کال جنی ، دره اسرار آمیز در دل کویر

کال جنی ، دره ای که به نام دره جن ها هم معروف است در شمال طبس و در اطراف روستای ازمیغان و در امتداد خروجی قناتی که در نزدیکی آن قرار دارد واقع شده است. این دره  ۳۵ کیلومتر با شهرستان طبس فاصله دارد. کال اصطلاحی است که به دره یا مسیر ایجاد شده به وسیله سیلاب ها و جریان آب اطلاق می شود. کال جنی یا دره جن ها دره ای است که دره ای زیبا و حیرت انگیز که بومیان قدیمی آن را دره جن ها نامیده اند و آن را خوف انگیز و محل زندگی ارواح و جن ها میدانستند.

دره جن ها

در طول این دره بر اثر فرسایش باد و آب ،نقوش و پستی و بلندیهای شگرف و زیبایی ایجاد شده است. طول مسیر نیزارها و تک درختان نخل را در چند قسمت شاهد هستیم. درون قسمتهایی می توان دره را به شکل U و در بعضی نقاط به شکل V مشاهده نمود . در بعضی نقاط هم همگرایی دو دهنه دره را در قسمت بالایی آن می بینیم که بی نظیر است.

دره را که ادامه می دهیم در نقاطی آبشارهای کوچک که در زبان محلی شلن (sholan) نامیده می شود وجود دارد . در جاهایی آب بصورت حوضچه هایی جمع شده که در فصل تابستان مناسب برای آب تنی و فرار از گرمای طاقت فرسای هواست و بالاخره در محلی این آب بوسیله راه آب و تونلهایی که توسط اهالی روستاهای پایین این منطقه ایجاد شده به داخل قنات هدایت می شود.

در این محل فرسایش آب به اوج خود رسیده و نقوش و برجستگیها و خلل و فرج عجیبی را در کف رودخانه ایجاد کرده است. بعد از این منطقه دیگر دره خشک و بی آب و علف می شود. آب به داخل قنات هدایت شده و دره بی نصیب از آب. کمی دیگر در مسیر دره به راه خود ادامه می دهیم که در دیواره دره حفراتی نگاه ما را متوجه خود می سازد.

فرسایش طبیعی یا دستکند

شاید در نگاه اول احساس کنیم که اینها نیز حاصل فرسایش طبیعت باشد اما با کمی کنکاش می یابیم که اینها ساخته دست بشر است. در ارتفاع ۲ متری از سطح زمین چاه ورودی قرار دارد که با کمک یک همراه می توان به درون آن رفت و سپس از این چاه که حدود ۷-۸ متر ارتفاع دارد و بوسیله جای دست ها و حفرات بدنه آن بالا می رویم و به تالاری بر می خوریم. در دو طرف این تالار دو دالان قرار دارد و هر کدام شامل چندین اتاق می باشد. همه اینها بوسیله بشر و در دل دیواره این دره عجیب پدید آمده است. هنوز می توان رد تیشه معماران آن را بر در و دیوار اتاقکها مشاهده نمود. طبق نظر کارشناس سازمان میراث فرهنگی تاریخ بنای این مکان به دوره ساسانیان بر می گردد و به نظر می رسد محل چله نشینی یکتا پرستان بوده است.

اگر مسیر دره را باز هم بسمت انتهای دره ادامه دهیم به یک محل دیگر اینچنینی بر می خوریم که بر اثر فرسایش سیلابهای موسمی، چاه و محل دسترسی از پایین دره به اتاقکهای آن از بین رفته و دسترسی به آن را از راه پایین دره غیر ممکن کرده است.

در سال ۱۳۸۰ یک مربی صخره نوردی از فدراسیون کوهنوردی از بالای دره و بوسیله ایجاد کارگاه فرود به داخل آن رفته و مشاهدات وی حاکی از شباهت این محل با اتاقکهای قبلی بوده است.

تاریخچه کال جنی

شکل‌گیری دره کال جنی متاثر از عوامل بسیاری بوده است؛ عواملی چون بستر نرم‌فرسا (قابل فرسایش)، شیب زیاد طولی رودخانه، باران‌های فصلی و فراخاست (حرکت یک ساختار به‌سمت بالا) دائمی منطقه که در طول سالیان دراز، این پدیده زیبا را به وجود آورده‌اند.

