فرسکو یا دیوار نگاری یا نقاشی دیواری شیوه‌ای از نقاشی آبرنگ بر روی گچ تازه و نیمه‌خشک است و معمولاً بر روی سطوح دیوارها انجام می‌شود. این تکنیک بیشتر در دوره رنسانس و دوران پیش از آن استفاده می‌شد. نقاشی دیواری در ایران قدمتی طولانی دارد و از زمان غار نشینی انسان در فلات تا کنون ادامه داشته است. نمونه‌های متنوعی از دیوارنگاری با موضوعات مختلف داستانی و مذهبی و حماسـی در اماکن و بناهای مختلف شکل گرفته است. دیوارنگاری به هنرهای تجسمی دیگـر نیز وابسـته اسـت و مانند سـایر هنرها، طبیعت و عناصر طبیعی در آن نقشی انکارناپذیر دارند. دانشنامهی معماری ایرانی، دیوارنگاری را نوعی از تزیینات معماری میداند.
فهرست
تعریف نقاشی دیواری
رنگ‌ها در نقاشی فرسکو که از مخلوط رنگ‌دانه‌های پودری با آب تمیز حاصل می‌شوند، همراه با گچ بر روی دیوار خشک شده و تبدیل به جزوی دائمی از دیوار می‌شوند. نقاشی فرسکو برای خلق دیوارنما ایده‌آل است، زیرا مناسب سبکی حماسی و باعظمت بوده، بادوام است و سطحی مات دارد. فرسک نامی است که بهواسطهی ناآگاهی، به هر نوع نقاشی دیواری در ابعاد بزرگ اطلاق می‌شود؛ در حالی که فرسک از واژهای لاتین بهمعنی «نقاشی روی آهک تازه» آمده است. از نگاه تاریخی، این روش قدمتی بسیار طولانی دارد و در یونان باستان و همچنین امپراتوری روم به فراوانی اجرا می‌شده است.
دیوارنگاری یا نقاشی دیواری، نقاشی‌ای است که برخلاف فرسک واقعی، روی اندودی انجام می‌شود که قبلاً خشک شده است و می‌توان آن را با رنگ تمپرا یا رنگدانهها اجرا کرد. تمپرا به رنگدانههایی گفته می‌شود که در آب و آهک مخلوط شده‌اند. سطح کار نیز پیش از به‌کارگیری رنگ، اندکی مرطوب می‌شود. بدیهی است که حاصل کار به این روش، نسبت به فرسک واقعی دوام کمتری دارد.
تفاوت عمده‌ی نقاشى دیوارى با شکل‌های دیگر نقاشى، ارتباط ارگانیک آن با معماری است. نقاشی دیواری در قالب از پیش تعیین‌شده‌ی فضاهاى معمارى باید اجرا شود. نقاشی بر دیواری کشیده می‌شود که خود این دیوار بخشی از فضای معمارى است.
روش های دیوار نگاری
نقاشی دیواری یا دیوارنگاره برای آرایش دیوار به کار میرود و ممکن است به سه طریق اجرا شود:
تکنیک بون فرسکو
تکنیک بون فرسکو (Buon) بادوام‌ترین شیوه در نقاشی دیواری است و به روش زیر انجام می‌شود. ۳ لایه‌ی پشت سرهم از ملاط گچ، ماسه و گاهی پودر سنگ مرمر بر روی دیوار کشیده می‌شود.در این کار، اجازه داده می‌شود که هر دو لایه‌ی اول کاملاً خشک شوند. در این میان، هنرمند، کسی که طرح اولیه در ابعاد واقعی از نقاشی را آماده کرده، نمای کلی را بر روی دیوار ترسیم می‌کند.سپس در روز نقاشی نهایی، لایه‌ی آخر و نرم گچ بر روی دیوار کشیده می‌شود که امکان کشیدن نقاشی بر روی آن در یک مرحله وجود دارد.
پس از کشیدن لایه‌ی نرم گچ، طرحی کمرنگ اما دقیق از نقاشی بر روی دیوار نمایان می‌شود که به نقاش کمک می‌کند تا بتواند اثر خود را رنگ‌آمیزی کند.نقاش تنها چند ساعت فرصت داشت تا بتواند طرح خود را، پیش از خشک شدن گچ، بر روی دیوار پیاده کند. به این دوره‌ی زمانی مفید جورناته (giornate) گفته می‌شود.
