وایو ، خدایی با چهره دو گانه

خدای وایو vayu خدایی با چهره دوگانه از ایزدان بسیار کهن ایرانی و خدای باد است. وایو چهره‌ای دوگانه دارد، خوب و بد، زیرا باد از هر دو جهان نیک و بد می‌گذرد. وایو یکی از خدایان اسرارآمیز هندواروپایی است. او نماد باد است که در تندباد مرگ و در ابر باران‌زا زندگی را به ارمغان می‌آورد. در ایران از او به دو ریخت نیک و بد یاد می‌کنند. که اورمزد و دیگر خدایان برای جنبه نیک او قربانی می‌کنند. ایزد وایو گردونه‌ای زرین دارد و خدایی نیرومند، فراخ‌سینه، جنگجویی سهمناک، دلیر، تیزرو و پیروز شونده گزارش شده‌است.

او زمانیکه جامه نبرد بر تن دارد، با سلاح زرین خود به دنبال کردن دشمنانش می‌پردازد و اهریمن را نابود می‌کند و از آفرینش اورمزد پاسداری می‌کند. وایو نماد آسمانی ارتشتاران است و تن‌پوش ارغوانی ارتشتاران‌سالاری را به تن دارد. همان‌گونه که اورمزد در بالا و روشنی فرمانروایی می‌کند. اهریمن نیز در پایین‌ترین و تاریکی فرمانروایی می‌کند و وایو در میان این دو و در خلأ فرمانروایی می‌کند. وایو گونه‌ای مفهوم بی‌طرفی و دوپهلویی دارد، زیرا وایو هم در گروه ایزدان و هم در دسته اهریمنان قرار می‌گیرد. به سخن دیگر، ایزد وایو دو روی دارد، روی زندگی‌بخش و روی مرگ‌آفرین. او هم نخستین دمی است که زندگی با او آغاز می‌شود و هم واپسین دمی است که مرگ را با خود به همراه می‌آورد.

معرفی ایزدان زرتشتی و ایزد ویو

در آئین زَرتُشت یا مَزدَیَسنا، خدایی به‌نام اورمَزد پرستش می‌‌شود که ازجمله خدایان بزرگ ایرانیان باستان است. اوست که تمامی ایزدان و اَمِشاسپَندان را می‌آفریند و در عین قدرت و دانش، منبع خیر و راستی و تقدس و تقوی است. یکی از ایزدانی که اورمزد آفریده، وَیو است که قدرت زندگی‌بخشی در توفان مرگ و ابر باران‌زا را دارد. ایزد وایو در هندوستان نیز پرستش می‌شود. در این کشور، وایوپرستان اعتقاد دارند که وایو از نَفَس غول جهانی به وجود آمده و قادر به ایجاد نورهای گلگون یا برق و آشکار‌کردن سپیده‌دم است.

در مقابل، زرتشتیان ایران ویو را دارای دو صورت نیک و بد می‌دانند که اورمزد و دیگر خدایان، برای جنبه‌ی نیک او قربانی می‌کنند. وایو گردونه‌ای زرین دارد و موارد ذیل، جزو ویژگی‌های اویند: نیرومندی، فراخ‌‌سینه‌گی، جنگاوری رعب‌انگیز، دلیری، تیزرویی و پیروزشوندگی.

گل بادرنگ‌بویه نماد ایزد وایو است.

وایو؛ ایزد باد

در اسطوره‌های ایرانی، وَیو شخصیتی هراس‌انگیز و بی‌رحم دارد که هیچ‌کس از آن در امان نیست؛ اما در صورت خشنود‌کردن او، به هنگام یورش‌ها به‌کمک آدمیان می‌آید. همانند باد که از سرزمین‌های نیک و بد می‌گذرد، وایو می‌تواند پیوند‌دهنده و در‌عین‌حال نابودکننده باشد. در متون پهلوی، از این ایزد با صفت «دیرنده‌خدای» یا «دیرنگ‌خدای» یاد شده که به‌معنای فرمانروایی درازمدت است.

عقیده‌ی مردم ایران و هند درباره‌ی وایو

یکی از کهن‌ترین خدایان هندو‌ایرانی، «ایزد وای»، «وایو» یا «ایزد باد» نام دارد که در وداها و اوستا با همین نام ذکر شده‌اند. البته در متون کهن، نام او به‌صورت «اَندَروا» آمده است که به‌معنای «فضای خالی» است. این نام ازآن‌رو بود که اندروا فرمانروایی فضای میانی گنبد آسمان و سطح زمین را بر عهده داشت.

شایان ذکر است که اقوام هندو‌ایرانی، جهان را دارای سه طبقه‌ی مختلف زمین و آسمان و هوا می‌دانستند. این سه طبقه، شالوده و زیربنای هستی‌شناسی آن‌ها به شمار می‌رفت. ایرانیان باستان نیز آسمان را شامل چهارطبقه‌ی مختلف سپهر خورشید، سپهر ماه، سپهر اختران و گَرودَمان یا بهشت می‌دانستند.‌ به‌عقیده‌ی آن‌ها، ایزد وایو وظیفه‌ی فرمانروایی بر قلمرو میانی جهان، یعنی فاصله‌ی زمین و آسمان را عهده‌دار بود. همین موقعیت مکانی سبب می‌شد که او هم ویرانگر و هم سازنده باشد.

