آداب و رسوم مردم قزوین

شب یلدا (چله)

مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگ ترها می گذرانند. به عقیده بزرگ ترها صرف میوه های مختلف خشک و تر و میوه های سرخ فام که به «شب چره» معروف است، همراه با خوراکی های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می دهد. در بعضی مواقع که مادربزرگ ها در آوردن تنقلات تاخیر می کنند، کوچک ترها شعر «هرکه نیارد شب چره- انبارش موش بچره» سر می دهند، که مادربزرگ در آوردن «شب چره» تعجیل می کند. در این شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشکل گشا و انجیرخشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می زنند. به عقیده مادربزرگ های قزوینی اگر در این شب ننه سرما گریه کند باران می بارد، اگر پنبه های لحاف بیرون بریزد برف می آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می آید. یکی دیگر از آداب و رسوم «شب یلدا» فرستادن «خونچه چله» از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کله قند و ۷ نوع میوه مثل گلابی، هندوانه، خربزه، سیب و به با تزئینات خاصی فرستاده می شود.

جشن انار

مردم بخش «طارم» اواخر شهریور یا اوایل مهر ماه در یک روز معین، دسته جمعی به مزارع انار می روند و با نواختن دایره یا سرنا و دهل، شروع به چیدن انار می کنند. تا پیش از این روز کسی حق چیدن انار را ندارد.

جشن فندق

«الموت» از مناطقی است که بیشتر به کشت فندق اختصاص دارد. در بسیاری از روستاهای این ناحیه، در اواسط مرداد ماه جشن فندق برپا می شود. اهالی روستا در روز معینی با هم به مزارع می روند. در ابتدا شخصی به خواندن اشعاری بیشتر به صورت بداهه می پردازد و دیگران تکرار می کنند. سپس همه شروع به چیدن فندق می کنند. دوشیزگانی که نامزد شده اند، برای همسران خود از هسته فندق گردنبند درست می کنند و به آن «گلوانه» می گویند. آن ها این گردنبند را در فصل زمستان به شوهران خود هدیه می دهند.

جشن تیرگان

این جشن همان جشن تیرگان ایران باستان است، که در روز سیزدهم تیرماه برگزار می شود. به این ترتیب شخص خوش قدم، صبح زود به خانه دعوت می شود تا با تکه چوبی از درخت «داغ داغان» به کیسه های گندم، آرد ، حبوبات و… بزند تا به آن ها برکت بدهد. او هم چنین با چوب به اعضای خانواده می زند تا سلامت بمانند. در حین انجام مراسم کسی نباید صحبت کند. در شب سیزده تیر ماه مراسم شال اندازی انجام می شود. در این روز پاشیدن آب را به یکدیگر خوش یمن می دانند.

نوروز

مردم استان قزوین مانند مردم دیگر مناطق ایران، از اوایل اسفندماه خود را برای برگزاری مراسم سال نو آماده می کنند. آن ها همراه خانه تکانی و نظافت، به خانه تکانی دل های خود می پردازند و در روز عید با چیدن سفره های رنگین، پذیرای میهمانان خود می شوند. آن ها در سفره های پارچه ای قلمکار و ظروف رنگارنگ بلوری، انواع شیرینی های خانگی، انجیر، آلبالوی خیس شده، نخود، کشمش و نقل و نوعی توت را که با خمیر پودر پسته و بادام درست می کنند، می چینند و به میهمانان تخم مرغ رنگ شده (با پوست پیاز) عیدی می دهند. امروزه از روز اول عید، دید و بازدیدهای خانوادگی آغاز می شود و تا قبل از ۱۳ به در پایان می گیرد.

نوروزی خوانی

نوروزی خوانی یکی از مراسم مربوط به روزهای پایانی سال است و جزئی از مراسم استقبال نوروز به شمار می رود. نوروزی خوان ها بیشتر از اهالی روستاهای منطقه «الموت» و «طالقان» هستند؛ آن ها در دسته های ۲ تا ۴ نفره، در کوچه و خیابان به راه می افتند و با خواندن اشعار کوتاه و بلند، طلیعه سال نو را به مردم مژده می دهند و بیت یا ۲ بیت دیگر را، ۲ نفر دیگر پاسخ می دهند. ساکنان منازل با شنیدن صدای نوروزی خوان ها، به استقبال آن ها رفته و با دادن پول و شیرینی از آن ها پذیرایی می کنند.

