشود.
نخستین تغییراتی که به واسطه شهرنشینی و توسعه شهری در محدوده ارگ تهران آغاز شد به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری باز میگردد. نخستین طرح سامان دهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر کردن خندقهای اطراف آن و احداث خیابانهای جدید آغاز شد و به تدریج سبکهای جدید معماری در کاخهای اطراف ارگ رونق پیدا کرد و این محل که یادگار دوره صفویه است، تغییر شکل یافت. محله ارگ تهران حافظه تاریخی قوی برای ثبت رویدادهای گذشته ایران بوده است.بر اساس مستندات تاریخی، دارالفنون نخستین مدرسه علوم جدید، در این محل تاسیس و نخستین پارک عمومی تهران نیز در این محدوده ساخته شد.
شمس العماره
شمس العماره که زمانی مرتفعترین ساختمان تهران بود، در محله ارگ استوار شد و نخستین موزه عمومی تهران و نیز تکیه دولت مهمترین بنای مذهبی شهر نیز در این محدوده استقرار یافت. بر همین اساس ارگ تهران مهمترین محله تهران قدیم محسوب میشد که مجموعه ای از دستگاهها و ارگانهای مهم دولتی را در خود جای داده بود.
بر اساس شواهد و مدارک تاریخی موجود، ارگ تهران نیز همانند سایر قلعههای شهری دارای تاسیسات دفاعی جداگانه ای بوده است، لبههای حصار و برجهای اطراف ارگ تهران از معماری ویژه ای برخوردار بود و چنانچه از عکسهای تاریخی بر میآید،
آن طور که از گفته ها، تصاویر و نقشههای تاریخی بر میآید ظاهراً سر در عمارت شمس العماره از داخل خیابان ناصریه (۱۳۰۵ ه.ق) را باید ظاهراً چهارمین راه ارتباطی با عرصههای پیرامون تصور کرد. این راه ارتباطی، رابطه مجموعه کاخهای سلطنتی و بافت مسکونی جنوب ارگ و تکیه دولت از داخل ارگ را با محله موسوم به حیاط شاهی و با بازار مروی و بازار کنار خندق در خارج از ارگ برقرار میکرد.
علاوه بر این چهار راه که راههای نفوذ ارگ به اطراف بود، به نظر میرسد راههای دیگری نیز به تدریج بر این تعداد افزوده شده باشد. وجود راهی به بیرون در قسمت جنوبی ارگ در انتهای کوچه تکیه دولت و راه دیگری در سمت غرب در انتهای خیابان در اندرون تا پیش از دهه ۱۲۸۰ ه.ق نیز احتمال دارد اما آنچه از نقشهها مشخص است این راهها نیز ارتباط ارگ را با عرصه پیرامون در این زمان (۱۳۰۹ ه.ق) برقرار میکرده اند. بنابراین میتوان تصور کرد که پس از طرحهای شهرسازی دهه ۱۲۸۰ ه.ق تاسیسات دفاعی ارگ بیشتر متوجه کاخهای سلطنتی میشده است.
حالا دیگر از این همه قدمت و تاریخ در محدوده ارگ تهران چیزی باقی نمانده و تنها آثار پا بر جا از مجموعه تاریخی ارگ تهران، عمارت رادیو، کاخ دادگستری، قسمت اصلی کاخ دارایی، سر در قورخانه، ساختمان دارالفنون، ساختمان کلانتری ارگ، بانک ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت کشور است.
این ساختمانها هر چند در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از جمله میراث فرهنگی حفاظت شده تهران محسوب میشوند، اما هویت گذشته تهران قدیم رنگ باخته و حال و هوای ارگ قدیم تهران دگرگون شده است و به نظر میرسد تنها احیای این محدوده تاریخی به شکل گذشته آن میتواند بخشی از فضاهای هویت بخش پایتخت را دوباره زنده کند. امروزه اما از خیل خاطرات گذشته ارگ تهران، جز چند عکس، چند نام و تعداد محدودی ساختمان که در مجموعه کاخ گلستان قرار گرفته، ردی باقی نمانده است.
میدان ارگ، که از دوره زندیه به جای مانده بود، در زمان فتحعلیشاه، ارگ نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان ۱۵ خرداد میشناسند. در اطراف ارگ خیابانهایی نیز وجود داشت که
مهمترین آنها خیابان ناصریه (خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران، خیابان جباخانه (خیابان بوذر جمهری-پانزده خرداد)، خیابان جلیلآباد (خیابان خیام)، میدان توپخانه (امام خمینی) و خیابان مریضخانه (خیابان امام خمینی) بود.
نحوه دسترسی به ارگ تاریخی تهران
بهترین مسیری که برای رفتن به ارگ تهران می توان پیشنهاد کرد استفاده از متروی تهران است که باید در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شده و بعد از خروج از ایستگاه وارد خیابان پانزده خرداد شده و به سمت مجموعه ارگ تهران حرکت کرد. به جز مترو، اتوبوس هایی که از نقاط گوناگون شهر به مقصد خیابان پانزده خرداد می روند وسیله مناسبی برای رسیدن به این نقطه از شهر است. همچنین تاکسی هایی که در سطح شهر مسافران را جابه جا می کنند هم یکی دیگر از راه هایی است که برای رسیدن به ارگ تاریخی تهران می توان انتخاب کرد.
دیدگاه ها :
*اگر نظری دارید یا این مطلب نیاز به اصلاح دارد و یا عکس یا ویدئوی مرتبط با آن دارید لطفا اینجا برای ما ارسال کنید.
ديدني و زيبا است معماري خاصي دارد و البته بسيار چشم نواز با درختان متنوع وديدني
در مقابل ارگ بم و ارگ کریمخان حرفی برای گفتن ندارد اما به هر حال زیبایی های خودش را هم دارد.