وایو و فرمانروایی قلمرو میانی زمین و آسمان

این ایزد، خلاف ایزدان دیگر، فاقد جایگاه و صفات روشن است و نمی‌توان او را اهورایی یا اهریمنی نامید. به نظر می‌رسد که این ویژگی سبب شده است که هندیان باستان با جدا‌کردن دو سویه‌ی این ایزد از یکدیگر، دو وجود مستقل «وای» و «ایندَره» را به او نسبت دهند. در ایران نیز این موضوع موردقبول واقع شده بود. به‌گونه‌ای که در «رام یشت» آمده است: «ای زرتشتِ اَشَوَن! به‌راستی اِندَروای نام من است. از آن روی به‌راستی اندروای نام من است که من هر دو آفرینش، هم مخلوق سپند مینو و هم مخلوق اَنگِره مینو را می‌رانم».

ارتباط ایزد ویو با دیگر ایزدان

مطابق با بررسی‌های صورت‌گرفته، ایزد باد با نام «توشتَر» نیز شناخته می‌شود؛ چراکه در کتاب اوستا، این دو واژه همراه یکدیگر و به یک منظور به کار‌ رفته‌اند. علاوه بر آن، در منابع هندی و متون وِدایی نیز ایزد وای یا وایو و توشتَر یا تواشتَر را یکی دانسته‌اند.

تواشتر همان ایزد آفریننده‌ی گاو نخستین می‌باشد؛ به همین سبب، در آیین زرتشتی با اهورامزدا مشابه است. علاوه بر آن، او همان خدایی است که جام مقدس مخصوص گردآوری و اهدای سومه (هوم) را به وجود آورد. درنتیجه، می‌توان ارتباطی بین او و آیین اهدای اکسیر نامیرایی به خدایان قائل شد. جام مقدس، همان جامی است که بعدها به جام جم تبدیل شد. علاوه بر آن، ایزد وَیو با سایر خدایان نظیر ایزد مهر و رام نیز ارتباط دارد.

ایزد وایو در اوستا

در اوستا نام وای یا وایو در چندین جا به چشم می‌خورد. نکته چشمگیر آن که این نام در گاهان وجود ندارد و از این رو برخورد زرتشت با آن به رفتارش با مهر همانند بوده‌است. چنین می‌نماید که تصور منفی از وای و دیو بودنش در استوره‌های کهن ایرانی دست آویزی که شده‌است زرتشت او را نادیده بگیرد، و از ایزدکدهٔ خود براند. با این همه مغانِ پسین، او را هم مانند مهر و بهرام به زمینهٔ زرتشتی راه دادند و برای آن که میان سویهٔ تاریک و نیک وی تمایز قایل شوند. به دو گونه باد اشاره کردند: وای بِه، و وای بد. تا جای که در اوستای نو وای را در کنار سایر ایزدان کهن ایرانی می‌بینیم.

یک نسخه از نسک سپنتای اوستا به دین دبیره.

یکی از یشتها که رام‌یشت خوانده می‌شود، سراسر به ستایش او اختصاص یافته‌است. القاب وای در اوستا آمیختهای از عناصر مثبت و منفی را در بر می‌گیرد. در رام‌یشت فهرستی بلند از ویژگیهای او را می‌خوانیم، وای تنومند و نیرومند (تَخمو)، قوی (اَئوچَه)، تندرو (اَئورْوَه)، بر همگان چیره شونده، پیش رونده، پس رونده، دلیرترین، سخت، دیوستیز. خیزاب‌آور، زبانه کشَنده، بسیار فرهمند، یابندهی فره، استوار، زبردست، دیدهبان آفریدگان و چابک‌دست است. با این همه او را زیانرسان، سنگدل، آزمند، شکارچی، به چنگ آورندهی آفریدگان و مرگبار هم خوانده‌اند. چنین آمده که می‌توان از اژدها و راهزن و سپاهی زیناوند گریخت، اما فرار کردن از وای ناشدنی است.

ارتباط وای با زروان

ایزد زروان خدای زمان موجودی دوگانه شبیه به ایزد وای نیمی خیرخواه، و نیمی شر است. یکی از لقب‌های ایزد وای، زروان‌داد به معنی آفریدهٔ زروان است. و این به چرایی همانندی ویژگی ایزد وای با زروان در دوگانگی است. به نگر می‌رسد خاستگاه این فروزه خاورایران باشد چرا که مردم ساکن شرق ایران ایزد وای را آفریننده و نگهبان پل چینوت می‌دانستند. این نقش، یعنی آفریدن و نگهبانی پل چینوت بر می‌گردد به خویشکاری ایزد وای که او را پشتیبان و آرام بخش روانهای درگذشته می‌دانستند و باور داشتند این ایزد روان‌های درگذشتگان را در سفرشان به آسمان همراهی می‌کند.

آشکارست شناخت این ایزد همچون خدایی برای فضای میانی بین آسمان و زمین، این نقش یا این خویشکاری را برای او ایجاد می‌کند بطوریکه او نه تنها روان‌ها، که پیشکش‌های نمازگزاران و نیایش‌های آنها را هم به ایزدان دیگر می‌رساند. او دروازه‌بان آسمانست و بارها همراه دامویش اوپَمَن، که ایزد دربردارنده پیام‌ها و نمازهاست ستوده شده‌است. اما در غرب ایران از ایزد باد تعریف دیگری داشتند. آنها ایزد وای یا وایو را نماینده پهنه آسمان یا فضا و مکان می‌دانستند که با درنگ خدای یعنی بازه زمانی دوازده هزارسالهٔ تاریخ گیتی و به ویژه با ثواشَه در پیوند است.

ثواشه به معنی مکان است و در اوستا همواره با زروان و زمان همراهست. از شکل قرار گرفتن ثواشه با وای در یک عبارت و جمله آشکارست که ثواشه یک واژه هم‌معنی برای وای است.

ایزد زروان خدای زمان موجودی دوگانه شبیه به ایزد وای نیمی خیرخواه، و نیمی شر است.