مردمان بلوچ ؛ از تاریخ و فرهنگ تا هنر و ادبیات را می توان در کتابی با عنوان بلوچستان در دانشنامه ایرانیکا بررسی کرد .بلوچستان، منطقه‌ای قدرنادیده است. غنی از هنر است و فرهنگ و شعر و موسیقی و جز این، تاریخی کهن به درازای زیست بشر در این نقطه از جهان دارد اما چون لابد در شرقی‌ترین نقطه ایران است و گرفتار هزارویک جور ماجرای ناخواسته طی قرون معاصر مغفول واقع شده است.
اما حالا ناشری به سراغ این گنج رفته تا با واکاوی جنوب‌شرقی ایران، آن‌را بیش از پیش به مردم ایران بشناساند. نخستین مجلد از یک مجموعه بیست‌ودو جلدی درباره جنوب‌شرقی ایران، «بلوچستان در دانشنامه ایرانیکا» نام دارد که مشتمل بر «مقالاتی درباره تاریخ، فرهنگ و هنر مردمان بلوچ» است و زیرنظر محسن شهرنازدار فراهم آمده است.
اهمیت مرجع اخذ این مقالات بر کسی پوشیده نیست و اساسا نمی‌شود کسی در حوزه مطالعات ایران بخواند و بنویسد اما از آن بی‌نیاز باشد. چنان‌که در بخشی از مقدمه کتاب درباره این دانشنامه آمده است: «دانشنامه ایرانیکا معتبرترین و جامع‌ترین مرجع پژوهش درباره تاریخ و فرهنگ ایرانِ پیش و پس از اسلام به زبان انگلیسی است و نه‌تنها نمونه و نظیری در میان پژوهش‌های ایران‌شناسی ندارد، بلکه پیرامون فرهنگ و تاریخ سرزمین‌های غرب آسیا نیز اثری مشابه آن منتشر نشده است. ارجاعات روشمند با رعایت تقدم و تاخر نقل‌قول‌ها و بر اساس اهمیت منابع، در کنار کتاب‌شناسی دقیق و مستند هر مدخل، دانشنامه ایرانیکا را به منبعی ارزشمند و در عین حال بی‌طرف در مطالعات ایران‌شناسی بدل کرده است. اهمیت دیگر ایرانیکا در نگاه فراگیر به مفهوم فرهنگ ایرانی است که سپهر اندیشه و خرد ایرانی را در گستره تاریخی و جغرافیایی بسیار وسیعی جست‌وجو و بازخوانی می‌کند و ویژگی‌های بارز تمدن ایران را، علاوه بر ادوار باشکوه تاریخ این سرزمین، در پرتو تنوع فرهنگی و قومی ایران نیز می‌بیند. رویکردی که نتیجه نگاه علمی، عمیق و بی‌طرف پایه‌گذارِ دانشنامه ایرانیکا، دکتر احسان یارشاطر (۱۲۹۹-۱۳۹۷) و همکاران او بوده است. تنوع دیدگاه‌ها و رویکردهای متفاوت پژوهندگان و نویسندگان این دانشنامه بر اهمیت مداخل ایرانیکا افزوده است. به‌طوری‌که می‌توان پاره‌ای از مداخل مربوط به یک موضوع را کنار یکدیگر آورد و منبعی متنوع و درعین‌حال منسجم از آن موضوع فراهم کرد. تاکنون ترجمه این دانشنامه سترگ به زبان فارسی با همین رویکرد صورت گرفته و مجموعه‌ای از مداخل آن به شکل موضوعی به فارسی برگردانده شده است.»
سردار ابراهیم‌خان سنجرانی و همراهانش در ۱۸۸۴ میلادی/ از عکس‌های کتاب
آن‌گونه که دبیر مجموعه نوشته، افزون بر مقالات مرتبط با بلوچستان در ایرانیکا، هرآن‌کس که مدخلی از کتاب را ترجمه کرده، مقاله‌ای تکمیلی هم بر آن ضمیمه کرده است. در این کتاب، مقالاتِ «جغرافیا، تاریخ و قوم‌نگاری» نوشته برایان اسپونر (Brian Spooner)، انسان‌شناس و ایران‌شناس بریتانیایی، با ترجمه گروهی از مترجمان و با اقتباس از ترجمه زنده‌یاد سعید ارباب‌شیرانی و تطبیق نهایی عبدالغفور نعمتی‌نیا، «باستان‌شناسی بلوچستان» نوشته جیم گری شفر (Jim G. Shaffer)، باستان‌شناس آمریکایی با ترجمه سیدمنصور سیدسجادی و تکمله «درباره مدخل باستان‌شناسی ایرانیکا»، «زبان و ادبیات بلوچی» و «شعر بلوچی» نوشته ژوزف الفنبین (Josef Horblit Elfenbein)، استاد فقید مطالعات ایران در دانشگاه ماینز آلمان با ترجمه حسین‌شیخ‌زاده (مقاله اول) عبدالغفور جهاندیده و اسدالله سردارزهی (مقاله دوم) و تکمله «زبان، ادبیان و شعر بلوچی» به قلم عبدالغفور جهاندیده، «موسیقی بلوچستان» نوشته محمدتقی مسعودیه، استاد فقید موسیقی‌شناسی دانشگاه تهران با تکمله «جغرافیای فرهنگی موسیقی بلوچی» تالیف محسن شهرنازدار، «لباس سوزن‌دوزی شده سنتی بلوچ» نوشته ایران علاء فیروز، «پوشاک و سوزن‌دوزی بلوچ در زمان حال» نوشته روانشاد مهرمنیر جهانبانی، «پوشاک بلوچ در افغانستان و پاکستان» نوشته پاملا هانته (Pamela Hunte)، انسان‌شناس و متخصص مسائل افغانستان، هرسه با ترجمه پری‌یوش گنجی و تکمله «پوشاک و هنر سوزن‌دوزی در بلوچستان» و «فرش بلوچستان» با ترجمه تورج ژوله و تکمله «قالیچه بلوچ؛ مهم‌ترین گره‌بافته شرق ایران» فراهم آمده است.