یک لایه‌ی نرم از گچ که به‌خوبی آماده شده باشد، برای چندین ساعت رطوبت را در خود نگه می‌دارد. وقتی‌که نقاش رنگ‌ها را با آب مخلوط می‌کند و با قلم بر روی گچ می‌کشد، رنگ‌ها جذبِ سطح خیس گچی می‌شوند و با خشک شدن دیوار، اجزای رنگ نیز همراه با دانه‌های گچ و آهک سفت می‌شوند.این تکنیک باعث می‌شود که رنگ‌ها دوام بالایی داشته باشند و برای سالیان دراز ثابت بمانند. زیرا حالا بخشی جدایی‌ناپذیر از سطح دیوار هستند و دیگر نمی‌توان آن‌ها را به‌عنوان لایه‌ای از رنگ بر روی دیوار تلقی کرد.
تکنیک فرسکو مهارت فنی بالایی از سوی نقاش می‌طلبد، زیرا او باید (تا زمانی که گچ خیس است) سریع کار کند، اما فرصت اشتباه و جبران آن را نیز ندارد. مگر اینکه بتواند اشتباه خود را به روش سِکو در آینده جبران کند.
تکنیک سکو فرسکو
تکنیک سِکو (Secco) یا فرسکوی خشک فرآیندی است که از آن برای تغییر یا اصلاح فرسکوی بون استفاده می‌شود. در این روش، دیوارهای خشک و سفت با آب‌آهک خیس شده و نقاشی تا زمانی که دیوار مرطوب است بر روی آن انجام می‌شود. رنگ‌ها به عمق گچ نفوذ نمی‌کنند، اما به‌مانند مواد رنگی، لایه‌ای نازک از سطح کار را می‌پوشانند. روش سِکو مناسب نقاشی‌های پرجزئیات است و از آن برای اصلاح فرسکوی خیس استفاده می‌شود.
تکنیک مترو فرسکو
تکنیک سوم متزو فرسکو نام دارد که روی سطح گچی‌ای که تا حدودی خشک شده‌است اجرا می‌شود. در این‌حالت رنگدانهها به خاطر مرطوب نبودن کامل سطح، بسیار کم‌تر از شیوهٔ بون فرسکو در داخل گچ نفوذ می‌کنند و بیشتر در سطح باقی می‌مانند.
دیوارنگاری با عنوان بانو و اسب تک شاخ | رم ایتالیا | قرن هفدهم میلادی| کاخ فارنیسه
کلیسای شهر کراکوف لهستان | دیوارنگاره مسیح |قرن یازدهم میلادی
منشا فرسکو
منشأ نقاشی فرسکو نامعلوم است، اما این تکنیک در عصر برنز در جزیره‌ی کرت و در دوران تمدن روم باستان در پمپی مورد استفاده قرار می‌گرفت.ایتالیای رنسانس نیز پذیرای دوره‌ی باشکوهی از نقاشی فرسکو بود و می‌توان این هنر را در آثار چیمابوئه، جوتو، مازاچو، فرانجلیکو، کورِجو (کسی که شیفته‌ی تکنیک از پایین به بالا بود) و دیگر نقاشان از اواخر قرن سیزدهم تا اواسط قرن شانزدهم میلادی مشاهده کرد.
نقاشی‌های میکل آنژ در کلیسای سیستین (اثر مشهور او، آفرینش آدم)، نقاشی‌های رافائل در واتیکان و دیوارنگاره‌ی شام آخر اثر داوینچی در صومعه سانتا ماریا دل گرتزیه از مشهورترین نقاشی‌های سبک فرسکو در جهان هستند (ناگفته نماند که داوینچی اثر خود را به‌جای گچ خیس برروی دیوار گچی اما خشک خلق کرد.)
بااین‌حال، در اواسط قرن شانزدهم، فرسکو به‌طورکلی جای خود را به نقاشی رنگ‌روغن داد. اما این تکنیک در قرن بیستم از سوی دیگو ریوِرا و فرانچسکو کلمنته اندکی احیا شد.