سیزده بدر

در روز ۱۳ فروردین، مردم به طبیعت می روند و دور هم جمع می شوند و به شادی می پردازند و نیز رسم است که هر کس کنار رود برود و ۷ سنگ کوچک را به نیت رفع و دفع بلا و بیماری به داخل آب پرتاب کند و دختران دم بخت سبزه گره بزنند. در پایان نیز سبزه ها را به آب انداخته و به خانه های خود بازمی گردند.

پنجاه بدر

مراسم سنتی پنجاه بدر چیزی شبیه همان سیزده به در است که البته به آن اندازه شناخته شده نیست اما در میان مردم قزوین هنوز هم پابرجاست. قزوینی ها در این روز که به عبارتی پنجاهمین روز از سال جدید است، از خانه بیرون می زنند و به دامان طبیعت می روند تا از خداوند به خاطر نعمت هایش تشکر کنند.

آنها در نوزدهمین روز از ماه اردیبهشت هر سال ابتدا به مصلای شهر می‌روند و دعا می کنند، بعد از آن به دل کوه و دشت می زنند و چند ساعتی را با اطرافیان خود می گذرانند. بنابراین، پنجاه بدر یک رسم دینی- آیینی است که هم با باورهای مذهبی مردم سر و کار دارد و هم با اعتقادات آیینی و سنتی شان.

اگر تا آن روز از سال باران خوبی آمده باشد مردم در مصلی نماز شکر هم بجا می‌آورند و از خداوند به خاطر نزول باران رحمت سپاسگزاری می‌کنند اما اگر سال کم بارانی باشد نماز استسقاء به جای می‌آورند و طلب باران رحمت می‌کنند.این مراسم در بهترین روز فصل بهار از لحاظ آب و هوایی برگزار می‌شود و در واقع تجدید پیوندی دوباره با طبیعت است اما بیش از هر چیز به نظر می رسد ریشه ای تاریخی داشته باشد که عمر آن به دوران پیش از اسلام هم می رسد.
بیشتر قزوینی‌های اصیل در این مراسم غذای ساده و محلی به نام دُیماج درست می‌کنند که ترکیبی از نان محلی خشک شده، سبزی، گردو و پیازداغ و خیار است. علاوه بر این، قزوینی ها خوردن هندوانه، آجیل مشگل گشا و میوه را هم در این روز ضروری می دانند و بسیاری از کسانی که به پنجاه بدر می‌روند آش رشته را هم در برنامه عصرانه خود جای می دهند.

خواستگاری

در این مراسم مادر و چند تن از خانم های خانواده داماد به دیدن دختر می روند. اگر پسندیدند در جلسه بعد داماد را با خود می برند. چنان چه داماد هم دختر را پسندید مادر او هدیه ای را که به آن نشانه می گویند، به خانواده دختر می دهد.

چمچه خاتون

چمچه خاتون از دیگر رسوم باران خواهی است. در این مراسم درون یک قدح آب ریخته به پشت بام می برند و به وسیله یک چمچه، کم کم آب را از قدح به طرف آسمان می پاشند.

