هندیجان (هندیون ، هندیان ، هندیگان) یکی از شهرهای تاریخی ایران با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال، در جنوب شرقی استان خوزستان و در ۷۵ کیلومتری جنوب شرقی بندر ماهشهر در غرب شهرستان بهبهان و در شمال بندر دیلم قرار گرفته است. رودخانه‌ای موسوم به هندیجان یا زهره این شهر را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند.
هندیجان بندری است که در ۳۰.۱۵ درجه عرض جغرافیایی و ۴۹.۴۳ درجه طول شرقی شهرستان اهواز قرار دارد و ارتفاع این شهر از سطح دریا به ۵ متر می‌رسد. آبادیهای هندیجان در قرون اخیر بسیار بوده اند ولی به علت بیماری طاعون در سال ۱۲۴۷ هجری قمری شهر هندیجان رو به خرابی نهاد.
زبان این دیار فارسی با گویش محلی (گویش بندری) است که البته تشابهات بسیاری میان این گویش و گویش اقوام بختیاری وجود دارد.
تاریخچه
آثار بدست آمده در این منطقه نشان می‌دهد که در هزاره چهارم پیش از میلاد انسان متمدن در آن می زیسته است . تپه‌های تاریخی متعدد و نوشته‌های جغرافیدانان قرون اولیه اسلامی نظیر « ابودلف مهلل خزرجی » در مورد آثار تاریخی ” هندیجان ” که قدیمی ترین سند مکتوب در مورد آثار تاریخی ” هندیجان ” است شاهد دیگری بر رونق اقتصادی و زندگی اجتماعی سازمان یافته مردم این دیار در هزاره پیش از میلاد است . وجود لغات و اصطلاحات تاریخی که ریشه در زبان عیلامی دارد و آیین های نمادین حاکی از گذشته‌های پربار فرهنگی و غنی آن است .
در نزدیکی ” هندیجان ” آثار بندرتاریخی « ” مهرویان یا مهروبان ” » و شهر تاریخی « ” ریواردشیر” » قرار داشته است که “مهرویان” از دوره عیلامی تا قرن چهارم هجری و احتمالا تا مدتها بعد نیز بندرتجاری مهمی بوده است که از طریق آن کالاهای سرزمین های دور و نزدیک و حتی کشور چین وارد منطقه می‌شد و نیز مشاهده شده است که در شهر ” ریواردشیر” کشتی می ساختند. رونق و آبادانی “هندیجان” علیرغم جابجایی محل شهر به دلیل تغییر مسیر رودخانه پس از اسلام نیز ادامه یافت و این منطقه در قرون اولیه اسلامی بزرگانی چون علی بن مهزیار اهوازی (هندیجانی) را در دامان خود پرورش داده است .
وجه تسمیه هندیجان
این منطقه در گذشته نامهای مختلفی داشته که از آن جمله می‌توان به ” هندیگان ” و ” هندوان ” اشاره کرد. این واژه پس از ورود اسلام به ” ایران ” به ” هندیجان ” و ” هندیان ” تغییر شکل یافته است. از دیدگاه واژه شناسی تمام این کلمات از لفظ « هند » مشتق شده اند. با توجه به دیرینگی این سرزمین به نظر می‌رسد لغت ” هند ” ریشه در زبان سانسکریت دارد که به معنای آب است . این نظر را وجود رودخانه ” هندیجان ” که به زهره موسوم و معنای ” ایزد آب ” هست بیشتر تایید می‌کند. بنابراین با توجه به مستندات دیگری که در این زمینه وجود دارد می‌توان گفت ” هندیجان ” به معنای سرزمین ” آب ” است. هرچند وجود عده‌ای از مردم کشور هند در این منطقه به دلیل ارتباط تجاری از طریق خلیج فارس و یا مهاجرت گروهی که در برخی از منابع اشاره می‌شود غیرقابل انکار است. اما بعید به نظر می‌رسد که وجود آنها بر وجه تسمیه ” هندیجان ” تاثیری گذاشته باشد.
جغرافیای تاریخی هندیجان
آثار قدیمی تپه‌های باستانی پهکن (پهکون) در مدخل شهر هندیجان، تپه‌های مارضا در جنوب هندیجان، ویرانه‌های بندر قدیمی و تاریخی مهروبان در قریه امامزاده عبدالله، تپه باستانی صاحب الزمان، برجی، مردو و شاه ابوالقاسم در روستای دهملا، همچنین ویرانه‌های روستاهای هندیجان که قدمتی ۳۰۰۰ ساله دارند. آثار سد بند قریه بدرانی (لب دریا) و تل گرگ در نزدیکی رودخانه و دریا که پلی نیز در آن منطقه بوده است (بر روی رودخانه زهره)، همچنین آثاری از وجود شهر باستانی بین روستای بزی و کوت مهنا می‌باشد که مورخان آنرا شهر دیرجان نامیده اند. آثار موجود در امامزاده سید یبر در روستای آسیاب، آثار موجود بین بندر مهروبان تا تپه کدوک (روستای باستانی) در جنوب هندیجان، همچنین آثار و پی های خانه‌های موجود از بندر مهرویان (مهروبان) تا هندیجان که به صورت زنجیروار وجود داشته است.(در بین مردم این دیار داستانی رایج است که می‌گوید:”اگر بزغاله‌ای در مهروبان بر روی سقف خانه‌ها حرکت می‌کرده در هندیجان پایین می‌آمده است”.)
