ابزار و وسایل قلمکاری

قلمکاری یکی از زیباترین صنایع دستی ایران بخصوص شهر اصفهان است . حال در این مطلب شما را با ابزار و وسایل قلمکاری آشنا می سازیم .به طور کلی وجه تسمیه قلمکار به علت نوع تولید و نحوه نقش کردن پارچه در آغاز پیدایش این هنر بوده است . بدین معنی که در ابتدا روی پارچه های پنبه ای و احتمالا ابریشمی با قلم نگاره های مورد نظر را نقاشی می کردند و نقوش مختلفی پدید می آوردند ، اما کم کم تولید این نوع قلمکار کاهش یافت ، زیرا برای این نوع تولید وقت زیادی صرف می شد ، نقوش رسم شده با قلم فاقد هماهنگی بود و باعث یکسان نبودن تولیدات می شد و همچنین قیمت تمام شده را نیز بالا می برد . بنابراین به واسطه نیاز به تولید زیاد ، قلمکارسازان انتقال نقوش به وسیله قالب های حکاکی و کنده کاری شده بر روی پارچه را جایگزین کردند .

قالب

نقوش مورد نیاز برای پارچه های قلمکار بر روی قالب هایی مخصوص کنده کاری می شود این قالب ها بیشتر از چوب گلابی و زالزالک ساخته می شود، چرا که شکل پذیری و دوام این چوبها نسبتا زیاد است .چوب زالزالک معمولا برای قالب هایی با نقش های ریز و چوب گلابی برای قالب های درشت نقش استفاده می شود . قالب تراشی به علت ظرافت های ویژه آن کاری است بسیار پر زحمت و مهم . قالب قلمکار اصولا پس از مدتی استفاده به علت آلوده شدن مداوم به رنگ ، الیاف و کرک در پارچه ، گردو غبار و تحمل ضربات زیاد ، حساسیت خود را از دست می دهد و لبه های منقوش به تدریج ساییده می شود ، در این حالت قالب قابل استفاده نیست و به جای آن نقش با قالب جدیدی تولید یا قالب پیشین مرمت می شود .
قالب های قلمکار دارای نقوش متفاوتی است که می توان آنها را به دوازده دسته تقسیم کرد :
۱- قالب هایی که بیشتر شامل مناظر تاریخی ایران از قبیل سی و سه پل ، پل خواجو و عالی قاپو است .
۲- قالب هایی شامل تصاویر عشاق معروف ایران ، نظیر لیلی و مجنون ، یوسف و زلیخا و خسرو و شیرین .
۳-قالب هایی که از داستان های کهن ادبیات فارسی الهام گرفته ، بدین صورت که داستان های مزبور را به صورت نقاشی درآورده و سپس آن ها را روی قالب منبت کاری می کردند ، مثل داستان لک لک و روباه .
۴-قالب هایی با تصاویر شعرا بزرگان ، صوفیان و درویشان معروف ایران چون حافظ ، فردوسی و ابوعلی سینا .

۵- قالب هایی با تصویر جانوران وحشی و اهلی مانند فیل ، طاووس ، لک لک که در بعضی از این دسته قالب ها جانوران مختلف را با هم نشان می دهد .
۶- قالب هایی شامل تصاویر زورخانه ها ، ورزشگاههای قدیم که در آن افرادی به صورت انفرادی یا دسته جمعی مشغول حرکات ورزشی هستند ، مثل تصویر گود و زورخانه و میدان چوگان .
۷-قالب هایی که از روی تصاویر مینیاتوری الهام کرفته و حکاکی شده است .
۸-قالب هایی که حاوی تصاویر مربوط به شکارگاه های سلطنتی قدیمی چون شکارگاههای صفوی است . در این قالب ها سلاطین و همراهان را هنگام شکار دسته جمعی به وسیله نقاشی و منبت کاری حک کرده اند .
۹-قالب هایی با تصاویر رامشگران و نوازندگان زمان های پیشین با سازهای محلی که برخی در حال نوازندگی و برخی در حال رقصند .
۱۰-قالب های تصویری کتبه ای مانند شمایل ها با جملاتی در مورد ائمه اطهار
۱۱-قالب های شامل نقوش گل و بته و زنجیره و کتیبه و حاشیه که تقریبا اکثر قالب های حاضر از این دسته اند .
۱۲-قالب هایی با نقوش الهام گرفته از ایران باستان ، به ویژه نقش برجسته های تخت جمشید . مانند نقش شیر بالدار و شاخدار، پهلوانی در حال مبارزه با یک هیولای شیر سر ،شاه بر تخت نشسته ، سر ستون های گاو مانند و نظایر آن . از اساتید قالب تراشی می توان به اساتیدی چون سید احمد قالب تراش ، حسن قالب تراش ، کریم قالب تراش ، رحیم بیداد و مهدی اولیایی اشاره کرد .

