کبوتر خانه های بناب

به خوبی یادم می آید در سال های ۱۳۴۰ اکثر کبوترخانه ها در این شهر فعّال بودند در محلّه ما ( اولاد ذکور ) سه کبوترخانه فعّال داشت که در گوشه ای از حیاط بزرگشان ساخته بودند . به شکل مدوّر و یا مکعب مستطیل به ابعاد تقریبی ۷×۱۰ متر و به ارتفاع ۷ متر ، یکی ازآن ها در خانه حاجی حسین میسمی ساخته شده بود ، که سمت شمال و غرب کبوترخانه باغ بوده و از نهر محلّه بنام ملا احمد آب میخوردند ، و کسی هم مزاحم کبوترها نبود برای حفاظت ازکبوتران و این که کبوتران از کبوتر خانه نروند در زمستان خصوصا در فصل بارندگی برف چون کبوتران نمی توانستند از صحرا دانه و غذا پیدا نمایند ، به کبوتران دانه می دادند ۰ کبوترخانه را در حیاط ساخته بودند، کود زیادی برداشت می نمودند برای استفاده کشاورزی خودشان، و اضافه آنرا می فروختند و از عایدات آن ضمن بهره برداری ، کبوترخانه را احیاء و مرمّت و نگهداری می نمودند .
به هنگام پرواز دسته جمعی و یا نشستن در برج منظره خوب و لذت آفرینی داشت ، آوازهای جالب موسیقی وار سر می داند ، اکثر برج های کبوترخانه در این شهر از مصالح چینه و از خشت ساخته شده بودند ، که هزینه کمتری برمی داشت ، ۳ یا ۴ متر اولیّه دیوار چینه بود اما بقیّه را با خشت درست کرده بودند چون انتقال چینه به بالا مشکل بود ، ملات آن گل خاک رس بوده . و با کاه گل نمای بیرونی و داخلی را زیبا می نمودند . در تمامی محلّات بناب و روستاها و در میان باغات ، کبوترخانه ساخته شده بود . اراضی شهر به دلیل دشت زیبا وجریان رودخانه های پُرآب ازصوفی چای و نهر مهرآوا و قوبی چای و جویبارهای داخل شهر بود .
در صحراها بعضی از کشاورزان در سال دو نوبت کاشت و بر داشت می نمودند ، مثلاً بعد از برداشت گندم ، و یا بوستان خیار که محصولات این نوع کشاورزی زود تر می رسید و تمام می شد ، برای این که زمین بی کار نماند به جایش ترپ و یا هویج و …… می کاشتند ، و دو نوبت محصول بر می داشتند ، این روش فقط به خاطر وجود کود کبوترخانه و یا کودهای طبیعی دیگر امکان پذیر بود ، که باید زمین کشاورزی را با کود تقویت می نمودند تا حاصل برمی داشتند . برای تولید کود ، کبوترخانه ها نقش زیادی داشتند.
باغداران اکثراً از کود و فضولات کبوترخانه استفاده می نمودند و یا به زیر درخت مو خاک دیوار کهنه می داند ، سال های سال این دیوارها در اثر تابش نور آفتاب تقویت شده بود ، الان هم این روش کود دهی درشهر میان کشاورزان سنتی متداول است ، کسانی که بوستان خیارمحلّی وهندوانه و خربزه می کاشتند ، کود انسان را با خاکستر تنور نان خانگی مخلوط می نمودند و بعد ازکود شدن به بوستان می داند .
امّا با پیدا شدن کود شیمیایی در این اواخر و حتی تحویل کود شیمیایی خیلی ارزان و یارانه ای به کشاورزان ، کود طبیعی دیگر مقرون به صرفه نشد ، یادم می آید بعد از انقلاب حوالی سال ۱۳۷۰ یک گونی کود ۵۰ کیلوئی سهمیه ای را به مبلغ شش صد تومان از طرف جهاد کشاورزی به مردم تحویل می دادند که پول کرایه حمل آن نمی شد و کشاورزان به دلیل ارزانی و عدم شناخت از مصرف کود شیمیایی مثل آب می پاشیدند روی زمین زیر کشت ، و بعد برای این که حاصل زرعت آنان در اثر کود زیاد نه سوزد هی آبیاری زود هنگام و پشت سر هم ، از این طریق منابع آب زیر زمینی را بی مورد و با مصرف بی رویه از بین بردند ، و داروجات و سمّ کشاورزی نیز سرنوشت مشابه کود شیمیائی را بخود گرفته بود ، مخصوصا پیاز کاری که چند سالی است در این شهرستان توسعه زیادی یافته است ، کبوتر و کبوترخانه ها اولین قربانی از این زلزله بود که کشته می شدند و کبوترخانه ها خالی از کبوتر یکی پس از دیگری تخریب می شدند ، که با توسعه و گسترش سرطان در میان مردم دومین قربانی خود مردم از کود و سمّ را باید شمرد ، و نابودی بهترین زمین های کشاورزی آفت دیگر کود شیمیائی است .
ضربه سوبم خشک شدن آب رودخانه ها و جوی بارها و پر نمودن نهر ها ، و ورود ماشین آلات و ایجاد سر و صدای مزاحم ، عدم آسایش کبوتران از یک طرف ، و سمپاشی بی رویه درختان و تخم های علوفه رها شده در زمین که سفره تغذیه کبوتران بود ، و شکار کبوتران با تفنگ شکاری شبانه ، حمله و هجوم طایفه مغول بود بر آبادی های کبوتران ، با فرار کبوتران از خانه هایشان در راه مورد حمله پرندگان شکاری نیز قرارگرفتند . و چهارم تن ندادن نسل جدید در تمّدن جدید به کارهای سخت سنتّی امّا پرثمر ، و کمبود نیروی انسانی برای اداره کبوترخانه ها ، و قیمت پایین محصولات کشاورزی در دست تولید کننده و بالا بودن هزینه ساخت و یا تعمیر کبوترخانه و ضعیف شدن اعتقادات و سنّت ها در باره منع صید کبوتران چاهی و یا وحشی همگی ضربه ای بود بر نابودی کبوترخانه ها . در قدیم برای جلوگیری از صید کبوتر و فراری ندادن کبوتر از کبوترخانه ، این اعتقاد و باور را رواج داده بودند ، که کبوتر سمبُل صلح و دوستی و مقدس است ، حتی کبوتر را به حرم امامان راه دادند ، تا مردم اعتقاد به مقدس بودن او داشته باشند ، و بد یمن بودن صید آنرا را رواج می دادند تا مردم آزارشان به کبوتر و کبوترخانه ها نرسد ، اصولاً جا افتادن این باور و اعتقاد و این که کبوتر نماد صلح و دوستی است و در اکثر کشورها این باور وجود دارد ، نشان می دهد که کبوترخانه تاریخی بس طولانی دارد.