قدیمی‌ترین آثار نقاشی دیواری ایران و جهان
جالب‌توجه‌ترین آثار نقاشی دیواری که مربوط به دوره‌ی پارینه‌سنگی است و قدمتی ۳۰هزار ساله دارد، مربوط به غارهای آلتامیرا واقع در شمال اسپانیا و غارهای لاسک جنوب فرانسه است.
قدیمی‌ترین آثار نقاشی یافتشده در ایران مربوط به دوره‌های ماقبل تاریخ است که در محل اسکان بشر اولیه، یعنی غارها خلق شده‌اند. در غارها نقوشی به چشم می‌خورد که به دوران نوسنگی، یعنی حدود ۸هزار سال قبل از میلاد مربوط بوده‌اند، ازجمله نقوشی بر صخره‌های غار دوشه و در دره‌ی میرملاس در منطقهی کوهدشت لرستان.
این صخرهنگارهها صحنه‌های رزم و شکار با تیر و کمان و نیز حیواناتی چون اسب و بزکوهی و سگ را نشان می‌دهند. انسان‌های غارنشین این نقوش را بهشیوهای ساده و ابتدایی و با ترکیب مواد رنگی قرمز اخرایی و سیاه و اندکی زرد و با انگیزهی اعتقادات جادویی در آن منطقه خلق کرده‌اند. در غار دوشه حدود ۱۱۰ قطعه نقاشی یافت شده است. این نقاشی‌ها را انسان‌های ماقبل تاریخ ایجاد کرده‌اند.
هنرمندان پیش از تاریخ عموماً به موضوعاتی همچون نقوش حیوانات محل زندگی‌شان علاقه‌مند بودند. این نقوش افزون بر جنبه‌ی تزیینی، بیانی برای بیم‌ها و امیدها و علائمی برای کمک از قوای طبیعی در مبارزه‌ی دائم و وحشتناک زندگی و مرگ بود.
نقوش غار میرملاس شامل نقش حیواناتی مانند بز است که چوپان و سگ گلهای آن‌ها را همراهی می‌کنند. ویژگی این نقاشی‌ها چیرگی رنگ مشکی است. هنرمندان غارنشین اولیه به کشف این حقیقت رسیده بودند که ترکیبی از موادی چون تنه و شاخه‌های سوخته‌ی درختان، شیرهی گیاهان، چربی‌های حیوانی، خاک‌های رسی و آب رنگ‌هایی پدید می‌آورد که تقریباً پایدار و بادوام هستند.
در یکی از زیگورات‌های هفت‌تپه (کاخ شماره‌ی ۱)، آثار نقاشی روی زمین و دیوارها و نیز آوارها دیده شده است. این نقاشی‌ها بیشتر قسمت بالای دیوار را تزیین کرده‌اند. قطعات رنگی بدون زمینهگزینی گویای این مطلب است که نقاشی‌ها روی سطوح صاف گلی اجرا می‌شده‌اند. متأسفانه قطعهای که مضامین تصاویر را روشن کند به دست نیامده است.
نقاشی دیواری در ایران باستان
بدیهی است که طبق تعاریف بیان‌شده، حجاری و گچ‌بری از روش‌های اجرایی دیوارنگاری به شمار می‌روند. حجاری یکی از شیوه‌های رایج دیوارنگاری در ایران باستان بوده است که از مشهورترین این آثار می‌توان به دیوارنگاری‌های تخت جمشید اشاره کرد.
نقاشی دیواری دوره‌ی هخامنشیان
از دوره‌ی هخامنشیان نقاشی‌های دیواری در آپادانای شهر شوش دیده می‌شود که شامل نقوش حاشیهای تیراندازان در کاخ شوش بوده است. برای خلق این تصاویر از آجرهای رنگارنگ براق و نیز رنگ‌های متنوعی استفاده شده که زیبایی خاصی به آن‌ها به‌ویژه به پوشش سربازان داده است. در شهر هخامنشی «دهانه‌ی غلامان» صحنه‌ای از شکار به تصویر کشیده شده است. در صحنهی کندهکاریشدهی دیگری اثری از شمایل حیوانی دیده می‌شود. به‌احتمال زیاد، این حیوان اسبی است ایستاده روی پلکان.
