شهر قصرقند

شهر قصرقند (به بلوچی: کَسرکند) یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان، ایران و مرکز شهرستان قصرقند است.درلغت نامهٔ دهخدا به نقل از جلد ۸ فرهنگ جغرافیایی ایران می‌نویسد: قصرقند، قصبه مرکز بخش قصرقند شهرستان چاه بهار در ۱۱۰ هزار گزی چاه بهار و ۵۶ هزار گزی خاور نیک‌شهر، کنار رودخانه کاجو. موقعیت جغرافیایی آن کوهستانی و گرمسیر مالاریائی است. سکنه آن ۴۰۰۰ تن است. آب آن از قنات و رودخانه و محصول آن غلات، خرما، لبنیات، برنج و شغل اهالی زراعت و گله داری است. راه فرعی و پاسگاه ژاندارمری و دبستان دارد. قلعه خرابه قصرقند از ابنیه بسیار قدیم است.

شهرستان قصرقند در محدوده ۶۰ درجه و ۱۸ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۹ دقیقه طول شرقی و ۲۵ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۲۶ درجه و ۳۲ دقیقه عرض شمالی در جنوب بلوچستان ایران قرار دارد. ارتفاع شهرستان از سطح آبهای آزاد دنیا ۵۰۳ متر ، مساحت آن ۶۱۱۰ کیلومتر مربع و جمعیت شهرستان ۵۹۵۰۴ نفر می باشد. شهرستان قصرقند دارای شرایط اقلیمی گرم و نیمه مرطوبی است. هرچند میزان بارش سالانه کمتر از ۲۰۰ میلیمتر است. لیکن رطوبت هوا نقش مهمی در تعدیل دمای هوای شهرستان دارد، و هوای بسیار مطبوعی را در اغلب ایام سال در سطح شهرستان حاکم کرده است. در بین ماه های آبان تا فروردین که در غالب نواحی کشور سرما و بارش برف و باران حاکم است این شهرستان از شرایط بسیار ایده آل آب و هوایی برای گردشگران برخوردار است. قرارگیری شهرستان در مسیر مسیل رودخانه کاجو سبب شده در بخش هایی از سطح شهرستان در ایام گرم تابستان نیز محیطی مساعد برای گردشگران و اهالی فراهم گردد.شهرستان قصرقند دارای ۳ بخش مرکزی، ساربوگ و تَلَنگ می باشد و در سال ۹۱ تبدیل به شهرستان شده است. این در حالی است که قدمت تأسیس بخشداری در آن به سال ۱۳۱۶ و قدمت تأسیس شهرداری به سال ۱۳۴۳ هجری شمسی بر می گردد.

جنگل های طبیعی منطقه در کنار جلوه زیبای کوهستان و چشمه ها، محیطی بکر و زیبا برای تفرج و گذران اوقات فراغت فراهم کرده است. از جمله این جنگل های طبیعی می توان به جنگل چات سر، جنگل کمر پشت، جنگل کاشیک و مچ جنگل اشاره کرد که همه ساله افراد زیادی را جهت تفریح و گذران اوغات فراغت به سمت خود جذب می کند. در کنار پوشش گیاهی غنی، انواع گیاهان داروئی همچون آویشن، بید وحشی، گز روغن، آلوورای وحشی، نوشاتر، جِک، پیر، آویشن، حنا، وسمه، زیره، چای ترش و … در شهرستان قصرقند می رویند.

منابع تأمین آب شهرستان جهت شرب و زراعت متنوع اند و شامل رودخانه، قنات، چشمه و چاه می باشند. رودخانه کاجو علاوه بر طبیعت زیبا بعنوان زیستگاه گونه نایاب جانوری تمساح پوزه کوتاه هر ساله پذیرای گردشگران زیادی از سراسر ایران است. سد زیردان با حجم ۲۰۵ میلیون متر مکعب ظرفیت ذخیره سازی آب، به صورت یک دریاچه مصنوعی بزرگ در بخش ساربوگ شهرستان قصرقند، فضای زیبایی را جهت استفاده گردشگران فراهم نموده است. در سطح شهرستان قصرقند چشمه ها و آبشارهای متعددی وجود دارد. از جمله این چشمه ها و آبشارهای منطقه می توان به چشمه و آبشار زیبای آبند، گزدان، سهاکی، کرگور، نابئین، تنک، ندانی شیپ، سیاه شیپ، مورتینس، پاسیلو، آشرک، ساراتاپ، توسو، دلیکین، پیتاب، روکشک، برنجانی و کاهلان اشاره کرد.