معماری کبوترخانه ها :

اولین مرحله در ساخت یک کبوترخانه بررسی موقعیت عمل احداث آنست ، به این معنی چه باید محلّ ، حتماً در کنار آب کنار رودخانه ، جوی ، جلگه می باشد . دوّم محلّ باید در یک فضای باز دور از سر و صدا و هر نوع عملی که باعث ترس و وحشت کبوتران گردد ، در غیر آن صورت کبوتران از کبوترخانه قهر خواهند کرد.
سوم این که محلّ به دلیل حفاظت از کبوترخانه و دانه دهی در زمستان ، کسانی که حیاط خانه شان بزرگ بود و به کود آن در کشاورزی نیاز داشتند در خانه هایشان کبوتر خانه می ساختند .
کبوترخانه ها به شکل مکعب ، مکعب مستطیل ، استوانه ای ، چند وجهی به صورت تنها ، یا چند قلو و یا چند تا در کنار هم ساخته می شدند ابعاد آن ها در طول ۱۴ الی ۲۵ متر و عرض آن ها از ۶ تا ۱۰ متر و به ارتفاع ۷ تا ۱۰ متر بستگی داشت به محلّ احداث کبوترخانه ، نیاز مالک کبوترخانه به کود کبوتر ، و توان هزینه گذاری فرد ، داشتن علاقه و انگیزه نگهداری کبوتر ، و مدیریت اداره آن
نمای بیرونی کبوترخانه: گذاشتن یک درب کوچک برای ورود و خروج و برداشت کود و فضولات کبوتران بنام ( زبل Zbi و یا زغل Zeghl ) ، در بعضی از کبوترخانه ها راه ورودی از درب خارج آوردن کود کبوتران جدا بود . و تعبیه یک پنجره کوچک با سوراخ های کبوتر رو ، به وسیله آجر و یا بوسیله چوب و یا با تنپوشه سفالی ، برای عبور و مرور کبوتران ، به ابعاد تقریبی ۸×۱۵ سانتیمتر و عمق ۲۰ یا ۳۰سانتیمتر .
اقتصاد ، خصوصاً در اقتصاد کشاورزی : ( در شیوه تأمین مهمترین نیازکشاورزی پس ازآب و کود و نحوه بهره برداری از کبوتران برای تأمین این مهم ، بهره برداری از محصولات سالم و تولید بیشتر و کیفیت خوب و ایرانیان هم چون بسیاری از اقوام به این پرنده بی آزار که امروز جهانیان آن را سمبل و نشانه صلح و دوستی می شناسند از دیر باز توجّه مخصوص داشته اند .
و کبوترخانه ها به خاطر تنوع معماری بسیار ، شکل ، اندازه ، تکرار موزون و هماهنگی آن ها با طبیعت و زیبایی های اطراف ، به ویژه با سازه های اعجاب آور ، هماهنگی درونی آن ها می توانند یکی از جاذبه های جهان گردی بشمار آیند .