از دیگر آثار می‌توان اشاره‌ای نمود به ستونهای آجری که در اطراف هندیجان نشان دهنده حصاری بوده اند به دور شهر، یکی از این ستونها پایین تر از روستای چم رحمان در کناره رودخانه مشخص است. این ستون نیمی از آن در آب است و نیمی تا سال ۱۳۶۹ در خاک بود، که بر اثر ریزش کناره رودخانه مشخص شده است. قطر آن در حدود ۵،۴ متر است. همچنین به نظر می‌رسد که حصاری به شکل نیمی در هندیجان جنوبی و نیمی در هندیجان شمالی و بر دو دروازه در دو سمت رودخانه وجود داشته و نیز پلی مابین آن وجود داشته است. همچنین در سال ۱۳۶۹ در کناره رودخانه هندیجان بالاتر از امامزاده عباس علی سکه‌هایی یافت شد که در حال حاضر در میراث فرهنگی خوزستان وجود دارد. این سکه‌ها که بر روی آنها نوشته شده است آل بویه، نشان دهنده حکمفرمایی فرزندان آل بویه بر این نواحی است. البته اینکه حسن (رکن الدوله) بر فارس حکومت می‌کرده و هندیجان در آن زمان جزو پارس بوده است خود دلیل مستحکمی بر حکمفرمایی فرزندان آل بویه بر این منطقه است. از دیگر آثار باستانی موجود در این منطقه می‌توان به سنگهای نقوش داری اشاره نمود که در بدرانی در اعماق آب و کناره‌های رودخانه دیده می‌شود. قبرستانها نیز که برای باستانشناسان از اهمیت خاصی برخوردارند به ۶ قبرستان می‌رسند که هر کدام مربوط به دوره‌ای از تاریخ است. در خصوص قبرهای این قبرستانها آنچه به چشم می‌خورد تفکیکی بودن قبرهاست بدین صورت که جای مردان، زنان و کودکان مشخص است. قدیمی ترین قبرستان روبروی مدرسه شوکت (عندلیب) بوده است که با پیشرفت رودخانه به طرف شمال نیمی از آن را آب برده و نیمی دیگر احتمالاً تا سالهای آینده از بین خواهد رفت.
عکس: www.shahrehendijan.blogfa.ir
دیگر آثار تاریخی، طبیعی و معنوی هندیجان
خانه شاه عنبر، مسجد بحرینی، زیارت‌گاه شاهزاده قاسم، امامزاده نبی عاشور، امامــزاده بی بی علیه، امامــزاده عبدالله، امامــزاده بــی بــی عصمت، امامــزاده عمـران، امامزاده امیر حیل، شاهزاده ابوالقاسم، مسجـد شاه عنبــر، بــافت محلی کوهبـاد، تپـه‌بـزی یک، تپه‌بــزی دو، تپه‌مهرویان یک، تپه‌مهرویان دو، تپه سه تلون، تپه سه تلون دو، تپه سه تلون سه، تپه سه تلون چهار، تپه ابوالقاسم یک، تپه ابو القاسم دو، تپه ابوالقاسم، تپه مالکی یک، تپه مالکی دو، تپه برجی، تپه شاهزاده علی، تپه غوله، تپه کنار رود زهره، تپه کیلومتر ۱۳ هندیجان، تپه کیلومتر ۱۳ هندیجان – دیلم، محوطه ۳ راه غوله، محوطه ابو القاسم، محوطه شاهزاده ابوالقاسم، محوطه نبی عاشور، ساحل و اسکله بحرکان و چشمه رگ سفید و خانه زرگر در دهملا از آثار تاریخی، طبیعی و معنوی هندیجان است.
مردم و اشتغال
ازنظر اقتصادی رودخانه ” هندیجان ” نقش تعیین کننده‌ای در زندگی مردم داشته و این تاثیر گذاری به میزانی بوده که قلمرو جغرافیایی و منطقه را نیز با نام رودخانه مشخص می‌کردند . رودخانه ” هندیجان ” که قسمتی از آن از سرچشمه(رشته کوههای زاگرس در استان کهگلویه و بویراحمد) تا ” خلیج فارس” طی می‌شود و هشتمین رودخانه کشور است که ۴۹۰ کیلومتر طول دارد. این آبراه به عنوان یکی از مسیرهای تجارت خارجی از گذشته‌های دور مورد استفاده بوده است و هم اکنون نیز علیرغم کم شدن آب آن در فصول تابستان شناورهای با ظرفیت بیش از صد تن قادر به رفت و آمد در ان هستند . ضمن آنکه حاشیهٔ رودخانه از دو قسمت شمالی و جنوب تا نزدیکی دریا قابل کشت است و با استفاده از آب این رودخانه انواع محصولات کشاورزی از جمله گندم، جو، دانه‌های روغنی، حبوبات و انواع صیفی جات کشت می‌شود.