به دلیل تنوع اقلیمی منطقه، گونه های متفاوتی از حیوانات وحشی نایاب در این شهرستان زندگی می کنند که مشاهده رفتار و شیوه زندگی این حیوانات از نزدیک تجربه ای بی نظیر است. تمساح پوزه کوتاه (گاندو)، خرس سیاه آسیائی، یوزپلنگ، گراز وحشی، خوک، گربه وحشی، روباه، شغال، آهو، قوچ وحشی، بز کوهی، خرگوش، خارپشت، جوجه تیغی، سنجاب، موش صحرائی، سوسمارهای بزرگ با طول حدود یک متر، انواع مار، قورباغه، وزغ و … نمونه هایی از این حیوانات می باشند. علاوه بر این پرندگانی همچون تیهو، کبک، شاهین، لک لک، عقاب، پرنده زنبورخوار، هدهد، خفاش، انواع پرندگان ریزجثه و … نیز در سطح شهرستان زیست می کنند.

بافت اقتصادی شهرستان قصرقند غالباً تار و پود کشاورزی دارد. بطوریکه شهر قصرقند در تصاویر هوایی به صورت یک باغشهر نمایان است. استقرار سکونتگاه ها در مجاورت مسیل رودخانه، منابع آبی مناسبی را در اختیار کشاورزان قرار داده است. عمده محصولات شهرستان را باغات انبه، نخلستان ها، شالیزارها، موز، گواوا، چیکو، ماش، باقلا، کُنار و … تشکیل می دهند. از مهمترین منابع درآمد اهالی منطقه پرورش دام و زنبور عسل است. پرورش حیوان بز بدلیل سازگاری بیشتر با اقلیم منطقه بیشترین فراوانی را در میان دامها بخود اختصاص داده است. همچنین عسل های تهیه شده در شهرستان به دلیل تغذیه زنبورهای عسل از گیاهان متفاوت دارای طعمی بی نظیر بوده و ارزش غذایی بسیار بالایی دارد.

هزاره سوم قبل از میلاد در بلوچستان ، بخصوص در قسمت های جنوبی مکران ، از ناشناخته ترین دوره های باستان شناسی ایران است . مطالعه الگوهای استقراری محوطه های هزاره سوم قبل از میلاد بلوچستان در حوزه رودخانه کاجو (شهرستان قصرقند) است که از دیدگاه شیوه معیشت ، روابط فرهنگی . … مورد بررسی قرار می گیرند .

با توجه به مقایسه های انجام شده می توان گفت که در سرتاسر استقرارهای هزاره سوم ق.م در حوزه آبریز کاجو شیوه استقرارها تابع یکسری الگوهای مشخص است و در هر کدام طیف مواد فرهنگی دیده شده چندان متنوع نیست . بررسی های اخیر و تجزیه تحلیل ها بیان می کند که محیط جغرافیایی منطقه مورد مطالعه (قصرقند) ، بخصوص قسمت های جنوبی به دلیل داشتن دو ویژگی عمده یعنی خاک حاصلخیز و منابع دائمی آب تأثیر زیادی بر شکل گیری استقرارهای عصر مفرغ در حوزه رودخانه کاجو داشته است و الگوهای استقراری با توجه به مواد سطحی (داده های سفالی محوطه ها) به دست آمده و ویژگی های جغرافیایی و داده های GIS از هرکدام از این محوطه ها ، دارای ویژگی های است ، که در ارتباط مستقیم با محیط پیرامون آنها می باشد .

همچنین تحلیل سفال های بدست آمده نشان می دهد که عامل روابط فرهنگی و بازرگانی بین منطقه ای نیز در شکل گیری محوطه های هزاره سوم قبل از میلاد بلوچستان موثر بوده است در نتیجه سه عامل اساسی را می توان در شکل گیری محوطه های عصر مفرغ (هزاره سوم قبل از میلاد) در حوزه رودخانه مذکور برشمرد ؛ الف) منابع مطمئن آبی ب) خاک مناسب پ) قرار گرفتن بر سر راه های ارتباطی .

