یلدا، شب گرمی دل‌ها

یلدا شبی به اندازه فقط یک دقیقه طولانی تر، بهانه ای است برای شاد بودن، دور هم بودن و دوست داشتن. یادمان می آورد ایرانی هستیم، یادمان می آورد شاد بودیم و به هر بهانه ای حتی یک دقیقه بیشتر، جشن می گرفتیم. کسی که عمرش رو به پایان است، ارزش یک دقیقه را خوب می داند، پاییز عاشق ترین فصل سال همین یک دقیقه بیشتر را بهانه کرده است، تا بیشتر بماند.
یلدا طولانی ترین شب سال است، در این شب بلند و در گرگ و میش پاییز و زمستان، درنگی کوتاه باید کرد، در این شب یک دقیقه بیشتر فرصت داریم تا یکدیگر را بیشتر دوست بداریم، دقیقه ای بیشتر برای در کنار هم بودن داریم. دقیقه ای بیشتر برای لذت بردن و تفکر بیشتر است یا می توانیم همانند همیشه، دقیقه ای بیشتر سرهای‌مان را در گوشی تلفن همراه‌مان محبوس کنیم و غرق در غیرواقعیات دنیای مجازی، از زندگی واقعی فرار کنیم.
همه ما، در یک روز به طور معمول هزار و ۴۴۰ دقیقه وقت برای گذران تمام روزمرگی های خود داریم و اما در شب یلدا هزار و ۴۴۱ دقیقه وقت هست، چه بسا می توان از این زمان به عنوان فرصت برای لختی درنگ از آن استفاده کرد و یا اندیشید که یک دقیقه بیشتر نیز عبث است و به چه کار ما می آید.
شب یلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است، این شب به زمان بین فرورفتن آفتاب از آخرین روز پاییز تا برآمدن آفتاب در نخستین ماه زمستان گفته می‌شود؛ جشن گرفتن شب یلدا توسط نیاکان ما همه ما را به این فکر فرو می‌برد که به راستی زمان مانند طلا با ارزش است تا آن اندازه که یک دقیقه بیشتر را برای کنارهم بودن جشن می گرفتند.
در ایران باستان، برای ماه دی، چهار جشن وجود داشت که شامل روزهای اول، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم این ماه بود، اما امروزه ایرانیان تنها نخستین روز دی ماه، یعنی درازترین شب اول زمستان که همان شب یلدا، آخرین شب پاییز که پایان قوس و آغاز جدی است را جشن می‌گیرند.
میوه های مختلف مانند انار، هندوانه، سیب و انواع آجیل و برگه های خشک شده میوه ها، رنگین کننده سفره های ایرانیان از دیرباز تا به امروز بوده است و از گذشته ها، بزرگان هر خانواده روایت می کردند که که اگر کسی در شب یلدا یک قاچ هندوانه بخورد، از تشنگی گرمای تابستان در امان خواهد ماند، همچنین قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و فال‌گرفتن با دیوان حافظ از دیگر ستاره های این شب طولانی هستند.
در جای جای ایران از گذشته ها، آیین های بسیار زیادی برای جشن گرفتن شب یلدا برگزار می شده است، استان سمنان نیز از این قاعده مستثنی نیست، حال در این گزارش آیین های گذشته استان سمنان را با هم ورق می زنیم.
پژوهشگر حوزه فرهنگ و مدیرکل کتابخانه های عمومی استان سمنان در گفت و گو با ایرنا گفت: یلدا برگرفته از واژه سریانی به معنای زایش و تولد است و واژه چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و نشان‌دهنده گذشت یک دوره زمانی معین است. علیرضا شاه حسینی افزود: درهمه جای ایران آیین شب یلدا برگزار می شود و در مناطق استان سمنان نیز این آیین با شکوه هرچه تمام تر محترم است.
وی ادامه داد: شاهنامه خوانی یکی از آیین های مهم در استان سمنان از دیرباز تا به امروز بوده است، این آیین نه تنها در شب یلدا که در شب های پاییزی و زمستانی در مناطق مختلف استان سمنان به ویژه در روستای افتر از توابع شهرستان سرخه برگزار می شود.
وی افزود: در روستای افتر کمتر خانه ای را می توان پیدا کرد که نسخه ای شاهنامه نفیس در آن وجود نداشته باشد و بیشتر مردان و زنان کهنسال و برخی از جوانان بخش های زیادی از شاهنامه را حفظ هستند.

وی اضافه کرد: در آیین شاهنامه خوانی خانواده ها کنار یکدیگر جمع می شوند و علاوه بر صله رحم و پذیرایی با انواع میوه و دیگر خوراکی های مختص شب یلدا، به خواندن شاهنامه مشغول می شوند و همچنین اشعار آن را برای اعضای کوچکتر خانواده تشریح می کنند.
شاه حسینی، یکی دیگر از آیین های استان سمنان را پروارکشان عنوان کرد و افزود: در این آیین، بزرگ خانواده دامی را از ماه ها قبل پروار کرده است را ذبح می کند، گوشت آن را قورمه می کند و فرزندان و اقوام نزدیک خود را دعوت می کند و با گوشت کبابی، در کنار یکدیگر این شب را می گذرانند.
وی گفت: این آیین در گذشته در بخش وسیعی از استان سمنان برگزار می شده است، اما هم اکنون این آیین در بخش ها و روستاهای استان سمنان مانند دهستان طرود، کلاته های شرقی، خارتوران و توی دربار برگزار می شود.
مدیرکل کتابخانه های عمومی استان سمنان ادامه داد: شب چره های زمستانی مناطق مختلف استان با توجه به موقعیت جغرافیایی هر منطقه در نوع خود منحصر به فرد است.