بخشی از این محصولات به علاوه صنایع دستی که اکثرا از برگ درخت خرما تهیه می‌شود در گذشته به کشورهای ” خلیج فارس ” صادر می‌گردید . صنعت شیلات از کهن ترین صنایع در هندیجان بوده و می‌باشد که قدمت آن به سالها پیش می‌رسد . منطقهٔ بحرکان که جنوب هندیجان قرار دارد نیز از مناطق مهم گردشگری و صید میگوی صورتی و انواع دیگر میگوهای مرغوب منطقهٔ خلیج فارس به شمار می‌رود که در حوزه صیادی هندیجان واقع است . سالن عمل آوری و کارگاه انجماد و بسته بندی میگوی صادراتی و قایق های مجهز صیادان در این منطقه بیش از نیم قرن است که به صید و عمل آوری و بسته بندی و صادرات میگو اشتغال دارند و تعداد زیادی از اهالی در این راستا به کار مشغولند. ماهی های خوراکی و میگو در صید گاه‌های هندیجان به صورت فراوان صید می‌شوند که از مهم ترین آنها می‌توان به ماهی قباد ، راشگو ، حلوای سفید ( زبیدی )، شوریده، حلوا سیاه، شهری، شانک، هاوور، کوشک، سرخو، میش ماهی، هامور، سنگسر، سبیتی و دختر ناخدا اشاره کرد .
نفت
هندیجان تحت عملیات حفاری جهت کشف نفت قرار گرفت و سال ۱۹۶۷ میلادی وجود نفت در این منطقه ثابت شد . مقدار تولید نفت خام در سال ۱۹۷۳ از پنج حلقه چاه ، هشت میلیون و ۳۳۵ هزار بشکه در ۱۹۷۴ از هشت حلقه چاه به طور متوسط روزانه ۲۲ هزار بشکه و در سال ۱۹۷۵ از پنج حلقه چاه به طور متوسط روزانه چهارده هزار بشکه و از ابتدا تا پایان سال مذکور چهل و دو میلیون بشکه نفت خام با درجه سبکی ۲۸ استخراج شده است . در سال ۱۹۶۵ میلادی در رگ سفید که از روستاهای هندیجان است دو حلقه چاه توسعه‌ای حفر شد و در سال ۱۹۶۶ تولید نفت خام آن ۱/۴ میلیون بشکه بوده در سال ۱۳۶۷ شمسی بر حسب بشکه ۷/۹ میلیون و در سال۱۹۶۸ نفت تولیدی ۱۰/۷ میلیون بشکه و در سال ۱۹۶۹ مقدار تولیدی نفت از سه حلقه چاه ۸/۵ میلیون بشکه و در سال ۱۹۷۰ به چهارده میلیون بشکه رسیده است.سال ۱۹۷۱ از دو حلقه چاه ۱۳/۲ میلیون بشکه و در سال ۱۹۷۲ از نه حلقه چاه بیست و یک میلیون بشکه و در سال ۱۹۷۳ از چهارده حلقه ۷۲ میلیون و ۳۵۲ هزار بشکه در سال ۱۹۷۴ و در سال ۱۹۷۵ از چهارده حلقه چاه به طور متوسط روزانه ۲۱۴ هزار بشکه ، در سال ۱۹۷۶ از ۲۱ حلقه چاه به طور متوسط روزانه ۲۲۲ هزار بشکه و از ابتدا تا پایان سال ۱۹۷۶ نفت خام استخراج شده ۴۱۴ میلیون بشکه با درجهٔ سبکی ۲۹ بوده است . در خلیج بحرکان هندیجان در چند سالهای اخیر با حفر چاه‌های زیر دریایی نفت فراوانی کشف شده است که با ساختن اسکله‌های متعدد و تأسیسات لازم کشتی های نفت کش به آسانی پهلو می‌گیرند و بارگیری می‌کنند و نفت آنها را به خارج صادر می‌کنند و گویا این نفت از قابلیت بسیار خوبی برخودار می‌باشد .
تفریحگاهها
رودخانه ” هندیجان ” علاوه بر نقشی که در کشاورزی وتجارت منطقه دارد از نظر زیبایی های طبیعی نیز قابل توجه است. درفصل تابستان و اوایل بهار که حاشیه آن به طول چندین کیلومتر پوشیده از گیاهان و گلهای زیبا می‌شود می‌توان گردشگران بسیاری را جذب نماید . سواحل طولانی ” خلیج فارس ” علاوه برآنکه امکان اجرای طرحهای پرورش آبزیان را میسر می سازد این استعداد را نیز دارد تا همچون گذشته نقش خود را در توسعه تجارت خارجی بازیابد . ضمن آنکه جزایر آن واز جمله جزایر دیره و بنه که زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر هستند می‌توانند با جاذبه‌های متنوع خود زمینه‌های گردشگری در منطقه گسترش دهند . همچنین هندیجان نقاط بسیاری برای گردش و تفریح دارد که می‌توان به دو روستای دهنو و کوههای اطراف ( زاگرس ) ، ساحل زیبای بندر بحرکان در کنار خلیج فارس ، حاشیه سواحل رودخانه زهره ، پارکها و باغستانهای اطراف هندیجان که در ماه‌های انتهایی زمستان و ابتدای بهار از زیبایی و جلوه خاصی برخوردار می‌باشند، اشاره نمود.