تخته

عبارت است از میز کوتاهی که سطح آن از تخته مسطحی به طول ۱/۳۰ تا ۲ متر و عرض ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر تشکیل شده است . استادکاران در پشت میز روی تشکچه ای می نشینند و سطح میز را با پارچه های متعددی می پوشانند تا نرم و آماده پهن کردن پارچه های قلمکار و نقش زنی شود . البته برای راحتی کار در زیر تخته حفره ای در زمین کنده می شود که پاچال نامیده می شود و استاد قلمکار ساز پاهای خود را در آن مگذارد تا از فشار آمدن بر روی پاها بر اثر نشستن مداوم در امان باشد و به راحتی به کار خود ادامه دهد .

روتخته

روتخته شامل دو قسمت است ، قسمت اول پارچه هایی که روی میز پهن می کنند و بیشتر پشمی است و قسمت دوم پارچه هایی است که روی قسمت اول پهن می کنند و معمولا پنبه ای است .

قدح یا پنجیری

قدح یا پنجیری ظرف مدوری است که از گل پخته و سفال ، که همیشه در طرف راست استادکار قالب زن قرار می گیرد ، اخیرا به جای ظروف سفالی از ظروف پلاستیکی هم استفاده می کنند . این قدح حاوی رنگ های مورد نیاز است و روی آن پارچه ای به نام شال یا به اصطلاح شال پوشه بندی می پوشانند . رنگ از قدح به این پارچه نفوذ می کند و به اندازه کافی رنگ روی شال جمع می شود و وقتی قالب را روی آن می زنند به میزان لازم رنگ را به خود می گیرد و نقش به وضوح روی پارچه منعکس می شود . روی شال گوشه بندی معمولا پارچه کرباسی می گذراند که آن را کهنه کرباس می گویند . روی این دو پارچه یک نوع پارچه دیگر که معمولا نرم و لطیف است می کشند که به پارچه سقلا معروف است . هر بار که استاد قلمکار ساز قالب را روی شال قدح می زند قالب اثری از خود بر جای می گذارد . برای از بین بردن اثر ایجاد شده باید فوری روی سطح شال را آغشته به رنگ کرد ، بدین منظور شاگرد با وسیله ای به نام پوچه سطح شال گوشه بندی را آغشته به رنگ و آماده زدن قالب بعدی می کند . این شاگرد را پوچه مال می گویند .

پوچه قلم

پوچه در واقع نوعی قلم پشمی است که آن را از پارچۀ شال حسین آبادی (جلفای اصفهان) تهیه می کنند . نحوۀ تهیۀ پوچه بدین ترتیب است که قطعه ای از این پارچه را چهارلا می کنند و می دوزندسپس لبۀ تر را ریش ریش میکنند و در فواصل نزدیک به هم چوب های کوچکی می گذارند و فواصل بین چوبها را می دوزند تا چوبها در داخل پارچه و قسمتی که ریش ریش شده است، ثابت شوند .

دست پیچ

پارچه هایی است که به دست می پیچند .برای آنکه نقش قالب کاملا روی پارچه منتقل شود. استادکاران و کارگران، پس از قرار دادن قالب روی پارچه با دست خود ضرباتی به آن وارد میسازند، لذا برای اینکه دست و مچ شان از ضربات پی درپی خسته و ناراحت نشود، پارچه ای به دست خود میپیچند که از سه قسمت زیر تشکیل شده است:
دست پیج: عبارت است از مقداری پارچۀ نرم که به دست راست می پیچند.
لایی: آن را معمولا روی دست پیج میبندند؛ جنس این پارچه نرم تر از پارچه اول است. روپیج: معمولا از پارچه کرباس یا متقال است که آن را روی لایی میپیچند. در صورتی که بخواهند ضربات وارده بر قالب محکم تر باشد، روپیج را از چرم تهیه می کنند .

صاف کنی (کیس یا کیسه )

صافی کنی، یا کیس، وسیله ای است که با آن پارچه های ناصاف را به منظور آماده کردن پارچه برای مرحله قالب زنی، صاف میکنند و چین و چروک هایی را که بر اثر شست وشو های متعدد ایجاد شده از بین میبرند.