نقاشی دیواری دوره‌ی اشکانیان
نشانه‌های وجـود نقاشی دیواری دوره‌ی اشکانیان، در دیوارنگاره‌های برجای‌مانده از دوره‌های مربوط به سدهی اول میلادی است. نقاشی‌های اشکانیان شامل دیوارنگاره‌های «سه ایزد» و «شاه» و «شهبانو» در کوه‌خواجه سیستان اسـت. این نقوش بهوسیلهی گل‌ها، نخل‌ها، برگ نیلوفر و خطوط و سطوح هندسی انجام شده است. در قسمت دیگر آن، رامشگران و بندبازان و سایر خدایان یونان و شاه و ملکه نقش گردیده‌اند. در این تصاویر، هنر اشکانی و یونان به هم آمیختهاند. در زمان ساسانیان این هنر در مکان‌هایی چون «دورا اورپوس» سوریه ادامه یافت.
نقاشی دیواری دوره‌ی ساسانیان
کاربرد نقاشی‌های دیواری از دوره‌ی ساسانیان مرسوم بوده است. به‌طور کلی، سرچشمهی بسیاری از نقشمایهها در شکل‌های گیاهی، قوچ‌های رودرروی درخت، گاوان بالدار انسانسر و نبرد شیر و گاو در هنر ساسانی، تصاویری بوده که در هنر باستانی آسیای غربی وجود داشته است؛ ولی طرح‌هایی چون پیچک، تاک، صحنه‌های انگورچینی و پیکره‌های بالدار که در اواخر عهد ساسانیان نقش بسته‌اند از هند و آسیای مرکزی متأثر شده‌اند.
آثار شاخصی از این نقاشی‌ها در داخل ایران به دست نیامده است؛ اما شهر تاریخی «گور» در شهرستان فیروزآباد استان فارس یکی از کهن‌ترین نقاشی‌های دیواری جهان را دربرگرفته که تصاویری از حیوانات و انسان‌ها را به نمایش گذاشته است.
نقاشی دیواری در دوران پس از اسلام
در جریان حفاری‌های نیشابور که توسط باستانشناسان موزهی متروپولیتن انجام شد، نقاشی‌های دیواری متعلق به اوایل قرن دهم میلادی پیدا شدند که از نخستین نقاشی‌های ایرانی بعد از اسلام به شمار می‌روند. این دیوارنگاره‌ها در بناهایی چون «تپهی سبزپوشان» و بناهای «تپهی ارسلان» و ساختمان‌های «تپهی مدرسه» پیدا شدند.
نقاشی در عهد سامانیان و غزنویان بیشتر به شکل دیوارنگاره‌ها در کاخ‌های سلاطین و با مضمون شکارچی سوار بر اسب با لباس فاخر بوده است. البته نقاشی دیواری در ایران در طول سده‌های ۹ و ۱۴میلادی از نقاشی بودائی مایه گرفته بود. تأیید این امر، کشف معبدی بودائی در مرو بود. باستانشناسان شوروی این معبد را کشف کردند که تاریخ آن به سدهی سیزدهم میلادی برمی‌گردد.
نقاشی دیواری دوره‌ی تیموریان
در دوره‌ی تیموریان توجه به هنر نقاشـی بیش از پیش رشد کرد و میراث آن به دوران بعد نیز انتقال یافت. نمونه‌های آن خارج از مرزهای ایران در مرو و سمرقند مشاهده می‌شود. از مهم‌ترین بناهای تیموری که از نقاشی در تزیینات آن‌ها استفاده شده است، می‌توان به مسجد گوهرشاد و مدرسهی غیاثیه خرگرد اشاره کرد.
نقاشی دیواری دوره‌ی صفویان
در زمان سلطنت شاه عباس اول، هنرهای ایرانی رونـق فراوانـی یافـتند. دیوارنگاری‌های دوره‌ی صفویان بیشتر در دربار و در کاخ‌های سـلطنتی استفاده می‌شد؛ اما پس از طی چند سال، دیوارنگاری عمومی هم رایج شد و در تـزیین درون و بیرون خانه‌ها و حمام‌ها و امامزاده‌ها به کار برده می‌شد. مهم‌ترین نقاشی‌های دیواری عهد صفویان را در کاخ‌های عالی‌قاپو و چهل‌ستون اصفهان می‌توان مشاهده کرد.