اطلاعات بیشتر
اما به چه دلیل این ناحیه را هندیگان یا هندیجان نامیده اند؟
آیا هندیجان که زمانی به هند علیا معروف بوده است همان هندیجان فعلی است؟
آیا انسان‌های اولیه ساکن در آن هندی بوده اند ؟
یا اینکه اسکندر مقدونی به هندیجان آمده است نه به هندوستان!؟
«استرابون» جغرافی‌دان عهد باستان، خوزستان را از حاصلخیزترین جلگه‌های جهان می‌داند. زیرا رودخانه‌های زیادی این دشت را آبیاری می‌کرده که امکان کشاورزی و آبادانی را در این منطقه میسر می‌ساخته‌است. شاید بر همین اساس بوده که عده‌ای بر این باورند که نام این سرزمین «هند» یا «اند» بوده که به معنی «جایی با آب‌های فراوان» است. ایرج سیستانی در گزیده تاریخ خوزستان می‌گوید:”هندیجان از شهرهای قدیمی خوزستان می‌باشد و آنرا معرب هندیگان دانسته اند.” از قرائن و شواهد چنین برمی آید که پیشوند هند یا اند، در اسامیی همچون هندیجان، اندیکا ، اندیمشک، اینجان – اندوه و اندیا و غیره با رودخانه و آب مناسبتی داشته است، چنانکه بیشتر شهرها و روستاهایی با این نام همیشه رودخانه کوچک یا بزرگی در کنار خود دارند و آنچه مسلم است آن است، که آب در باور و اعتقادات ایرانیان از احترام و تقدس خاصی برخوردار بوده و آلوده ساختن آن را گناه نابخشودنی می شمرده اند و پیوسته چشمه‌های آب و رودخانه ر ا نظر کرده (ناهید یا آناهیتا) فرشته آب می‌دانسته اند.
به نظر می‌رسد گروهی از مورخان یونانی برای بالا بردن نام اسکندر مقدونی (جلوس ۳۳۶ و ۳۳۲ ق.م) فتوحات وی را تا سرزمین هند گزارش داده اند و این در حالی است که بعضی دیگر از مورخان این موضوع را رد کرده اند و معتقدند که مورخان یونان و اروپایی برای ارزش نهادن به اسکندر فتوحات وی را تا کشور هند ذکر کرده اند.
در اینجا ابیاتی باستانی از زبان پیرمردان و پیرزنان سرزمین بختیاری آورده شده است که جنگ میان ایرانیان و اسکندر را به خوبی توصیف می‌کند (توضیح این که: بختیاری‌ها معتقدند که الکساندر مقدونی نتوانسته شاهنشاهی هخامنشی (داریوش سوم) را شکست دهد بلکه، این جوان متهور مقدونی با گروهی سرباز وارد خاک ایران شده و تا آنزان (ایذه) آمده و در آنجا شکست یافته و به هندیان (هندیجان فعلی) عقب نشسته است و در نبرد با هندیجانیان نیز مغلوب شده و با تیر و کمان شخصی بنام (براز) از اهالی هندیجان مجروح گشته و سپس عقب‌نشینی می‌نماید و در مسیر غروب خورشید به عراق می‌رود و در شهر (اور) جان می‌سپارد.):
آریو تنگْ تِکُون خودکِرده کهُ ترْ / سقَنْدر و قْشلس اَویدنِه چُـر
(ترجمه: آریو برزن تنگ تکاب را بخوبی با ریزش کوه از بالا گرفت/ و اسکندر و لشکر او سست و بی‌دست و پا شدند(تنگه را بر آنها بست)
آریوی اَنْشَنی روزس سیا کهِ / اُردیه سقَنْدرِه میـن یکْ بـلاکِه
(ترجمه: آریو برزن سردار انشانی، روز او را (اسکندر) سیاه کرد/ اردوی اسکندر به هم ریخته و همدیگر را گم کردند)
سقندر وِهِ هزیمی خوار و پریشون / وه اَنشن و اتَپْ گروز ری نا وِه هندون
(ترجمه: اسکندر با گریز و فرارخوار و پریشان/ از انشان با مخفی‌کاری، رو گذاشت به هندیان( هندیجان نه هندوستان) که با تنگ تکاب در کهگیلویه با راههای کوهستانی آن روز ۵۰ تا ۶۰ کیلومتر مسافت دارد.( نه هندوستان ۴ هزار کیلومتری).)