شاه حسینی گفت: در شهرستان مهدیشهر گلابی، شکلات چیکّو، گردو، برگه زردآلو و سنجد، از شب چره های منحصر به فرد این شهرستان است.
مدیرکل کتابخانه های عمومی استان سمنان افزود: در طرود چغندر لبویی، در توی دربار گردو، سنجد و زردآلو، در بسطام هسته زرد آلو مزه دار شده که با شیوه خاصی شور می شود، در گرمسار و ایوانکی خربزه و هندوانه و در سرخه ، سمنان و درجزین انار، گل سرسبد سفره های شب چره شب یلداست.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود در گفت و گو با ایرنا گفت: یلدا واژه ای است سریانی و به معنای ولادت است و به این علت بهتر است مردم این شب را شب چله بخوانند.
حمیدرضا حسنی افزود: شب چله، آخرین روز آذر ماه است و با شروع زمستان روزها بلند می شوند و روشنایی بر تاریکی پیروز می شود و مردم شب چله را جشن می گیرند و گذشتگان بر این باور بودند که با آغاز شب چله دانه ها جوانه می زند.
وی گفت: شغل بیشتر گذشتگان و نیاکان ما کشاورزی و دامداری بوده است و آن ها هرگونه تغییر اقلیمی که باعث تولید بیشتر می شده و اثرات مثبتی داشته را ارزش قایل می شدند.
وی اضافه کرد: آیین های ویژه ای در سراسر ایران در شب چله برپا می شود و هر کس سعی می کند شاد و مهربان باشد و این شادی و مهربانی را به دیگران نیز ارزانی دارد.
حسنی، یکی از آیین های اصلی استان سمنان را شاهنامه خوانی و تفال به حافظ عنوان کرد و گفت: در این آیین همه اعضای خانواده در کنار یکدیگر جمع می شوند و بزرگ خاندان در این شب برای اعضای خانواده شاهنامه می خواند و فال حافظ می گیرد.
وی اضافه کرد: مردم در شب چله در کالپوش شاهرود ۲ رکعت نماز برای حاجت طلبی می خوانند و نواختن نی، انجام بازی های محلی، بیان حکایت های شیرین توسط پدربزرگ ها و مادربزرگان از دیگر آیین های رایج در جای جای استان سمنان است.
وی با تاکید بر حفظ ادبیات شفاهی توسط همه مردم، افزود: ادبیات شفاهی بخشی از میراث ناملموس هر کشور و استان است و بزرگان هر خانواده می توانند این میراث شفاهی را در قالب بیان حکایت های شیرین و شعرهای بومی و افسانه ها به جوانان و نوجوانان انتقال دهند.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود، شب چره های منحصربه فرد استان سمنان را برگه های زرد آلو، انگور، مویز، توت خشک، سنجد، هسته زردآلو، تخم کدو، و هندوانه، شاه دانه، حلوای سیاه، شیره توت و انگور و خرما، و گردو و پسته، شلغم و چغندر و انار عنوان کرد.
حسنی، یکی دیگر از شب چره های استان سمنان را انواع نان محلی برشمرد و گفت: مادران و مادربزرگ ها از ماه ها قبل به تهیه وسایل مورد نیاز برای شب چله می پردازند و در آن شب انواع غذاها و نان های محلی را می پزند.
وی گفت: غذاهای محلی مانند خورشت سیب آلبالو شهرستان شاهرود، سبزی پلو سمنان، ته چین گرمسار و دیگی سنگسری و خورشت فسنجان و پسته دامغان در شهرستان های مختلف زینت بخش سفره های شب چله مردم است.
وی، یکی دیگر از آیین های رایج در استان سمنان را آیین چله کُشی اعلام کرد و گفت: دام داران در این آیین دام پروار خود را ذبح می کنند و گوشت آن را قورمه می کنند و قسمتی از آن را در شب چله استفاده می کنند و باقی آن را برای زمستان ذخیره می کنند.
وی گفت: در بادله کوه به شب یلدا شب الله می گویند و برای این شب بسیار ارزش قایل هستند و مردم استان شعرهایی مانند شب یلدا درازه وای بر من / پری در خواب نازه وای برمن، تو بیدارش نکن مرغ سحرخیز/ عزیزم جان گدازه وای بر من، را می خوانند و تا پاسی از شب را بیدار می مانند.
وی افزود: همچنین اگر در این شب برف ببارد مردم برف را با شیره انگور صرف می کنند و این خوراک یکی از آداب باستانی برگزاری شب چله بوده است.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود یادآور شد: همچنین در دورهمی های خانوادگی شناخت ها کامل تر می شود و سرآغاز بسیار از پیوندهای زناشویی در این شب آغاز می شود و جوانان می توانند با دید بازتری به انتخاب همسر بپردازند.
وی گفت: بهترین نکته برای این شب ها گذراندن وقت در کنار خانواده و ارزش نهادن به بزرگان خانواده و استفاده از سخنان و حکایت ها و اندوخته های آن ها است.
در سال های اخیر در استان سمنان آیین شب چله در مکان های تاریخی و فرهنگی و با حضور قشر زیادی از مردم و با اجرای انواع آیین های سنتی، بازی های محلی، شعر خوانی و اجرای موسیقی برگزار می شود تا یادآور دو همی نشینی های بزرگتر گذشته باشد و هم بتواند آئین های کهن فرهنگی و ادبی را برای نسل نوجوان و جوان امروزی زنده کند.
شب یلدا یک دورهم‌نشینی برای گذران سختی سرمای زمستان در پیش رو هم هست، گرمایی که از این شب به دل ها می رسد، همراه زمستانی تک تک اعضای خانواده خواهد بود. یلدا گرمابخش دلهاست.