برایان اسپونر در مدخل «جغرافیا، تاریخ و قوم‌نگاری»، که به اذعان دبیر مجموعه، «یکی از خواندنی‌ترین مداخل ایرانیکا درباره بلوچستان است»، به‌خصوص در توصیف نقش بریتانیا در مناقشات آن منطقه، بی‌طرف نیست و در شرح وقایع منجر به ایجاد منطقه حایل توسط بریتانیا و تحمیل قرارداد گلدسمیت به ایران و تجزیه بلوچستان، موضعی تقلیل‌گرا دارد اما در چند بخش به‌ظاهر مستقل امادرهم‌تنیده – شامل بررسی مقدماتی تاریخی و قوم‌نگاری مردم بلوچ، توصیف پهنه جغرافیای طبیعی و جغرافیای فرهنگی بلوچستان، ریشه‌های تاریخی قوم بلوچ، تاریخ اولیه جغرافیای سیاسی بلوچستان در میان ایران و هنمد، مهاجرت و تشکیل خانات کلات و حکومت محلی آنان، توصیف دوره استیلای بریتانیا بر منطقه و مسائل قوم‌شناسی آنان است.
مقاله جیم گِرِی شفر اما درباره کاوش‌های باستان‌شناسی تا پیش از سال ۱۹۷۹ است و سیدسجادی در نوشتار خود کوشیده است تا این کاوش‌ها را از سال ۱۹۷۹ تا به امروز مورد بررسی قرار دهد.
دیگر، مقاله‌های ژوزف الفنبین است که او در «زبان و ادبیات بلوچی» ضمن بررسی تاریخی و پراکندگی قلمرو زبان بلوچی، به موضوعات آواشناسی، صرف و نحو، دایره واژگان و گویش‌های این زبان می‌پردازد و شرحی از منظومه‌های موجود در این ادبیات ارائه می‌دهد که یکی از منابع مهم بررسی‌های تاریخی و فرهنگی قوم بلوچ است. او همچنین در «شعر بلوچی»، تلاش می‌کند تا با تقسیم آن به چهاره دوره کلاسیک، پساکلاسیک، قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم و دوره مدرن، به توصیفی کامل از آن دست زند.
شعرخوانی در چابهار؛ علیوک (علی‌محمد بلوچ)، نوازنده سروز و اسحاق بلوچ، خواننده/ از عکس‌های کتاب
آنچه محمدتقی مسعودیه درباره موسیقی بلوچستان نوشته چون در دهه نود میلادی نوشته شده، درباره آن تا همان زمان بوده اما شهرنازدار کوشیده تا این خلأ را با پرداختن به دایره گسترده‌تر جغرافیای فرهنگی این موسیقی جبران کند.
در حوزه لباس بلوچ، مقاله ایران علاء فیروز ناظر به ویژگی‌های ظاهری لباس بلوچی به‌ویژه لباس زنان بلوچ است و مهرمنیر جهانبانی شرح تغییرات این لباس طی دهه‌های اخیر را تحلیل کرده است. پاملا هانته هم پهنه لباس بلوچی در خارج از مرزهای ایران را بررسی کرده و با جمع‌بندی این سه مدخل سبب شده تا پری‌یوش گنجی، به سراغ ابزار کار، مواد اولیه، تکنیک و نقوش سوزن‌دوزی‌ها برود.
در عرصه فرش هم اما، افزون بر شناسایی جغرافیای فرهنگی بافندگان فرش‌های بلوچ، به عناصر شکل‌دهنده این فرش همچون رنگ، تزئینات، تکنیک، شیرازه و حتی کاربرد آن‌ها نیز توجه شده و ژوله در تکمله خود از طرح‌ها و نقوش این فرش یاد کرده است.
نکته مهم آنکه، پس از سال‌ها که مداخل ایرانیکا در ایران، در مجلات و یا حتی کتاب‌ها نشر می‌یافت، این برای نخستین‌بار است که مقالات این دانشنامه با اجازه رسمی سردبیر آن، التون دنیل (Elton L. Daniel) در ایران منتشر شده است.
کتاب، به‌ویژه در حوزه البسه و فرش بلوچستان، عکس‌های رنگی متنوعی دارد که خواننده را به مقصود گردآوری این کتاب می‌رساند. تصویر روی جلد، طبق اشاره در آغاز کتاب، «عکس منحصربه‌فرد از سردار ابراهیم‌خان سنجرانی و همراهانش در ۱۸۸۴ میلادی» است.
چاپ اولِ کتاب «بلوچستان در دانشنامه ایرانیکا»، که نخستین مجلد از مجموعه «پژوهش‌های ایرانِ فرهنگی» است، در ۳۳۹ صفحه و به قیمت ۷۵هزار تومان، ازسوی موسسه آبی پارسی (انتشارات پل فیروزه) به طبع رسیده است.
قالیچه بلوچ با نقش گل شفتالو، ۱۶۷*۹۲ سانتی‌متر، اوایل قرن ۱۴ق / از عکس‌های کتاب
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.