زانزان تاوه انشن کهُسار مُنگَشْتْ / قلته گاه اردیس بی‌تا هندیون دشت
(ترجمه: از آنزان تا انشان(ایذه فعلی تا کهگیلویه فعلی) کوهستان منگشت/ قتلگاه سپاه او بود تا دشت هندیجان)
تا بره هِندیون پا او وهُ دریا / بره سی وِلاتِ خُس جون کُنه صحرا
(ترجمه: از دست آریو برزن رها شود و برود هندیان(هندیجان) که در سواحل خلیج پارس قرار دارد و از آنجا تدارک آذوقه و کشتی کند تا بتواند برود به مملکت خود مقدونیه و جان خود را نجات دهد)
هندیون جون سر دست جلوس گِرِهْدنْ/ لاش لاش آُرْدیسه پا قَلْهِ رِهْدنْ
(ترجمه: هندیانی‌های جان در کف جلوی او را گرفتند/ ـ اجساد کشته‌های اردوی او را، پای قلعه ریختند)
پا حصار هندیون بُراز نشون زَید/ پَهْلیه سقندره تیرِ کَمون زید
(ترجمه: در پای حصار هندیجان «براز» نامی، کمان خود را نشانه گرفت و پهلوی اسکندر را با تیر کمان خود زد و زخمی کرد)
جونم با تیر بُراز آرش نِشون بی / سقندر مُقنی واس نیمه جون بی
(ترجمه: مرحبا بر تیراندازی تیر «بُراز» که نشان از تیر «آرش» کمانگیر دارد/ الکساندر مقدونی با این تیر نیمه جان شد «زخم سخت برداشت»)
نادنِس وه تَخْتِ چُو اُردیس وِه خواری/ ری وِه ری اَفْتُو رَهْرُو رَهْدنْ وِه زاری
(ترجمه: نهادند او را بر تخت چوبی(تابوت) ـ تخت روان و سپاهیان او با خواری و خفت رو گذاشتند به راه غروب آفتاب( در مسیر غروب خورشید به سوی هندیجان) و با زاری رفتند)
مُقنی جاهل اُوید غافل زشیرون / وه آنزان تا وه آنشن بی‌خوار میدون
(ترجمه: مقدونی نادان بدون توجه به شیران ایران زمین به اینجا آمد)/از آنزان تا انشان (ایذه فعلی تا کهگیلویه فعلی) در همه میدان‌ها خوار شد
این در حالی است که گروهی از مورخان شرقی همچون یاقوت حموی مؤلف معجم البلدان از وقوع نبردی بین ایرانیان و هندیها در این مکان (هندیجان) گزارش داده و گفته اند که:”ایرانیان در این مکان (هندیجان) بر هندوان پیروز شدند و به همین جهت آنجا را هندیان یا هندیجان نام نهاده اند”. همچنین زکریای قزوینی در کتاب آثار البلاد و اخبار العباد آورده است:”که در این مکان جنگی بین ایرانیان و هندیان در گرفته است”.وی می‌نویسد:”هندیجان یکی از آبادیهای خوزستان است، آتشکده ای در آن است، مجوسیان، هندیجان را ارض مقدس می خوانند و از آن برکت می جویند.”
مهروبان – ماهروبان یا ماهرویان:
بندر قدیمی و تاریخی مهروبان در قریه امامزاده عبدالله فعلی و از توابع شهرستان هندیجان می‌باشد. بندر مهروبان چه در زمان هخامنشیان و چه در زمان پارتها و اشکانیان همواره از پر رونق ترین بنادر جهان بوده است. اوج ترقی آن از زمان ساسانیان شروع شده بود چنانچه در تاریخ می خوانیم: ساسانیان به امر دریانوردی و کشتیرانی و بندر سازی در خلیج فارس توجه مخصوص داشته و شاهپور دوم نیروی دریایی عظیمی را در خلیج فارس بر قرار کرد رونق واعتبار بنادر بزرگ و با شکوه وجلالی همچون مهروبان (ماهرویان) در کناره شمالی خلیج فارس و همچنین شاهراه مواصلاتی اصفهان به مهروبان، دلالت بر توجه بیش ازحد ساسانیان به این خطه از جنوب کشور دارد.
دهخدا در لغت نامه خود مهرویان را اینگونه توصیف کرده است:”شهری است بر کنار دریا چنانکه موج دریا بر کنار شهر می‌زند و هوای آن گرم و عفن و ناخوشی بتر از آن ریشهر است ، اما مشرعه ٔ دریا است ،هرکه از پارس به راه خوزستان به دریا رود و آن که از بصره و خوزستان به دریا رود همگان را راه آنجا باشد و کشتیهایی که از دریا برآید بر این اعمال رود به مهروبان بیرون آید. و دخل آن بیشتر از کشتیها باشد وجز خرما هیچ میوه نباشد و گوسفندان آنجا بیشتر بز باشد و بزغاله پرورند و همچنانکه به بصره و می‌گویند بزغاله تا هشتاد رطل و صد رطل برسد بیشتر نیز، و برز و کتان بسیار باشد چنانکه به همه جای ببرند و جامع ومنبر است و آن جایگاه مردم زبون باشند. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص ۱۵۰). در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی آمده است : به فاصله ٔ کمی از رودخانه ٔ شیرین یعنی رودخانه ٔ زهره که به تازگی به رودخانه ٔ طاب موسوم است بندر مهروبان در مرز غربی فارس واقع است .این لنگرگاه اولین بندری بوده که کشتیها وقتی از بصره و مصب دجله به عزم هند بیرون می‌آمدند به آن می‌رسیدند و این بندر در قرن چهارم هجری شهری معمور بود و مسجدی خوب و بازارهایی آباد داشت .”
