یخدان های دوقلوی سیرجان

یخدان های دوقلوی سیرجان ، به عنوان منحصر به فردترین یخدان های دو قلو قلمداد میشوند، در غرب استان کرمان، در سیرجان قرار دارند و این یخچال ها یا یخدان های طبیعی سیرجان گردشگران بسیاری را میتوانند بخود جلب نمایند. این اثر در تاریخ ۱۸ خرداد ۱۳۸۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱۸۷۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

یخدان های دوقلوی سیرجان در سال ۱۲۷۴ هجری شمسی، توسط افراد خیر ساخته شده‌اند. در قدیم یخ مصرفی مردم را این یخدانها تامین می کردند و امروز نیز به جاذبه های گردشگری این شهر تبدیل شده اند. این بنا از خشت خام و ملات گل ساخته شده اند. در دوران گذشته اهالی سیرجان در فصل زمستان مخزن این یخدان ها را از یخ پر نموده و سپس با بستن درب ‌ها و روزنه‌ ها، در فصل تابستان از یخ آن استفاده می ‌کردند.

در استان هایی مانند کرمان و یزد که در تابستان هوای گرم آن باعث افزایش مصرف آب آشامیدنی مردم منطقه میشود، از قدیم نیاز به تولید یخ در این مناطق زیاد بوده و به همین دلیل این یخچالها دست ساز، یخ مصرفی شهر سیرجان و سایر مناطق گرمسیررا تامین می کردند. اجداد ما حوضی مدور و بزرگ به قطر دهانه حدود ۲۰ تا ۳۰ متر و عمق ۶ تا ۷ متر حفر می کردند و بر روی آن گنبدی بسیار بزرگ و مخروطی شکل می ساختند تا باعث خنک ماندن فضای درون این یخچالها شود.

از این یخدانها دو نمونه منحصر به فرد در سیرجان باقی مانده که قدمت آنها مربوط به دوره قاجار است و در سیرجان، قسمت غرب محله باغ بمید، خیابان شیخ فضل الله نوری واقع شده اند. متاسفانه در حال حاضر این مکان به زمین والیبال تبدیل شده و در حال تخریب است.

معماری بنا

عمق مخزن یا چاله یخ‌ها در حال حاضر از سطح فعلی حدود هفت متر ارتفاع دارد. اما عمق اولیه چاله‌ها بیشتر بوده است و به حدود عرض دهنه مخزن می‌رسید. به مرور زمان که عملکرد یخچال‌ها از بین رفت، کف آن با آوار و زباله‌ها انباشته شد. قطر چاله‌های یخ بین حدودا ۸٫۵ تا ۹٫۵ متر متفاوت بود و برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل چاله‌ها جداره‌های آن‌ها را با آجر و پوشش عایق دورچینی کرده‌اند.
مخازن یخ هرکدام دارای دو دهنه ورودی و خروجی به عرض ۱۳۰ سانتی‌متر بودند که یخ حاصل از حوضچه‌های یخ در فصل زمستان با نیروی انسانی خرد شده و به چاله‌های یخ منتقل می‌شد و با پرشدن مخزن، هر دو دهنه آن را مسدود می‌کردند تا با شروع فصل گرما که به آب خنک و یخ نیاز داشتند، مورد استفاده قرار گیرند.

چاله یخ

دسترسی به مخزن یخ با پیمودن یک پلکان امکان‌پذیر بود که در دیوار دورچینی چاله یخ قرار داشت. روی هرکدام از چاله‌های یخ، گنبد عظیم مخروطی قرار گرفته که از مصالح خشت خام به ابعاد ۸×۲۸×۲۸ سانتی‌متر ساخته شده است. گنبدهای مخروطی دارای نمای خارجی پلکانی هستند که دسترسی بهتری به راس گنبد ایجاد می‌کنند و اصطلاحا رک نامیده می‌شوند و حدودا ۱۲٫۵ متر ارتفاع دارند.

روی آن را با ملات کاهگل پوشانده‌اند که عایق بسیار خوبی در مقابل نور و گرمای حاصل از تابش خورشید به حساب می‌آید. این ملات از ورود هوای گرم خارج به داخل و خروج هوای سرد داخلی به خارج بنا جلوگیری می‌کند. اهالی سیرجان در فصل زمستان مخزن یخدان‌ها را از یخ پر کرده و با بستن درها و روزنه‌ها، در فصل تابستان از یخ آن استفاده می‌کردند.

