یخچال طبیعی کلین

یخچال طبیعی « کلین» در شرق بخش حسن آباد فشافویه از توابع شهرستان ری و به فاصله حدود ۴۰۰ متری غرب بقعه شیخ کلینی قرار دارد که قدمت آن به چهارصد سال پیش و دوران صفوی باز می گردد و مردم آن روزگار از یخ این یخچال که در زمستان تهیه می شد، در تابستان استفاده می کردند.

محل انتخاب یخچال

محمدعلی کاکی مسئول میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ری در ارتباط با معرفی این بنای تاریخی می گوید: کارشناسان در آن هنگام برای ساختن یخچال، در ماه های سرد قرار داشت و موجب یخ بستن سریع آب می شد، شناسایی و سپس اقدام به ساخت یخچال در این مناطق می کردند. یخچال هایی که در منطقه کلین ساخته شده، در پست ترین نقطه زمین بنا شده است که پایین تر از آن بستر رودخانه ها قرار دارد.
در بخش حسن آباد، دو یخچال کلین و حکیم آباد بر جا مانده است که ظاهراً تکافوی جمعیت آن روزگار را می داد.

شکل ظاهری و نوع مصالح

برای ساخت این بنا از خشت هایی به ابعاد ۲۴×۲۴ و ضخامت ۴ سانتی متر و مصالح خاک رس و کاهگل در بنای گنبدی و از گچ، سنگ و ساروج در پی استفاده شده است.
قطر یخچال هشت متر، عمق آن سه متر، مساحت بنا حدود ۳۰ متر مربع و ارتفاع گنبد ۱۰ متر است.
فضای اطراف یخچال باز است و دو در به ارتفاع حدود دو متر و عرض یک متر و نیم که در هر دو طرف به یک اندازه است، به موازات هم در مسیر جریان باد قرار دارد که باد از یک در وارد محیط یخچال شده و پس از گردش جریان باد در داخل محوطه یخچال، از در دیگر آن خارج می شود که این حالت موجب برودت بیشتر فضای داخل یخچال و یخ زدن آب در درون گودال می شود.
وقتی وارد بنا می شوید با عبور از چند پله به کف بنا می رسید که این پله ها در هر دو طرف وجود دارد و امتداد آن در یک راستا و از بالا تا کف، عرض پله ها یکی است. دور تا دور داخل بنا از بالای دیواره مخزن، پاگردی به پهنای ۷۰ سانتیمتر قرار دارد که می توانید داخل یخچال را کاملاً دور بزنید. در محوطه بیرون دو طرف درها نیز دیوارهایی قرار داشته که به شکل قیف عمل کرده و کار هدایت باد به درون یخچال را با سهولت و میزان بیشتری انجام می داد که در حال حاضر از این دیوارهای قیفی اثری باقی نمانده است.
قطر دیوار در پایین بنا بیشتر است و هرچه بالاتر می رود نازک تر می شود، به گونه ای که در پایین گنبد از سه ردیف خشت استفاده شده است و هرچه بالاتر می رود، از دو ردیف و در نهایت در بالای آن از یک ردیف خشت استفاده شده است که قطر سقف گنبد در بالا به ۱۰ سانتی متر می رسد.
در پشت دیواره شرقی گنبد و محل سرازیر کردن آب به چال یخ، تأسیسات مربوط به یخچال، شامل اتاقکی کوچک با دو تاقچه قرار دارد که احتمالاً محل اقامت خدمه یخچال بوده است.
روی فضای بیرونی گنبد با خشت سنگفرش شده است تا نفوذ گرما و خروج سرما از یخچال جلوگیری شود.روی این سنگفرش ها و نیز فضای اندرونی آن با کاهگل اندود شده است.
در قسمت پی و جایی که به عنوان مخزن ذخیره یخ ساخته شده، از سنگ های تراش خورده منظم و ملات گچ، آهک یا ساروج استفاده شده است که استفاده از این نوع مصالح جلوی نفوذ آلودگی ها و نیز هدر رفتن آب موجود در خزینه یخچال را می گیرد و آب موجود در آن هم به پی ها نفوذ نمی کند و این امر موجب بالا رفتن عمر بنا و جلوگیری از تخریب آن می شود.
بنای مخروطی و دایره ای شکل یخچال موجب می شود که هوا به خوبی در فضای داخل یخچال بچرخد و برودت آن بیشتر شود. همچنین حالت دوار و گنبدی آن موجب شکستن اشعه خورشید شده و گرمای کمتری را جذب می کند. از سوی دیگر عمر مفید بنا را در برابر بارش نزولات جوی و سایر عوامل فرسایشی افزایش می دهد.
کاکی می افزاید: حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد این بنا شامل گنبد و در آن آسیب دیده بود که سال گذشته قسمت های آسیب دیده مرمت شد. فاصله این بنا تا خانه های مسکونی حدود ۲۰۰ متر است که به همین خاطر برای مراقبت و محافظت از آن، یگان حفاظت میراث فرهنگی به صورت روزانه به بنا سرکشی می کند.
یخچال روستای کلین از معدود بناهایی از این دست در شهر ری است که بسیار کامل تر و با تأسیسات مربوط به محوطه تهیه یخ است. از این نوع بنا فقط یک نمونه دیگر در این منطقه برجا مانده است که در روستای قشلاق وهن آباد بخش فشافویه قرار دارد.