اندیشمند بزرگ مرو ناصر خسرو قبادیانی روز هفدهم شوال از بندر عبادان ( آبادان )برکشتی بزرگی که “بوصی” نام داشت، نشست و در میان دعای انبوه مردمی که به بدرقه عزیزانشان شتافته بودند، سمت مهروبان روان شد. مهروبان بندری بزرگ با بازارهای انباشته از کالا، مسجد آدینه نیک و کاروانسراهای بسیار مستحکم و آباد بود. هرچند مسافران مرو اندیشه ماندن در مهروبان نداشتند، ولی درگیری فرزندان فرمانروای پارس و ناامنی راهها آنها را ناگزیر به ماندن ساخت.
بندر ماهرویان از نگاه سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی:
(( … شهری بزرگ است بر لب دریا نهاده بر جانب شرقی و بازاری بزرگ دارد و جامعی نیکو اما آب ایشان از باران بود و غیر از آب باران چاه و کاریز نبود که آب شیرین دهد . ایشان را حوض ها و آبگیرها باشد که هرگز تنگی آب نبود ، و در آن جا سه کاروانسرای بزرگ ساخته اند هر یک از آن چون حصاری است محکم و عالی ، و در مسجد آدینه آن جا بر منبر نام یعقوب لیث دیدم نوشته . پرسیدم از یکی که حال چگونه بوده است گفت که یعقوب لیث تا این شهر گرفته بود ولیکن دیگر هیچ امیر خراسان را آن قوت نبوده است . و در این تاریخ که من آن جا رسیدم این شهر به دست پسران اباکالنجار بود که ملک پارس بود . و خواربار یعنی ماکول این شهر از شهر ها و ولایت ها برند که آن جا بجز ماهی چیزی نباشد ، و این شهر باجگاهی است و کشتی بندان ، و چون از آن جا به جانب جنوب بر کنار دریا بروند ناحیت توه و کازرون باشد و من در این شهر مهروبان بماندم به سبب آن که گفتند راهها ناایمن است از آن که پسران اباکالنجار را با هم جنگ و خصومت بود و هر یک سری می کشیدند و ملک مشوش کشته بود ….))
شهر باستانی آسک
آسک شهری قدیمی و متروکه است که در شمال هندیجان واقع شده است. آسک در حدودالعالم جنین وصف شده است. « دهی است بزرگ و به بر کوه نهاده و بر سر آن کوه آتشی است که دائم همی درفشد شب و روز و حرب از رقیان آنجا بوده است اندر قدیم » این مطلب نشان دهنده آن است که به زمان تحریر حدودالعالم یعنی در اواخر قرن چهارم هجری قمری آسک دهی بزرگ بوده و در دامنه کوهی قرار داشت که بر فراز کوه آن آتش فروزان بوده است.
مرحوم سلطانعلی سلطانی می نویسد : در نزدیکی هندیجان کنونی شهر آسک قدیم واقع بود که بسیاری از جنگ های خوارج در نزدیکی آن رخ داده است و نام این شهر در بعضی از اشعار شعرای عرب آمده است.
بنا به نوشته یکی از قدیمی ترین سیاحان عرب تا قرن چهارم ه.ق آثار قصور عالیه و انبیه عظیمیه باستانی در هندیجان برپا بوده است. آثار عظیم آبیاری روزگار باستان در طرفین رودخانه زهره و خیر آباد که در زیدون یکی شده و از وسط هندیجان می گذرد، پیداست. مورخان درباره آثار آسک نوشته اند : ایوان بلندی داشته و آتشکده‌ها و دفینه های باستانی و گورهای قدیمی، تابوتها و حجاریهای کتیبه مانند در آسک وجود داشته است. کتیبه هایی به خط پهلوی بر در غربی ایوان (معبد آتشکده ) آسک در سنگ منقوش بوده است. در غرب آسک قلعه گنبدی است که قبلاً برج دیده بانی آنجا بوده است.
سد آسک هم که امروزه بر رودخانه زهره زده شده است و بالاتر از روستاهای سویره و کنار مشراگه به همین دلیل آسک نامگذاری شده است چون زمانی این مناطق احتمالاً جزئی از آسک بوده اند.
شهر باستانی ریو اردشیر
شهر باستانی ریو اردشیر یا ری شهر نیز در حوالی هندیجان وجود داشته که رونق آن تا عصر سلجوقی تداوم و در آنجا کارگاه کشتی‌سازی وجود داشته است. در دوران باستان در سواحل خلیج‌فارس گمرگ خانه‌هایی تأسیس شده بود که از کالاهای وارداتی و صادراتی ده درصد ارزش آنها عوارض گمرکی یا به زبان آن زمان “باژ” می‌گرفتند.
از این رو مرکز اخذ عوارض گمرکی به “باژبان” و سپس به “باسیان” و “باجیان” خوانده شدند. آثاری بندری به همین نام در نزدیکی هندیجان وجود دارد که سفال‌های به دست آمده از آنجا رونق آن را به دوران اشکالی باز می‌گرداند.
تا چندی پیش نیز آثار بنای یک پادگان ساسانیان نیز در منطقه هندیجان وجود داشت.