شهرستان قصرقند در زمان گذشته به گنداوک معروف بوده و به مرور زمان به گنج آور تغییر نام داده است ؛ در زمان هجوم استعمارگران پرتغالی کشت نیشکر رواج داده شد و بعلت وضعیت آب و هوایی خاص منطقه که بیشترین تولید را در واحد سطح داشته است از آنجائیکه نیشکر ماده اولیه تولید شکر بوده نام گنج آور به قصرقند تبدیل شده است . مارکوپولو در حدود سال های ۶۸۳-۶۸۷ هجری قمری هنگام مراجعت از چین از حدود مکران و از قصرقند که مردم آن منطقه از راه تجارت و کشت گندم ، نیشکر و برنج امرار معاش کرده اند یاد کرده است . محمد حسن خان اعتماد السلطنه می نویسد: «قصرقند در واقع پایتخت همه مکران است ، قلعه محکمی دارد و بر روی تپه بلندی واقع است و محل نشیمن حکمران است ». بنا به نوشته « حدود العالم من المشرق و المغرب » ، بازرگانی بلوچستان از طریق دریا صورت می گرته و بازرگانان بعضی از شهرها با هند روابط تجاری داشته اند و عمده صادرات آنها پوست و چرم و ابانک های ، نوعی چرم سرخ ، نعلین و خرما و پانید – قند سفید ، شکر و شیره شکر بوده که از شهرهای گنداوک ، قصرقند و نیکشهر بوده است.

آثارتاریخی
مهمترین آثار تاریخی در شهرستان قصرقند شامل نقاشی های بسیار زیبا روی سنگ، قلعه های تاریخی، قبرستان های تاریخی، اماکن مقدس قدیمی و قنات های کهن می باشند. در جوار رودخانه کاجو آثار باقی مانده قبل از تاریخ به صورت نقاشی های بسیار زیبا بر روی سنگها بچشم می خورد. این سنگ­ نگاره ها که متعلق به هزاره ­های سوم و دوم قبل از میلاد می باشند، دارای هشت صحنه­ مجزا و همچنین نقوش منفردی است. نقش انسان با بدن های مثلثی، نقش بزکوهی، گاو کوهاندار، قوچ با دو شاخ مواج افقی و وارونه، سگ، مار شاخ دار، حمله سه گربه سان به طرف چند بز، حیوانی شبیه به غزال با گردنی بلند، صحنه شکار بزکوهی توسط انسان کمان به دست، حمله شیر به غزال، ماه و ستاره، کبک، عقرب، شتر (دو کوهانه و یک کوهانه)، اسب، رد دست و رد­پای انسان اهم نقوش این سنگ نگاره ها را تشکیل می دهد. از دیگر آثار تاریخی میتوان به قلعه تاریخی قصرقند و قلعه تاریخی بُگ متعلق به دوره صفویه نام برد. قلعه تاریخی قصرقند در مرکز شهر و قلعه تاریخی بُگ با مساحت کمتر از ۵۰۰۰ متر مربع در بخش ساربوگ قرار دارد. قلعه بُگدر دو طبقه استوار است که طبقه همکف آن محل ذخیره مهمات نظامی بوده است. قلعه تاریخی تلنگ در عهد قاجارها توسط خان های محلی مورد استفاده قرار می گرفت. این قلعه در دوره پهلوی توسط رضاخان تسخیر و تا قبل انقلاب به عنوان پاسگاه از آن استفاده می شده است. مهمترین قبرستان های تاریخی که در شهررستان قصرقند قراردارند عبارتند از قبرستان تاریخی هیت مربوط به زمان قبل از اسلام، قبرستان قدیمی کدرم، قبرستان قدیمی کلر تلنگ، قبرستان قدیمی هپتاری در کوه کوچو، قبرستان قدیمی شارک در عهد مغولان، قبرستان قدیمی سنی بازار، قبرستان قدیمی ماران گز در حوالی روستای ماران گز .