بندگیر

بندگیر، پارچۀ نسبتاً ضخیم یا گونی قیراندودی است که به قطعات کوچک، عموماً به شکل مربع یا مستطیل، بریده می شود. بندرگیر در مقابل رنگ قلمکار، غیرقابل نفوذ و نحوۀ استفاده از آن به این ترتیب است که آن را روی پارچه، یعنی محلی که می خواهند نقش را چاپ کنند، قرار می دهند و قالب آغشته به رنگ را طوری روی پارچه و بندگیر میگذارند که به اندازۀ مورد نظر، از نقش روی پارچه و بقیه روی بندگیر قرار میگیرد؛ سپس بندگیر را روی نقش می گذارند و مجدداً قالب مذکور یا قالب دیگری را روی پارچه میزنند؛ در این حالت، نقش چاپ شده کامل می شود، یعنی به وسیلۀ بندگیر، یک نقش را دو نیم می کنند و مجموع این دو نیمه را که تشکیل نقش کاملی می دهد چاپ می کنند. بندگیرهای موجود دو نوع اند: بندگیر از جنسی قیری و بندگیر پارچه ای

لیف

لیف عبارت است از الیاف گیاهی که برای پاک و تمیز کردن قالب های کثیف و رنگی استفاده می شود. گیاه لیف بیشتر در کاشان به دست می آید و آن رالیف گیاهی می گویند و اصولا برای قالب های درشت به کار می رود؛ یک نوع دیگر لیف نیز به منظور تمیز کردن قالب های ریزنقش به کار میرود که آن را لیف تخته یا مویی می گویند. بعضی مواقع از این لیفها برای نم زدن پارچه نیز استفاده می شود.

هاون سنگی

این وسیله برای ساییدن و نرم کردن نیل به کار میرود و شخصی که این هاون را به کار میبرد و نیل را می ساید به «نیل ساب» معروف است .

پاتیل

پاتیل، عبارت است از حوضچه هایی معمولا به شکل دایره که ته آن، از یک ورقۀ بزرگ مسی تشکیل شده است، در زیر این صفحه (زیر پاتیل) منبع حرارتی، به منظور گرم کردن محتویات آن، قرار گرفته است؛ معمولا پس از ریختن مواد لازم به داخل پاتیل، پارچه هایی را که دو رنگ اول و دوم (مشکی و قرمز) روی آنها نقش شده است، به منظور تثبیت رنگ، به داخل دیگ میریزند و با چوب بزرگی به هم می زنند تا این رنگها به طور کامل ظاهر شوند. در قدیم این پاتیل ها را خیلی بزرگ و در کنار زاینده رود می ساختند، ولی اکنون ابعاد آنها کوچک تر است و در کارگاه های قلمکارسازی نصب و استفاده می شوند.

پارچه

در دوره صفویه برای تولید نقاشی قلمکار و پارچه چاپ قلمکار از پارچه های پنبه ای و گاه ابریشمی استفاده می کردند . در واقع کرباس ،کتان ، متقال و حریر از پارچه هایی بودند که قلمکار و قلمکارسازی بر روی آنها انجام می شد ، ولی در حال حاضر به طور عمده از پارچه های پنبه ای دولایی صد در صد خالص استفاده می کنند . این نوع پارچه ها از نظر کیفیت و وزن متفاوت اند ، برخی نازک و برخی ضخیم ترند . پارچه های قلمکار لباسی از جنس ابریشم مصنوعی است . روی پارچه های دیگر مثل چلوار ، تترون ، پوپلین و حتی ابریشم طبیعی نیز چاپ قلمکار و نیز نقاشی قلمکار انجام می شود .

رنگ

در گذشته برای چاپ پارچه های قلمکار از رنگ های سنتی و طبیعی استفاده می شد ، ولی در حال حاضر به دلیل توسعه روز افزون صنعت رنگ و مقرون به صرفه نبودن زمان و هزینه های مصرفی ، از رنگ ها و غلظت دهنده های شیمیایی استفاده می شود . ریشه یابی علت این امر ، باز شدن دروازه کالاهای کشورهایی چون چین و هند به ایران است و چون صنعتگران برای تولید بیشتر قادر به رقابت نبوده اند ، ناگزیر به سنت شکنی هایی در این زمینه شده اند .