رودخانه زهره – هندیجان
رودخانه زهره – هندیجان در قسمت جنوبی زاگرس میانی واقع شده است.مساحت حوزه آبریز زهره ۱۶۰۳۳ کیلومترمربع است که حدود ۱۰۷۸۹ کیلومترمربع آن را مناطق کوهستانی و ۵۲۴۴ کیلومترمربع آن را کوهپایه و دشتها تشکیل میدهند . وسعت دشتها در بخشهای علیای حوزه آبریز کمتر بوده و قسمت بیشتر آن در منطقه زیدون و هندیجان در جلگه خوزستان قرار گرفته است .
حوزه آبریز زهره در تقسیمبندی کلی هیدرولوژی ایران جزء آبریز خلیج فارس بوده و محیط آن به حوزههای آبریز مارون و جراحی از شمال و حوزه رودخانه کارون ، کر و مسیلهای حوزه مهارلو از شرق ، رودقرهآقاج ، رود شاپور از جنوب شرق و مسیلهای دیلم و گناوه از جنوب محدود می‌باشد .
شهرهای اردکان فارس ،پلدشت ، نورآباد ممسنی ، دوگنبدان و هندیجان و دهدشت در این حوزه قرارگرفتهاند . بخشی از جاده ارتباطی بهبهان به شیراز و شیراز به یاسوج د راین حوزه واقع شده است .
در بخش شمالی کوه سفید با ارتفاع ۳۴۱۵ متر حوزه را از حوزههای مارون و بشار (کارون) جدا می‌کند . در بخش شرقی قلههای رنج و غورهوان به ترتیب با ارتفاع ۳۷۱۸ و ۲۸۹۸ متر حدفاصل این حوزه با حوزههای رودخانه کر و دریاچه مهارلو می‌باشد . کمترین ارتفاع حوزه زهره در دشت خوزستان و در ناحیه هندیجان همتراز سطح دریا می‌باشد . طول رودخانه‌های زهره و هندیجان ۴۹۰ کیلومتر می‌باشد .
علی‌ابن مهزیار اهوازی (هندیجانی)
علی‌ابن مهزیار اهوازی، که در قرن سوم هـ. ق می‌زیسته است، از فقها، محدثان و دانشمندان معروف شیعه و از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، و امام حسن عسکری (ع) بوده و احکام دینی را نزد آنها فرا گرفته و در برخی از مناطق، بخصوص در اهواز به عنوان نماینده ایشان بوده است. محل تولد ایشان هندیجان می‌باشد ولی با توجه به اینکه در قرن سوم هـ.ق هندیجان از توابع شهر دورق بود لذا او را اهل دورق معرفی کرده‌اند. پدر وی مذهب نصرانی داشت و سپس مسلمان شد و علی نیز به تبعیت از پدر در نوجوانی مسلمان گردید.
براساس برخی روایات وی در زمان امام حسن عسکری(ع) وفات یافته است. بنابر روایات تاریخی هنگامی که مأمون خلیفه عباسی دستور داد تا امام رضا (ع) به عنوان ولیعهد او از مدینه عازم خراسان شود امام (ع) در مسیر حرکت خود در روز شانزدهم صفر سال ۲۰۱ هـ.ق وارد اهواز شد و چند روزی در این شهر توقف نمود. بعداً در محل اقامت امام(ع) مسجدی به نام مسجدالرضا(ع) بنا گردید که علی‌ابن مهزیار وصیت کرد پس از مرگ او را در مسجد مذکور دفن کنند. در قسمت غربی بقعه وی و پیوسته به مقبره سالنی وجود دارد که احتمالاً همان مسجدی است که به آن اشاره شد.
نمونه‌ای از شعر مردم هندیجان
سلام بر هندیجان
سلام من به “هندیجان”، پیام من به سامانش *** به خاک پاک زر خیزش،به خورشید درخشانش
پیام من به باغ و راغ و کوه و دشت هموارش *** به خاک پاک و آب صاف ودریا وبیابانش
به رود “زهره ی” جوشان که پیچانست در کهسار *** به نخلستان زیبایش،به دریای خروشانش
درود من به پاکانش،ستود من به نیکانش *** به تل خاک “پهکانش” که جا مانده ز دورانش
سلام من به “شاه مشهد”، به “قبر سید” مغفور *** به “میر رحمان” معروفش که جانکاهد مارانش
کنونش “هندیان” نامند،لیکن جای دیرینش *** بود نزدیک “مهرویان”،به تاریخ درخشانش
تو در تاریخ مشهوری ولی افسوس مهجوری *** چو شد آن شوکت دیرین،بکن بر من نمایانش
اگر قهر طبیعت زیر و رو بنمود و ویرانت *** چرا در رفتی از جای و نه برکندی تو بنیادش
تو ای “سی نیز”،ای سی نیز سر گردان *** چرا در زیر یم خفتی و ترسیدی ز طغیانش
(این شعر یک شب قبل از بمباران هندیجان سروده شده – ۱۷/۰۱/۱۳۶۷)
زبان مادری
ای رسیده ز ره! بخوان و بدان – واژه‌های قشنگ هندیجان