مناسبت‌های رمضان در فرهنگ مردم قزوین

واژه رمضان از ریشه «رمض» به معنای شدت تابش خورشید بر سنگریزه است .
ماه رمضان نهمین ماه از ماه های قمری و بهترین ماه سال است . می گویند چون به هنگام نامگذاری ماه های عربی ، این ماه در فصل گرمای تابستان قرار داشت، ماه «رمضان» نامیده شد، ولی از سوی دیگر ، « رمضان » از اسماء الهی است . این ماه ، ماه نزول قرآن و ماه خداوند است و شب های قدر در آن قرار دارد. در این ماه درهای آسمان و بهشت گشوده و در های جهنم بسته می شود. و به عبادت در یکی از شب های آن ( شب قدر) بهتر از عبادت هزار ماه است.
آداب و رسوم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ مردم است که به واسطه قدمت خود، از قداست ویژه ای برخوردار است. متأسفانه در زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنت‌های زیبا به بوته فراموشی سپرده شده اند و بسیاری دیگر نیز کم رنگ تر شده اند و از آنجا که این رسوم زمینه ساز همبستگی در جامعه به ویژه در میان مردم مسلمان استان قزوین است، اهمیت فراوانی دارد.
در هر گوشه ی از جهان که مسلمانی هست ماه رمضان در ظرف فرهنگ بومی آن منطقه قرار می گیرد و آن چنان با سنت های محلی خو می گیرد که به سختی می توان ماه رمضان را تنها یک مراسم دینی دانست.
سنت روزه داری در تلفیق با فرهنگ و سنت های اجتماعی در هر جامعه ی شکلی خاص به خود گرفته است
روزه‌داری در ایام معینی از سال به عنوان یک آموزه دینی، سنتی است که در ادیان آسمانی و حتی در ایران باستان در طول تاریخ به چشم می‌خورد.
البته این فریضه به عنوان یکی از فروع دین، در بین مسلمانان از ویژگی‌های خاص و برجسته برخوردار بوده و در طول تاریخ بعد از ظهور اسلام نیز با حفظ اصالت و جوهره خود در نزد اقوام و شهرهای مختلف با آداب و رسوم و سنت‌های اجتماعی خاصی انجام می‌شده است.
به انگیزه حلول ماه مبارک رمضان و آغاز ماه تزکیه روح و جان،از نیمه شعبان جنب و جوش خاصی برای به پیشواز رفتن ماه رمضان در میان مردم مسلمان استان قزوین مشاهده می‌شود و مسلمانان برای انجام فرایض دینی این ماه آماده می‌شوند، از جمله می‌توان به این موارد اشاره داشت:

خانه تکانی

قبل از فرارسیدن این ماه، این خطه از میهن اسلامی، به زدودن آلودگی از چهره خانه و محله خویش می‌پردازند، درواقع با نظافت و خانه تکانی به پیشواز بهار قرآن می‌روند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تکالیف دینی خویش بپردازند.پاکیزگی تنها به محیط خانه محدود نگشته و پیر و جوان با طیب خاطر در نظافت اماکن عمومی‌ محله خود مشارکت می‌کنند و مساجد و حرم امام زاده ها و تکایا را جهت برگزاری مراسم گوناگون ماه رمضان آماده می‌سازند..در امر نظافت شخصی نیز، همگان اهتمام می‌کنند

تهیه مایحتاج رمضان

در گذشته، تهیه مایحتاج ماه مبارک رمضان با جدیت تمام انجام می‌گرفت، زیرا در این ماه کسب و کار تقریباً متوقف می‌شود و مردم بیشتر از هر کاری به عبادت می‌پردازند و لازم بود که مردم مایحتاج خود را قبل از ماه مبارک تهیه کنند تا بتوانند با آسودگی در مجالس ویژه این ماه شرکت نمایند.

تشخیص وقت سحر

یکی از آداب و رسوم استحبابی قزوینی‌ها، “رویت هلال ماه” در آخرین غروب ماه شعبان و همزمان با شب اول ماه رمضان است که دیدن هلال نازکی از ماه، ورود به ماه رمضان و ضیافت خدا را نوید می‌دهد.
از قدیم الایام، برای بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر و انجام اعمال مخصوص از وسایل و روش‌های گوناگونی استفاده می‌کردند. بعضی از این روش‌ها امروزه نیز متداول و برخی منسوخ شده اند. از جمله شناختن ستارگان و محل و جای آنها در آسمان، بانگ خروس، روشن کردن چراغ‌هایی در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد، صدای طبل و ظروف فلزی ، صدای مناجات از گلدسته‌های مساجد، جار کشیدن در کوچه‌ها ، کوبیدن دیوار همسایه و غیره از روش‌های پیشین بوده و امروزه مردم به وسیله زنگ تلفن و ساعت شماطه دار و رادیو و تلویزیون متوجه زمان دقیق سحر می‌شوند.