دیوار سایه انداز

این دیوار طویل و مرتفعی که سراسر جبهه شرقی دو مخزن یخ را در بر می‌گیرد. به‌صورت منحنی است و به عرض حدود ۲٫۵ متر در سطح و ارتفاع ۱۰٫۵ متر در راس به حالت صندوقی‌شکل تبدیل شده است. این دیوار به خط مستقیم حدود ۱۰۰ متر طول دارد. در سمت جنوب غربی نیز دیوار سایه‌اندازی با همان حالت منحنی وجود داشته که امروزه از آن اثری باقی نمانده است. در طرف غربی دیوار سایه‌انداز چنانچه در همه یخچال‌ها مرسوم بوده، حوضچه‌های یخی قرار داشت که معمولا به‌شکل چهارگوش با عمق کم (بین ۲۰ تا ۵۰ سانتی‌متر) بودند.
با ریختن آب در حوضچه‌ها لایه نازکی از یخ تشکیل می‌شد و با ورود مجدد آب در چند نوبت لایه قطوری از یخ شکل می‌گرفت. که توسط نیروی انسانی شکسته و به مخزن منتقل می‌شد.

علاوه بر نمای خارجی گنبدهای مخروطی این مجموعه که دارای زیبایی خاصی هستند. از جمله تزیینات موجود در آن می‌توان به تزیینات خشتی هندسی در غرب دیوار سایه‌انداز اشاره کرد که به‌صورت برجسته و فرورفته اجرا شده‌اند.

کاربرد یخدان های دوقلوی سیرجان

یخچال یا یخدان، محلی برای نگهداری یخ بوده است که در فصل زمستان، یخ لازم را در حوضچه‌هایی که شرح آن گذشت. تهیه و در چاله یا مخزن یخ انبار می‌کردند تا در فصل گرما به مصارف مختلف برسانند. معماران کرمانی برای ساخت مکانی که بتواند سرمای لازم برای تولید یخ را داشته باشد. حوضی بزرگ و گرد به قطر ۲۰ تا ۳۰ متر و به ارتفاع ۶ تا هفت متر می‌ساختند. سپس روی آن گنبد مخروطی بسیار بزرگی قرار می‌دادند تا بتواند از ورود گرمای بیرون به درون این مخزن جلوگیری کند.

بنابراین، یخچال‌ها از جمله عناصر معماری در گذشته محسوب می‌شدند که مختص یک عملکرد با کاربری خاص خود بودند. اما با پیشرفت جوامع بشری و گسترش نیروی برق هر خانواده توانست با یک یخچال نیاز خویش را برآورده سازد. امروزه یخدان‌ها کاربری خود را از دست داده‌اند. تنها می‌توان به آن‌ها به‌عنوان آثار معماری و جاذبه طبیعی و گردشگری نگریست.

نکات بازدید از یخدان‌های دوقلو سیرجان

بازدید از یخدان‌های دوقلو سیرجان رایگان است.
امکان بازدید از فضای داخلی یخدان‌ها وجود ندارد.
سیرجان شهری کویری است؛ پس اگر گرما اذیتتان می‌کند، ترجیحا پاییز یا زمستان را برای سفر به این منطقه و بازدید از یخدان‌های دوقلو انتخاب کنید.
سطح محوطه یخدان‌های دوقلو پله ندارد و افراد کم‌توان یا ناتوان برای بازدید از آن مشکلی نخواهند داشت.
هنگام بازدید از این اثر تاریخی از نوشتن یادگاری روی آن بپرهیزید.
از دست دادن کارکرد اصلی یخدان‌های دوقلو سیرجان نباید سبب شود که به حفظ میراث فرهنگی و تاریخی بی‌اعتنا باشیم.
با اطلاع‌رسانی درباره یخدان‌ها می‌توانید توجه سایر گردشگران و متعاقبا مسئولان را به آن جلب کنید و به این وسیله نقش مهمی در حفاظت از آن داشته باشید.

نحوه دسترسی به یخدان های دوقلوی سیرجان

آدرس: استان کرمان، سیرجان، غرب محله باغ بمید، خیابان شیخ فضل‌الله نوری.