نحوه ساختن یخ

ساکنان این منطقه در ماه های آخر سال برای ساختن یخ به وسیله دلو یا سطل و به صورت دستی یک لایه آب به قطر پنج تا ۱۰ سانتیمتر در مخزن یخچال می ریختند و چند روز صبر می کردند تا آب موجود در مخزن یخچال یخ ببندد. احتمال می رود پس از یخ بستن آب، لایه ای از گونی یا حصیر روی سطح آبی که منجمد شده قرار می دادند و سپس اقدام به ریختن آب بر روی سطح یخ زده می کردند و مجدداً چند روز صبر می کردند تا آب یخ ببندد و دوباره روی سطح یخ لایه یا عایقی قرار می دادند تا در تابستان و هنگام خرد کردن یخ به قطعات کوچکتر و توزیع بین مردم، قطعات آن متلاشی و ضایع نشود.
این روند آنقدر ادامه می یافت تا محیط چال یخچال پر می شد، سپس با الیاف گیاهی که به صورت عایق عمل می کرد روی یخ را می پوشاندند تا مانع آب شدن یخ شود و در فصول گرم سال از این یخ استفاده می کردند.
این یخچال ها معمولاً در نزدیکی قنات هایی قرار داشت که کار سر ریز کردن آب درون آن نیز خیلی مشکل نباشد، البته روش دیگر برای ساختن یخ، پر کردن چال از برف بوده که این روش معمولاً در مناطق دیگر اعمال می شد.
کاکی ادامه می دهد: شخصی به نام میراب که در یخچال فعالیت می کرد و کار نگهبانی و انجام امور تهیه و درست کردن یخ را بر عهده داشت، در فصول گرم سال یخ را قطعه قطعه می کرد و به تناسب جمعیت و تعداد افراد هر خانوار سهمیه یخ آنها را در اختیارشان قرار می داد.
یخ های تولیدی به قشر خاصی اختصاص نداشت و عامه مردم به صورت یکسان از آن بهره می بردند و تنها تفاوت آنها میزان حق الزحمه یا دستمزدی بود که به تناسب میزان یخی که دریافت می کردند حق شارژ و یا حقوق به متصدی یخچال پرداخت می شد.
این بنا به صورت خودیاری و مردمی ساخته شده و هیچ سنگ نبشته و مدرک و مستندی در دست نیست که بتوان تشخیص داد این بناها توسط چه کسانی ساخته شده است، اما اینگونه به نظر می رسد که به عنوان یک بنای عمومی مورد استفاده قرار می گرفته است.