کاخ چهل‌ستون
کاخ چهل‌ستون اصفهان برای پذیرایی رسمی از سفیران خارجی و برگزاری جشن‌های عید نوروز ساخته شده بود و نقاشی‌های دیواری مهم‌ترین بخش تالار مرکـزی را بـه خـود اختصـاص داده بودند. دیوارنگاره‌های چهل‌ستون از بهترین دیوارنگاره‌های بازمانده در تزیینات دیواری ایران هستند. این دیوارنگاره‌ها دربردارندهی نقاشی‌های دیواری از داستانی جـذاب مربوط به رویـدادهای تـاریخی است که در کنـار مضـامین مرسوم ادبی و صحنه‌هایی از حیات درباری قرار دارند.
عالی‌قاپو
عالی‌قاپو که در عهد صفویان «دولت‌خانه مبارکه نقش‌جهان» و «قصر دولت‌خانه» نام داشت، نمونـهی منحصربه‌فردی از معماری کاخ‌های عهد صفویان است که به دستور شاه عباس اول سـاخته شد. در طبقهی بالا دو اتاق کوچک مشرف بر اتاق بزرگ (بار عام) وجود دارد. این دو اتاق را برای اجرای موسیقی در نظر گرفته بودند. این اتاق با تصاویر پیکره‌ها و آرایه‌های گیـاهی و منظـره تزیین شده است. مضامین این پیکره‌ها همچـون نگاره‌های تک‌برگی ایـن دوره، زنـان، جوانـان یـا دلدادگان را دربرگرفتهاند.
امامزاده شاه‌زید
این بنا در دوره‌ی شاه محمد خدابنده صفوی بنا شده است. همهی دیوارهای اطراف آن نقاشـی شده‌اند.
نقاشی دیواری دوره‌ی افشار
از مهم‌ترین آثار نقاشی بهجایمانده از این دوره، می‌توان به نقاشی دیواری پیروزی نادرشاه در جنگ کرنال اشاره کرد که در تالار اصلی چهل‌ستون کار شده است. هنرمند این اثر «محمدصادق» است.
نقاشی دیواری دوره‌ی زندیه
با توجه به پروژه‌های معماری و شهرسازی دوره‌ی کریم‌خان زند، در این دوره سنت دیوارنگاری در ابعاد وسیعی ادامه و گسترش یافته است. در کنار آن، در ۱۸ تا ۱۹ میلادی، سبکی مجزا از سنت نقاشی مکتب شیراز سر بر کشید. در نقاشی دیواری این دوره، موضوع گل و مرغ متداول بوده است. این نقش‌ها بهشکل اسلیمی روی زمینه‌ای طلااندود طراحی شده، سپس روی گچ اجرا شده است. عمارت کلاه‌فرنگی یا موزهی پارس، واقع در باغ نظر، یکی از آثار شاخص این دوره است.
نقاشان این دوره با به تصویر کشیدن یوسف و یعقوب، رستم و سهراب، شیخ صنعان و دراویش دوره‌گرد، بهنوعی به مبانی و مفاهیم اصیل فرهنگ سرزمینشان ادای دین کرده و با مردم و اعتقاد و خواست آن‌ها رابطه برقرار می‌کنند. این آغازی بود برای آشنایی و الفت مردم با هنر نقاشان این دوره.
نقاشی دیواری دوره‌ی قاجار
در دوره‌ی قاجار نیز همچون دوره‌ی صفویان، توجه به نقاشی و نقاشی دیواری ادامه یافت. باید دانست که در دوره‌ی قاجار، نقاشان به دو گروه تقسیم می‌شدند؛ برخی به سـبک و سـیاق سنتی طرح می‌زدند و جمعی دیگر نیز از مکتب اروپا پیروی می‌کردند.
مضامین دیوارنگاری عصر قاجار
حماسی
تزیینی و بومی
مذهبی
در دوره‌ی قاجار به دیوارنگاری در دو حوزه بیشتر از دیگر حوزهها توجه شد: یکـی دیوارنگـاری درباری و دیگری دیوارنگاری عامیانه. دیوارنگاری عامیانه آن چیزی است که عموماً نقاشی قهوه‌خانه یا مکتب عامیانه در نقاشی ایرانی خوانده و نامیده می‌شود.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.