ساز رباب

رباب جزو سازهای زهی مضرابی است که بومی استانهای شرقی ایران،خاصه سیستان و بلوچستان می باشد. امروزه به جهت نقصان در سازهای بم ( Base ) در موسیقی ایران حضور رباب شکل پررنگتری به خود گرفته است. برای افزایش حجم صدای رباب شبکه ایی در حد فاصل گریپ و پوست تعبیه شده است و نیز برای افزایش وسعت صدای رباب از پردهایی از جنس آلیاژ برنج که روی گریپ نصب گردیده استفاده می شود. این ساز دارای دو گروه گوشی می باشد: ۱. گوشی های مربوط به سیم های اصلی در قسمت سر پنجه ۲. گوشی های مربوط به سیم های فرعی بر روی کاسه اجزای اصلی رباب عبارتند از: کاسه طنینی: شامل ۲ قسمت کاسه و سینه است. کاسه تو خالی و بزرگ‌تر است و بر دهانه آن پوست قرار می گیرد. در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرو رفتگی وجود دارد که باعث می شود کاسه دو قسمتی به نظر آید.

در ساخت برخی رباب ها این دو فرو رفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند. سینه: سینه جعبه ای است تو خالی و تقریبا مثلثی شکل، به طول تقریبی کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سر پنجه است. سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی خورده پوشیده شده است. در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمی شود، گوشی های کوچک سطح جانبی آن، تزیینی به نظر می رسد و سوراخ‌های آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبه طنینی، باز می ماند. دسته: دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه می رسد. تعداد چهار دستان بر آن بسته می شود و غالبا تزئیناتی با استخوان در ادامه سینه است بر روی آن دیده می شود. سرپنجه: جعبه کوچک تو خالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر ِ وترهای اصلی و گوشی هاست.

سر پنجه را کمی متمایل به عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وتر های رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارد. اگر در انتهای سر پنجه شکل ها و حالتهای تزیینی به کار رود آن را صراحی می گویند. پوست: پوست روی کاسه رباب معمولا کلفت تر از سازهای مشابه است زیرا استفاده از وترهای ضخیم تر و دسته کوتاه ، فشار زیادی بر خرک و پوست وارد می کند. خرک: قطعه چوبی یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی ۶ سانتی متر است که با دو پایه کوچک خود روی پوست ساز قرار می گیرد و وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کند. برای صدادهی بهتر ساز باید مضراب را کمی دورتر از خرک نزدیک به سینه ساز بر وترها فرود آورد. شیطانک: قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته ساز است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و وترها برای بسته شدن به گوشی‌ها از درون شیارهای کم عمق آن عبود می‌کنند. سیم گیر: قطعه‌ای است کوچک و معمولا از فلز در انتهای بدنه کاسه نصب می شود و گره وترها به آن بسته می شود. وتر: رباب دارای ۶ وتر اصلی است که دو به دو همصدا کوک می شوند. امروز از سیمهای گیتار برای رباب استفاده می شود ولی در گذشته از روده تابیده یا نخ ابریشم استفاده می شد.

ابداعات و اصلاحات جدید روی رباب بعد از این که استاد ابراهیم قنبری مهر اصلاحاتی در ساز رباب به جهت افزایش وسعت صدا و سهولت در نوازندگی انجام دادند (نصب گریپ، قرار دادن پرده فلزی، کم کردن عرض و ضخامت دسته و … ) با توجه به نیازهای نوازندگان و مشکلاتی که آنها در ربابهای موجود اشاره می کردند و بررسی و تحقیق روی ربابهای محلی و اصیل، یک سری تغییرات و اصلاحات در جهت رسیدن به صدایی با کیفیت بیشتر و نزدیک به صدای اصیل و نوازندگی راحت تر انجام شد که عبارتند از : ۱– چون این ساز اساساً یک ساز بم با حجم صدای زیاد می باشد لذا یک شبکه در حد فاصل بین گریپ و پوست خور نصب شد. طرح شبکه پس از چند بار تجدیدنظر به شکلی که در عکس مشاهده می کنید اجرا می شود. ۲ – برای افزایش بیشتر وسعت صدای رباب طرحی آماده گردید که گریپ تا قسمت ابتدائی پوست خور امتداد یافته و شبکه به دو طرف آن منتقل شد. در این طرح وسعت صدای رباب با ۳ سیم ملودی (سیم اصلی) تقریباً ۵/۲ اکتاو و در ربابهایی با ۴ سیم ملودی تقریباً ۳ اکتاو می باشد. ۳ – استاد قنبری مهر به جهت سهولت نوازندگی رباب از طول کاسه رباب (قسمتی که واخوان ها روی آن نصب می شود) کم کرده و به همان اندازه به طول دسته اضافه نموده بودند که در این حالت ۷ عود گوشی و اخوان روی کاسه نصب می شود لذا برای رسیدن به تعداد ۱۳ عدد گوشی و اخوان در اندازه آلتو و ۱۵ عدد گوشی و اخوان در شاه رباب (سایز باس) گوشی ها در دو ردیف نصب شدند. ۴ – برای سهولت در نوازندگی قطعه ای چوبی با فرم مخصوص در محل تماس ساعد نوازنده با لبه کاسه نصب گردید. وسعت: معمولا وسعت صدای معمول رباب یک اکتاو و نیم است رَباب (Rabab) یک ساز قدیمی است که خاستگاه آن خراسان دوره اسلامی، سیستان و بلوچستان و افغانستان می‌باشد. این ساز با نام رباب بیش از یک هزار سال قدمت دارد و نام پارسی‌اش رواده می‌باشد. در متون باستانی و یونانی و بویژه در لاتین «پندورا پرزاروم» نگاشته شده‌است.