بنای ناتمام ساسانی – کاروانسرای ایلخانی

روبروی فرهادتراش و در حد فاصل کاروانسرای شاه عباسی و سراب بیستون، بنای ناتمامی از دوره ساسانی قرار دارد. این بنای مستطیلی با جهت شرقی – غربی ساخته شده و از دو بخش شرقی به ابعاد ۸۰ × ۸۵ متر و بخش غربی به ابعاد ۵۵ × ۴۴ متر تشکیل شده است. این دو بخش از طریق یک درگاهی با همدیگر ارتباط دارند. بخش غربی در واقع حیاط خلوت مجموعه به شمار می رود و ورودی اصلی بنا در شرق بنا قرار دارد.
دیوارهای بنای ناتمام ساسانی از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است. روکار دیوارها از بلوک های سنگی تراشیده شده و قسمت داخلی دیوارها با لاشه سنگ وملاط گچ بنا شده است. در دیوار شرقی بنا به فواصل معین، پشتبندهای مستطیل شکلی ایجاد شده است که بر روی برخی بلوک های سنگی آن، علائم بی شماری از حجاران ساسانی دیده می شود. شیوه ساخت، نوع مصالح به کار رفته، علائم حجاری روی سنگ های تراش خورده و وجود آثاری چون فرهاد تراش، پل خسرو، پل بیستون و سرستونهای مکشوفه در کنار سراب بیستون که نقش خسرو و پرویز و آناهیتا بر خود دارند، سبب شده تا باستان شناسان این بنای نیمه تمام را مرتبط به دوره ساسانی و اختصاصاً خسروپرویز شاهنشاه مقتدر ساسانی بدانیم.
در دوره ایلخانی بر روی شالوده بنای ناتمام ساسانی کاروانسرایی به ابعاد ۸۵ متر × ۸۰ متر ساخته شد. درگاه ورودی بنا در جبهه شرقی قرار دارد که به حیاط مرکزی منتهی می گردد. در اطراف این حیاط ۶۴ اتاق مستطیل شکل دیده می شود در اضلاع شرقی، شمالی و جنوبی ایوان هایی در حدفاصل اتاق ها ساخته شده اند اما در ضلع غربی در جلوی هر اتاق، ایوان کوچکی وجود دارد. در داخل حیاط مرکزی این کاروانسرا مسجد کوچکی ساخته شده است. در کنار این مسجد سکوی سنگی مربع شکلی احداث شده که در مرکز آن فضای توخالی و نیمدایره ای دیده می شود که کاربری آن نامشخص است.
کاروانسرای ایلخانی به دلیل وقوع زلزله ای در همان دوره تخریب شد. تا اینکه در دوره تیموری ساخت و سازهای ضعیفی در این مکان با استفاده از لاشه سنگ و ملاط گل صورت گرفت که احتمالاً مربوط به گروه های کم درآمد و کوچرو بوده است.