مسجد جامع فهرج ( کهن ترین مسجد ایران )

مسجد جامع فهرج واقع در روستای باستانی فهرج در ۶۰ کیلومتری شرق استان یزد، در مسیر یزد-کرمان و در دل کویر آرام گرفته است. این شهر یکی از مراکز اسکان اولیه ایرانیان بوده و پهره نام داشته است.کوه چلته در شمال شرقی بر آستانه فهرج ایستاده است. قلعه‌ای باستانی و آب‌انباری قدیمی نیز دیگر مشخصه‌های روستای فهرج است.تنها مسجد بجای مانده ازقرن اول هجری در ایران ،مسجد جامع فهرج میباشد.

آنگونه که ازمنابع تاریخی برمی آید ،این مسجد پس ازفتح یزد بدست سپاهیان اسلام بنا گردیده ،اما کتیبه ای که این مدعا را تایید کرده باشد،در دسترس نیست .نقشه این مسجد و قرارگرفتن محراب آن در محور عرضی و تزیینات بکار رفته در آن،حاکی از آن است این بنا در صدر اسلام بنا گردیده است .دربناهای تاریخی سده های نخستین اسلامی بهره گیری ازسبک معماری ساسانی در سطح وسیعی مشهود است.مسجد جامع فهرج به عنوان کهنترین مسجد باقی مانده در ایران زمین در زمان سعید بن عثمان در سال ۴۵ ه.ق بنا گردید.

معماری مسجد جامع فهرج

این بنا کاملا به سبک وسیاق معماری عصر ساسانی بنا گردیده ونقشه اصلی آن بسیار ساده می باشد. در واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجد النبی است.خشتهایی به اندازه ۵×۳۲×۳۲ ـ آنگونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده ، تزیینات گچبری شکنجی وقوسهای ناری و تاقهای ناوی و آهنگ بکار رفته در مسجد جامع فهرج این موضوع را تایید میکند.

شبستان مسجد

شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دهانه چپ و راست است. چفدها ،خاگی و تاقها ،اهنگ هستند. از ویژگیهای جالب این مسجد،طرح درهایی با نقوش ساسانی است که بر دیوارهای مسجد برجای مانده است. احتمالا معمار میخواسته در دورانی که ساخت درهای پر تجمل مرسوم نبوده،اثری از درهای زیبای کهن برجای بگذارد. مناره گلین مسجد احتملا در دوران بعد(قرن ۴ یا ۵ ) به ان افزوده شده است و ورودی اصلی مسجد _که شمالی بوده_ به کنار مناره تغییر مکان داده است. به طور کلی معماری این مسجد ،بجز پلان ان،کاملا ساسانی بوده و همه تزیینات به شیوه پیش از اسلام است.

میانسرای مسجد از جنوب به سه دهانه شبستان، از شرق و غرب هر یک به دو دهانه ایوان و از سمت شمال به چهار صفه محدود می شود. پوشش صفه ها ساده و به شکل نیم گنبد است. از دیگر زیبایی های مسجد نقوش گچ بری شده روی دیوار شرقی است. مصالح ساختمانی مسجد از خشت است. این خشت ها با خشت های به کار رفته در معماری عصر ساسانی مشابه است.

مسجد جامع فهرج یک بار گچ اندود گردیده و قسمت هایی از آن نیز با گچ بری تزیین شده است. طاق های مسجد گهواره ای شکل است و به طاق های دوره ساسانی شباهت دارد. شبستان مسجد دارای ده دهانه است که دهانه میانی بزرگتر است. مناره مسجد را در قرون بعد احتمالا در قرن چهارم هجری ساخته اند. همچنین ورودی اصلی مسجد در کنار مناره، بعدها به مسجد اضافه شده است.

رواق مسجد جامع فهرج

رو‌به‌روی شبستان، رواقی متشکل از چهار دهانه‌‌ با طاق‌های گنبدی شکل وجود دارد که عدم‌تقارن این دهانه‌‌ها از لحاظ تعداد و شکل با سه دهانه‌ دیگر رو‌به‌روی‌ آن‌ها، توجه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند. البته برخی از معماران و کارشناسان آثار تاریخی، این ناهماهنگی را از ملزومات طراحی و معماری این مسجد می‌دانند.
جالب است بدانید که شبستان مسجد و دو بخش شرقی و غربی آن که در امتداد رواق قرار دارند، توسط طاق‌هایی گهواره‌ای‌شکل، پوشانده شده‌اند. سقف رواق شمالی دارای نیم‌گنبدهایی است که طراحان و سازندگان هنرمند و خوش‌ذوق ایران کهن، آن‌ها را با گوشه‌سازی‌های بیضی‌شکل کوچک تزیین کرده‌اند.

ورودی مسجد جامع فهرج

مسجد جامع فهرج دارای سه ورودی مجزا است که یکی از آن‌ها (ورودی فعلی مسجد) در بخش جنوب غربی عمارت و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی مسجد قرار دارند که در حال حاضر مسدود هستند.در بخش شمالی حیاط مسجد در نمای رواق، سه طرح دیده می‌شود که به‌شکل شیارهای عمودی و با قوس تیزه‌دار بر فراز هرکدام طراحی شده‌اند. در قسمت شرقی عمارت و زیر رواق نیز آثاری از سه طرح تزیینی به چشم می‌خورد که به‌صورت در ورودی با عرض ۱٫۷۹ متر و ارتفاع ۲٫۴۸ متر بوده است. این درها به‌شدت تخریب شده‌اند؛ هرچند گچ‌بری قرمزرنگ روی یکی از درها همچنان خودنمایی می‌کند.

مناره مسجد جامع

مناره‌ای استوانه‌ای شکل در بخش شمال غربی بنا وجود دارد که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می‌خورد. معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به‌صورت مارپیچ برای مناره تعبیه کرده است. پس از طی پلکان مارپیچی بلافاصله می‌توان وارد رواق مسجد شد. در مورد قدمت ساخت این مناره نظرهای متعددی مطرح شده که اظهارات مرحوم پیرنیا از آن جمله است. او آن را بخش الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری می‌دانست؛ موضوعی که مهرداد شکوهی نیز بر آن تاکید داشت. برخی از معماران معتقدند که اتاق‌های کنار مناره روی اتاق‌هایی ساخته شده است که پیش‌تر وجود داشتند؛ هرچند هنوز نوع کاربری آن‌ها مشخص نیست.

نحوه دسترسی

آدرس: شهر یزد، بزرگراه یزد-بافق، روستای فهرج

برای آشنایی بیشتر با شهر جهانی یزد پیشنهاد می کنیم مطلب سیری در یزد را مطالعه بفرمایید.