عامل اصلی ایجاد دره کال جنی رودخانه ازمیغان است. این رودخانه پس از ورود به زمین‌های آبرفتی، بستر خود را گود کرده است. البته مقاومت سنگ‌ها در طول مسیر رودخانه باعث شده است تا پیچ‌وخم‌هایی نیز در مسیر شکل بگیرد. رودخانه به مرور زمان در عمق یک تنگه خودساخته، مسیر خود را ادامه داده است تا در نهایت به دشت طبس برسد. این تنگه همان کال جنی است که نشانه‌های فرسایش آبی به‌خوبی بر دیواره‌های آن هویدا است. کال جنی مجموعه‌ای از فرو رفتگی‌ها، برجستگی‌ها، حفره‌ها و شیارهای حاصل از فرسایش، خلل و فرج (منافذ و سوراخ های ریز) دیواره‌ها، پلکان‌ها، آبشارهای کوچک و حوضچه‌های آب است؛ آثاری که در کنار هم یک جاذبه شگفت‌انگیز را خلق کرده‌اند.

رودخانه ازمیغان

رودخانه ازمیغان از کوه‌های شتری در شمال طبس در راستای شمال غربی – جنوب شرقی سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه در ابتدا بسیار کم‌آب است و پس از به هم پیوستن به دیگر آبراهه‌های سرازیر شده از کوه، در دره ازمیغان پرآب و به‌سمت دشت طبس سرازیر می‌شود. در حال حاضر سدی در بالادست روستای ازمیغان وجود دارد که آب رودخانه را برای مصارف کشاورزی مهار می‌کند. پایین این سد رودخانه‌ای خشک دیده می‌شود که در هنگام بارندگی آب کمی در آن به جریان می‌افتد.

غرب روستای ازمیغان رودخانه وارد دره‌ای عمیق و V شکل می‌شود و مسیری مستقیم را درون دره‌ای می پیماید که احتمالا گسل است. درون این محدوده، لایه پروده (تشکیل شده از سنگ آهک و سنگ کنگلومرا یا سنگ جوش) و لایه اسفندیار (تشکیل شده از سنگ آهک پکتن‌دار (روشن و نازک لایه)، ماسه سنگ، سنگ رسوبی شیل و مارن) قرار دارند. لایه‌هایی که قدمت آن‌ها به دوره ژوراسیک (یکی از دوره‌های زمین‌شناسی (۱۹۹٫۶-۱۴۵٫۵ میلیون سال قبل) باز می‌گردد.

کوههای شتری

کوه‌های شتری تحت‌تاثیر پایانه شمالی گسل نایبند هستند و گسل‌های فراوانی به‌صورت شمال غربی – جنوب شرقی، به موازات یکدیگر در آن شکل گرفته‌اند. این گسل‌ها شیبی به‌سمت شمال شرق دارند. گسل ازمیغان در محل دیواره سد و گسل بهارستان در محل اتصال کوه به دشت از جمله این گسل‌ها هستند. رسوبات تراس‌های آبرفتی (عارضه ژئومورفولوژیکی تخت و مسطحی که عواملی چون رود، دریا، یخچال طبیعی و یغره آن را شکل می‌دهند) از این بخش به‌سمت دشت امتداد پیدا می‌کنند. از این نقطه به پایین، رودخانه در بستر کنگلومرایی و آبرفتی جریان می‌یابد و عمق زیاد و پیچ‌وخم‌های متعدد پیدا می‌کند. اینجا همان جایی است که به آن کال جنی می‌گویند.