فارسی واژه‌های پر ز گهر – در هم آمیخته چون شهد و شکر
«بو» پدر، «کُـر» پسر بود جانم – «دی» تو را مادرست می دانم
«مُو» من، «ها» بله، «اوریس» عروس – «پیل» پول و چراغ هم «فونوس»
«تیه» را چشم و «پوز» بینی دان – مژه «مِرزنگ»، گو پسون «پستان»
«می» مو و «ری» ست صورت انسان – «کُم» شکم، «لیغرو» ست روده آن
«لُو» لب و «لُو» گم است در معنا – «گَپ» بزرگ و «گَپ» ست صحبت ما
یک «گُلپ» گونه‌ای بود شاداب – یک «گُلپ» جرعه‌ای بود از آب
«بُرگک» انداختن زدن چشمک – قصه‌های قدیم هم «مِتَلک»
«بُرگ» ابرو بود «بُت» است گَلوُ – «توره» روباه و گربه است «گُلو»
«مُشک» موش است و «پخشه» است مگس – این دو حیوان موذی و ناکس
«حونه» خانه است و «تو» اتاق نشین – «نوگه» را ناودان بدان به یقین
آنکه گوید «نِها» به جای جلو – نام گرداب را نهد «پیتنو»
ساقه گندم و جو است «کِلوُر» – تلخ «تهل» است و شور باشد «سور»
هرچه را خواستی بگو «ایخُم» – ور نمی خواهیش بگو «نیخُم»
«نیترُم» یعنی آنکه نتوانم – «ایترُم» عکس «نیترم» دانم
از چغندر سؤال کردی دوش – نام آن «چُندر» است باش بهوش
تخم مرع است «خایه»، «آش» چلو – آب «اُو» باشد و گلاب «گُلو»
«اَرس» را اشک و «گیروَه» گریه بخوان – نام «میمون» بنه تو بر مهمان
«پَرپروک» است نام پروانه – «کَلو» آمد به جای دیوانه
اوزان قدیم
زاشک دیده پایش ریختم من – بسنگ هندیون «هُمبَرسه غازی»
به او گفتم بگیر این «نِسبکی» دل – که دارد در درونش با تو رازی
بکن رحمی به من «نیمه نیمی» – مرا کن غرق در «دو نیم» نازی
منم محتاج «پیناری» محبت – بجز عشقت ندارم هیچ بازی
دلت چون سنگ «نیمی» سخت باشد – نداند راه و رسم دلنوازی
«سه پیناری» تو را مهر و وفا نیست – به هجرانت چو شمعم می گدازی
جوابم گفت با طعن و تمسخر – تو گنجشکی کجا در خورد بازی
تو چون «دُسّیر» بر قلبم ثقیلی – تو را ارزش نباشد «نیم غازی»
فراموشم نما چون «مَن» ندارم – به «پَشتیرت» به «دَخسیرت» نیازی
نه «نیمن» خواهم از تو نی «سه دَخسیر» – نمی رقصم دگر با هیچ سازی
«من کوچک» «من هاشم» ز عشقت – ندارد پیش من قدر پیازی
تجلّی بهر اوزان قدیمی – گرفت الفاظ را نیکو به بازی
هُمبَرسه غاز = ۶۲.۲۵ گرم
نِسبک = ۱۲۵ گرم
پینار = ۱۰۰۰ گرم
دو نیم = ۲۰۰۰ گرم
دُسّیر = ۴۰۰۰ گرم
پَشتیر = ۸۰۰۰ گرم
دَخسیر = ۱۶۰۰۰ گرم
سه دَخسیر = ۴۸۰۰۰ گرم
از محمد حسن تجلی – هندیجان – ۱۳۴۷
ضرب المثلهای هندیجانی
آشپِِلا عیب اُسوُم ایکُنِه (آبکش عیب کف گیر می کنه)=دیگ به دیگ میگه روت سیاه
اوخُون نه کارِ بُزه = کار هر بز نیست خرمن کوفتن
کُررُوش دَم دیوار نَخَرده (آرنجش به دیوار نخورده) = یعنی سرد و گرم روزگار را نچشیده
اَ نمیرُم نه پیرُم (اگه نمیرم هنوز پیر نیستم) = یعنی آخر کارش را هم می بینیم
ایبَرِت سر رو تشنه ایارِت (می برت رودخانه و تشنه برمی گردانت) =نشانه زرنگی و زیرکی کسی است
مُو ایگُم نرِه او ایگِه بدوشش = من میگم نر است او میگه آنرا بدوش
مِی نوگهٔ دیراندازه (مثل ناودونی که آب را دور پرتاب میکنه) = کسی که فقط به درد غریبه‌ها می خوره
چارهٔ خر نیتَره پِی کُره خره ایشکَنه (حریف الاغ نمیشه پای بچه الاغ را می شکند) = کسی که حریف اصل نمیشه به فرع می‌پردازد
مِن شهر کُورَل باید دَس بنی ری تیت (در شهر کورها باید دستت را روی چشمت بزاری) = همرنگ جماعت شی
اگه مُلایی سرِ قبر خُت بخون = اگه بلدی خودت انجام بده
دل بینِی دلِه = دل به دل راه داره
مِن شهر کورَل یِه تیه‌ای هم پادشایه (در شهر کورها آنکه یک چشم داره پادشاهست) = از جهل عده ای، آن که کمی عاقل است سردسته شده .
نظر کاربران :
شهر زیبای و بندری هندیجان از زیباترین شهر های استان خوزستان هست.ما که از این شهر خاطرات خوشی در نوروز سال ۹۱ داریم