کلوخ اندازان

در گذشته ، یک روز قبل از ماه رمضان، مراسم کلوخ اندازان در چند شهر ایران انجام می گرفت، که در قزوین به « گل خندانی» معروف بود. در این روز مردم هر شهر یا روستا به گردشگاههای اطراف شهر یا روستای خویش می‌رفتند و انواع خوراک‌ها و غذاها به همراه خود می‌بردند و ضمن دور هم نشستن به تعریف قصه ، سرگذشت ، تفریح و انجام بازی می‌پرداختند و این روز را با خرمی ‌و شادی به پایان می‌رساندند.در این مناسک به نوعی افراد روح و جسم خود را آماده می‌کردند، زیرا علاوه بر تفریح و شادمانی که باعث تقویت روحیه افراد می‌شد، غذاهایی هم که در این روز تناول می‌شد، از انرژی برخوردار بود

شب نشینی

یکی از مراسمی ‌که در گذشته رونق بیشتری داشت و امروزه کم و بیش اجرا می‌شود، دیدار از دوستان و آشنایان بعد از افطار است.
در این مجالس افراد فامیل و یا دوستان دور هم جمع می‌شوند و ضمن تناول شب چره با خواندن ابیاتی از دیوان سعدی یا حافظ و یا داستان گویی و اجرای بازی به شب نشینی می‌پردازند. از جمله در روستای لهران طالقان صاحبخانه با تنقلات یا شب چروز از مهمانان پذیرایی می‌کند و با بازی شبیه گل یا پوچ آنها را سرگرم می‌کند و اگر فصل زمستان باشد، همگی دور کرسی می‌نشینند و از گرمای مطبوع آن لذت می‌برند.
مردم قزوین در شب‌های قدر نیز با برپایی آیین‌های ویژه از قبیل شرکت در محفل‌های معنوی نیایش و دعا فرج، جوشن صغیر و کبیر، ابوحمزه ثمالی، جامعه کبیره، اقامه نمازهای یکصد تا هزار رکعتی و نماز هفت قل هوالله، حضور در مساجد و تکیه‌ها و سرگرفتن قرآن در شب‌های قدر به راز و نیاز می‌پردازند. خواندن سوره‌های عنکبوت، روم، دخان بویژه قدر از باورهای دینی مردم این استان است که در این شب‌ها انجام می‌شود.
یکی از سنتهایی که هنوز نیز در گوشه وکنار شهر قزوین مشاهده می‌شود برپایی جشن و شادی در شب بیست و هفتم ماه رمضان و شب قتل ابن ملجم مرادی است. دراین شب پیرمردان و جوانان با برپایی محفل سرور تا هنگام سحر به خوردن تنقلات و شیرینی و شربت می‌پردازند. خوردن کله‌پاچه همراه با سیر پخته در سحر و نوشیدن چای زیاد پایان بخش این جشن است.
حلیم، شله زرد، آش دوغ، آش رشته، شیربرنج، قورمه سبزی، فرنی و رنگینک از جمله غذاهایی است که بانوان این استان برای افطار و سحری خانواده طبخ می‌کنند. نان چایی، قاق، شیرمال، دیماج نیز از دیگر خوراکی‌هایی است که در این ماه مبارک در قزوین صرف می‌شود.
دادن ولیمه و افطاری با نیت خیر برای مستمندان و بستگان و اقوام علاوه بر عمل به آموزه‌های دینی سفارش شده، کدورت و اختلاف‌ها را برطرف و محبت را بیشتر کرده، چون معتقدند لطف خدا بیشتر شامل حال کسانی می‌شود که دل مومن روزه‌دار را شاد می‌کنند. توزیع جیره خشک از قبیل برنج، روغن، گوشت و آرد بین افراد و خانواده‌های نیازمند در ماه مبارک رمضان بخصوص شب‌های قدراز دیگر آدابی است که‌ازسالیان دور بین قزوینی‌های اصیل رایج بوده‌است.

آنچه می‌توان در مجموع از این آداب و رسوم نتیجه گرفت و از آن به عنوان کارکردهای اجتماعی ماه رمضان نام برد، این موارد است:
* نظم بخشی به رفتار افراد
* تقویت روحیه همکاری و ایجاد زمینه‌های وحدت بخش
* رفع کدورت از میان افراد از طریق مراسم آشتی کنان که توسط ریش سفیدان انجام می‌گیرد و به تحکیم اتحاد جمعی مدد می‌رساند.