علت نامگذاری کال جنی

نام رمزآلود دره کال جنی از دو بخش «کال» و «جنی» تشکیل شده است. کال به‌معنای دره یا مسیر ایجاد شده به‌وسیله سیلاب‌ها و جریان آب است. به گفته بومیان این منطقه این دره در گذشته بسیار ترسناک و محل زندگی ارواح و جنیان بوده؛ به همین دلیل بخش دوم به نام این دره اضافه شده است. شکل و ساختار دره به‌گونه‌ای است که وزش باد (به‌ویژه در هنگام شب که شدت بیشتری می‌گیرد) و عبور آن از میان شکاف‌های دره، باعث به وجود آمدن صداهای عجیب و غریبی می‌شود. اهالی این منطقه در گذشته در واقع صدای وزش باد را در میان سنگ‌ها می‌شنیدند؛ صداهایی عجیب و غریب و رعب‌انگیز که آن‌ها را از حضور جن‌ها در این دره مطمئن می‌کرد.

برخی نیز معتقد هستند که در گذشته، عده‌­ای از پیروان میترائیسم این دره را به‌عنوان عبادتگاه خود انتخاب می­‌کنند. آن‌ها شایعه جن­‌زدگی این منطقه را انتشار می‌­دهند تا مردم از حضور در این منطقه بترسند. آن‌ها به این طریق از آزار و اذیت دیگران در امان می­‌ماندند. البته یکی از دلایل دیگر این نامگذاری وجود حفره­‌ها و تونل‌­های عجیب در دل صخره‌­های این دره است. بومیان معتقد بودند که این حفره­‌ها، منازل اجنه هستند.

جریان آب در بیابان

با پیش رفتن در دره کال جنی متوجه می‌شوید که این دره با دیگر نقاط بیابان طبس فرق دارد. در این دره برخلاف دیگر بیابان‌های استان خراسان جنوبی، آب نایاب نیست. وجود آبشارهایی کوچک و فرح‌بخش که در زبان بومی «شُلَن» خوانده می‌شوند، به‌علاوه حوضچه‌هایی کم‌عمق (۰٫۵ تا ۱٫۵ متر) برای آب‌تنی و رهایی از گرمای داغ دره جنیان، لذت گردش در این دره تاریخی را دو چندان می‌کنند.

جریان آب در دره کال جنی به‌صورت کاملا مهندسی شده به درون قنات هدایت می‌شود؛ به‌گونه‌ای که بیننده حس می‌کند این تونل توسط انسان‌ها ساخته شده‌اند. در همین قسمت دره، فرسایش به اوج خود می‌رسد و زیباترین و عجیب‌ترین نقوش، نگاره‌ها و برجستگی‌های کف دره رخ می‌کنند؛ نقوشی که نشان از جریان آب در سال‌های دور دارند. از این نقطه به بعد با قطع شدن آب تا چشم کار می‌کند بیابان است و بی‌آب و علفی.

حفره‌های شگفت‌انگیز کال جنی

پس از عبور از گودال‌های آب در کال جنی همه‌چیز عادی به نظر می‌رسد. البته تا زمانی که به حفره‌های داخل دیواره‌ها برسید. حفره‌هایی که در ذهن بیننده سوال ایجاد می‌کنند و به نظر می‌رسد که در اثر فرسایش و به‌صورت کاملا طبیعی به وجود آمده‌اند. اما در واقع نشانه‌هایی از تمدن در این دره هستند.

کمی جلوتر بروید تا چاهی را ببینید که در ارتفاع دو متری از سطح زمین قرار گرفته است و می‌توان به داخل آن رفت. البته اگر شجاعت و جسارت کافی را داشته باشید. با استفاده از جای دست‌ها و حفره‌های داخل بدنه چاه، حدود هفت تا هشت متر بالا بروید تا وارد دنیای جدیدی شوید.دنیایی حیرت‌انگیز که باور آن مشکل است. در این نقطه از دره با تالاری روبه‌رو می‌شوید که در دو طرف آن دو دالان قرار دارد. این دالان‌ها هریک به اتاق‌هایی ختم می‌شوند. خطوط روی دیوارها نیز ردی از تیشه‌ها هستند. نشانه‌هایی که با لمس کردن آن‌ها از نزدیک بیشتر شگفت‌زده خواهید شد. این سوال بیش از پیش ذهن شما را درگیر خواهد کرد که چه کسی از کدام سرزمین به اینجا رسیده و چنین اثر بی‌نظیری را خلق کرده است؟