لانه های کبوتر خانه قدیمی در بناب

کبوتر خانه قدیمی بناب درمحلّه دیک باشی

کبوتر خانه در بناب روستای چله غار

کبوتر خانه ی صلواتی در بناب

نمای کبوتر خانه قره قوشون بناب
اجرای دیوارها و لانه ها : در ارتفاع۵۰ سانتی متر به منظور لانه های کوچک بچه کبوتران و جمع شدن فضولات در کف کبوتر خانه، دیوار برابر نقشه پایه بندی و قاب بند گردید ، و از داخل کبوترخانه لانه ها با خشت و از بیرون به صورت آجری اجرا شد ، و برابر طرح در هر ۳ لایه آجر ، لانه کبوتر به ابعاد ۵/۲۱ ×۵/۲۱ سانتی متر و به عمق ۲۹ سانتی متر اجرا و قفل بست می شد ، و از بیرون دیوار شرقی و غربی به سه قسمت قاب بندی و دردیوار شمال و جنوب به دو قسمت قابندی اجرا شد .

اجرای کبوتر خانه ی قره قوشون بناب

اجرای کبوتر خانه و بازدید از محل آقایان / مهندس عبدالرحمان وهاب زاده / علی اکبر بالغ
و در هر ۵ لایه خشت چینی لانه کبوتر به ارتفاع ۱۴۰ سانتی یک سری چوب چهار تراش بین پایه ها کلاف بندی گردید تا این ۵ ردیف بین پایه ها با کلاف چوبی کادر بندی و محکم شود تا از لانه های خشتی پائینی ، در اثر فشار لانه های بالایی کاسته گردد ، این کلاف بندی چوبی در هر چهار طرف دیوار اجرا گردید .

آقای مهندس وهاب زاده و علی اصغر بالغ بازدید از پیشرفت کار
نمونه های دیگر کبوترخانه های این منطقه و تنوّع در معماری آن ها در بخش ششم آمده است .

دو نمونه از کبوتر خانه های منطقه

کبوتر خانه روستای ازویش و روستای زُوارا
صاحبان این کبوترخانه در کنارش از روی ذوق علاقه ای که دارند اقدام به پرورش طاووس می نمایند عکس زیر مربوط به پرورش طاووس می باشد .

پرورش طاوس در کنار کبوترخانه قره قوشون بناب
مساحت این کبوتر خانه نیز همانند کبوتر خانه قره قوشون به مساحت ۱۵۰ متر مربع و به ابعاد طول ۱۵ متر و عرض آن ۱۰ متر و به ارتفاع ۹ متر می باشد ، با توجه به باغات منطقه سپیگان و باغات روستاهای کوته مهر و زُوارا و تازه کند و ینگی کند در مکان بسیار خوب و مناسب احداث شده است

باتشکر و سپاس از جنای آقای علی اصغر بالغ باز نشسته ی میراث فرهنگی بابت ارسال این مطلب.