پلایا و بیابانهای ایران

بیش از یک سوم وسعت کشور در تسلط بیابانهای واقعی است.تشکیل بیابان به عوامل متعددی از جمله اقلیم , ساختارهای زمین شناسی , توپوگرافی , کیفیت منابع آب و خاک و همچنین دخالت های تخریبی انسان در محیط بستگی دارد .به همین دلیل برخی طبقه بندی ها بیابان را به دو دسته بیابانهای طبیعی و بیابانهای انسانی تقسیم می کند . فلات ایران با قرار داشتن بر روی کمربند خشک و نیمه خشک نیمکره شمالی دارای ذخایر منابع آب بسیار ضعیف ,نزولات جوی کم , تبخیر سالانه زیاد و شدید و میزان پوشش گیاهی اندک است . بیابانهای ایران به طور عمده ناشی از تاثیر کمربند پرفشار جنب حاره بوده و بخشی از کمربند بیابانی بزرگ کره زمین محسوب می شوند . موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و جریان های بادی نامساعد در کویرهای مرکزی کشور سبب شده است , تاحدود ۶۵ درصد از وسعت کشور در شرایط خشک و فرا خشک قرار گیرد که علاوه بر دارا بودن شرایط بیابانی سبب ظرفیت های بیابان زایی فراوان برای سرزمین های پیرامون خود است . چنین شرایطی سبب شده است ۳۴ میلیون هکتار از گستره خاک کشور در شرایط بیابانی و کویری قرار گیرد, که از این میزان ۱۶ میلیون هکتار آن به تپه های ماسه ای تعلق دارد که ۵ میلیون هکتار آن نیز روان و فعال است . ارتفاع تپه های ماسه ای در بیابانهای ایران گاه تا ۳۰۰ متر نیز اعلام شده است .

کاربرد واژه کویر در کشور به اصطلاح جاافتاده ای همپایه بیابان تبدیل شده است , حال آنکه به طور دقیق صحیح نیست . کویر در واقع واژه ای فارسی است که کاربرد صحیح آن برای اصطلاح پلایا است . پلایا به آن بخش از عرصه های بیابانی اطلاق می شود که فرورفتگی های چاله مانند وسیع بر روی زمین سبب جمع شدن روان آب های فصلی می شود .با تیخیر آب های فصلی , املاح نمکین آنها بر چاله باقی می ماند , کفه های شور و گاه سله بسته ای را ایجاد می کند . این ویژیگی که پلایا نام دارد برابر معادل فارسی کویر است . از آنجا که بیشتر مناطق بیابانی مرکزی کشور از ویژگی یاد شده پیروی می کند , اطلاق واژه کویر به چنین ویژگی های ژئو مرفولوژیک صحیح است ؛اما کاربرد کویر به معنای بیابان که بازگو کننده یکی ویژگی اقلیمی و اکو سیستم به تعادل رسیده در چنین اقلیمی نادرست است . همچنین در بسیاری از مراجع مربوط به جغرافیای طبیعی ایران , کویر گاه به مفهوم فقر پوشش گیاهی و برای توصیف اکوسیستم های زوال یافته به کار می رود . به همین دلیل ممکن است در برخی متون خوانده شود برخی از جنگل ها یا مراتع کشور در معرض کویری شدن قرار دارند . در واقع کویر گاه شکلی از بیابان توصیف می شود که قدرت استقرار پوشش گیاهی خود را از دست داده و فاقد ر گونه نشانه ای از رویش گیاهی است . نبود پوشش گیاهی در کویر یا پلایا را به طور عمده در ارتباط با تجمع زیاد و در حد اشباع املاح و نمک آن بازگو می شود . اغلب تبلور نمک بر ساختارهای رسی نواحی کویری فشار آورده و آنها را متورم می سازد و سبب ایجاد چین ها و شکستگی های نامنظم و با زوایای مختلف می شود. در محل شکستگی های رسی , عمل تبخیر سطحی , باعث می شود املاح در مسیر شکاف ها باقی مانده و چند ضلعی های کویری را تشکیل دهند .

پوشش گیاهی

بررسی‌های به عمل آمده در مناطق بیابانی کشور حکایت از استقرار و پراکنش پوشش گیاهی مناطق بیابانی ایران متناسب با مؤلفه‌هایی همچون: میزان و پراکنش بارندگی، نوسانات درجه حرارت، رطوبت، منابع آب سطحی و زیرزمینی، شرایط توپوگرافی و فیزیوگرافی، سازندهای زمین‌شناسی، بافت و ساختمان خاک و … دارد. تراکم و تنوّع گونه‌های گیاهی اعم از یکساله، بوته‌ای، درختچه‌ای و درختی نقش حیاتی و غیرقابل انکاری در ساختار اجتماعی– اقتصادی مناطق بیابانی ایفا می‌کند. علوفه دام و سایر بهره‌برداری‌ها از مراتع، تأمین چوب و سایر فراورده‌های جنگلی، تثبیت ماسه‌های روان، جلوگیری از هدر رفت آب و خاک، بستر حیات وحش و… ، همه و همه حکایت از اهمیت و جایگاه پوشش گیاهی در منابع طبیعی و ساختارهای اجتماعی – اقتصادی و زیست محیطی مناطق بیابانی ایران دارد. اغلب گیاهان طبیعی مناطق بیابانی ایران خشکی‌زی، شوری‌زی، ماسه‌زی، گچ‌زی، آهک‌زی و … بوده و به عبارت دیگر نوع پوشش گیاهی تا حد بسیار زیادی تابع نوع بستر و بخصوص ویژگی‌های خاص خاک‌های چنین مناطقی است.