حفره های طبیعی یا دستکند

پس از عبور از تالار گویی حفره‌ها دوباره تکرار می‌شوند و باز سوال‌های تکراری در ذهن بیننده به وجود می‌آید؛ اما از یک نقطه به بعد دیگر خبری از چاه یا راه ورودی نیست و گویی طبیعت آن‌ها را با فرسایش و سیلاب‌های موسمی از بین برده است. در سال ۱۳۸۰ یک مربی صخره‌نوردی از فدراسیون کوهنوردی به کال جنی آمد تا پاسخ سوال‌های خود را در این مکان پیدا کند. وی موفق شد به داخل دیواره‌های دره دست پیدا کند و تمام آنچه که توانسته کشف کند، دالان، تالار و اتاقکی مشابه همان چیزی بود که در محل قبلی دیده شده است. عجیب‌ترین چیزی که در این دره وجود دارد، یک حلقه چاه عمیق در این حفره‌ها است که برای دسترسی به آب حفر شده است. در حال حاضر، انتهای این چاه، راه ورودی به فضاهای داخلی به شمار می‌آید.

گفته می‌شود که به احتمال زیاد تونل‌ها و حفره‌های کال جنی دست‌کند هستند و محل سکونت و چله‌نشینی زرتشتیان و یکتاپرستان (معروف به گبریان) بوده‌اند. تحقیقات همچنین نشان داده‌اند که زمان ساخت این تونل‌ها به دوره ساسانیان و پس از حمله اعراب به ایران بازمی‌گردد. یکی از جالب‌ترین نکات مربوط به این حفره‌ها و تونل‌ها، شباهت بسیار و مرتبط بودن آن‌ها به یکدیگر است.

نحوه دسترسی به دره کال جنی

آدرس: استان خراسان جنوبی، جاده طبس – بشرویه، دوراهی استخرِ شاعر، روستای فشاه
برای رسیدن به کال جنی باید با هواپیما، اتوبوس، قطار، ماشین شخصی یا تورهای داخلی به طبس بروید. اگر با ماشین شخصی سفر می‌کنید، کوتاه‌ترین و بهترین مسیر این است که از تهران به سمنان بروید و سپس راه را به‌سمت طبس ادامه دهید. برای دسترسی به دره کال جنی طبس چند راه وجود دارد:

مسیر اول

از مسیر آسفالته از طبس به‌سمت شمال و شهر عشق آباد در بخش دستگردان حرکت کنید. پس از حدود ۲۰ کیلومتر به یک آبراهه می‌رسید؛ جایی که رودخانه ازمیغان پس از بیرون آمدن از کال جنی رسوبات خود را در بستر دشت بر جای گذاشته است. مسیر آبراهه را حدود پنج کیلومتر دیگر به‌سمت شمال ادامه دهید تا پس از گذر از چند پیچ به بخش‌های عمیق و تنگ دره کال جنی برسید.

مسیر دوم

در ۲۶ کیلومتری شمال شهر طبس از جاده اصلی جدا و وارد مسیر روستای ازمیغان شوید. پس از طی کردن حدود ۹ کیلومتر به مدخل دره رودخانه ازمیغان می‌رسید. مسیر را برای سه کیلومتر دیگر ادامه دهید تا به بخش‌های عمیق و تنگ دره کال جنی برسید.

مسیر سوم

در مسیر شهرستان طبس از جاده طبس – بشرویه خارج شوید. پس از عبور از جاده آسفالته در دوراهی استخرِ شاعر وارد جاده خاکی صاف و بدون پیچ‌وخم شوید تا به روستای زیبای فشاه برسید. نشانی روستا چشمه و نخلستان است. تنها ساکنان این روستا یک خانواده خادم امامزاده حسین بن جعفر صادق (علیه السلام) هستند که می‌توانید از آن‌ها راهنمایی بگیرید. این روستا ابتدای دره و متصل به کوه است؛ از همین نقطه وارد دره شوید یا به راه خود ادامه دهید و در میانه‌های جاده خاکی از طریق یک شکاف در دیواره دره وارد آن شوید.

تصاویر بیشتر : -->