مسجد جامع زواره ، اولین مسجد چهار ایوانی ایران

مسجد جامع زواره دربخش مرکزی زواره، در ۱۵ کیلومتری شمال خاوری اردستان واقع شده است. با توجه به مدارک موجود، اولین مسجد چهار ایوانی ایران است که در دوره سلجوقی ساخته شده است. اصالت خود را به نحو شایسته‌ای محفوظ داشته است.این مسجد در کوچه‌ پامنار این شهر واقع شده و تاریخ کهنی در خشت‌خشت آن نهته است.

تاریخچه مسجد جامع زواره

مسجد جامع زواره در دوران سلجوقی ساخته شده و کار ساخت آن در سال ۵۳۰ هجری قمری پایان یافته است. قدمت محراب این مسجد که از زیباترین بخش‌های بنا محسوب می‌شود. نیز به سال ۵۵۱ هجری قمری بازمی‌گردد. با این وجود، از «مجیرالدوله آل بویه» یا «عمر بن عبدالعزیز آل ابی‌دلف‌» نیز به‌عنوان بانیان اولیه این مسجد در قرن سوم هجری قمری یاد کرده‌اند.

از سوی دیگر، با توجه به این نکته که این مسجد شباهت بسیار زیادی به مسجد جامع اردستان دارد. تقریبا این دو بنا در یک زمان ساخته شده‌اند. می‌توان ادعا کرد که بانی ساخت مسجد جامع زواره و مسجد جامع اردستان، فردی به نام «ابوطاهر بنغالی» بوده است. شاهد دیگر این مدعا کلمه «احمد» به‌حساب می‌آید که در کتیبه‌‌های هر دو مسجد وجود دارد.

گرچه مسجد جامع زواره را نخستین مسجد جامع چهارایوانی تاریخ جهان اسلام می‌دانند. برخی از تاریخ‌نگاران معتقدند که این مسجد در ابتدا سه ایوانی بوده‌ است و در قرن‌های بعدی، ایوانی دیگر به‌آن افزوده‌اند.

معماری بنا

این مسجد به وسعت حدود ۱۲۰۰ مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاک و با نقشه چهار ایوانی و طرح مستطیل شکل ساخته شده است. مشتمل بر صحن چهار گوش، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان،رواق، سردر، مناره، محراب گچبری نفیس و کتیبه‌هایی زیباست. سطح مسجد حدود یک متر اززمین‌های اطراف مرتفع‌تر و دارای دو سردر ورودی مزین به آجرکاری و طاق نماهای درخور توجه در ضلع خاوری و باختری است.
از این ورودی‌ها می‌توان وارد فضای طاق دار وسپس صحن مسجد شد. صحن مسجد به ابعاد ۵/۱۶×۱۸ متر در چهار طرف دارای ایوان و دهانههای طاق دار است. کف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. بر پیشانی نمای صحن، کتیبه بنایمسجد را به خط کوفی و با آجر تراش به صورت سرتاسری نوشته‌اند که متأسفانه بخش عمدهآن از بین رفته است. با توجه به ریختگی‌های موجود به یقین نمی ‌توان از بانی و سالتاریخ آن سخن گفت، اما به نظر آندره گدار با توجه به موقعیت قرارگیری حروف تاریخی،تاریخ بنا نمی ‌تواند جز (۵۳۰هـ . ق) باشد. همچنین با توجه به مشابهت بسیار این مسجد با مسجد جامع اردستان و هم زمانی تقریبی آنها و وجود کلمه «احمد» در کتیبه جامع زواره، به احتمال زیاد، بانی آن همان بانی مسجد جامع اردستان (ابوطاهر بنغالی) بوده است.

کتیبه های مسجد

کتیبه‌ای که تاریخ ساختمان این مسجد در آن نگاشته شده است، برخلاف دیگر مساجد، در قسمت بالای نمای رو به صحن قرار دارد و به خط کوفی بسیار ساده و با آجر تراش و به‌صورت سرتاسری نوشته شده است. این کتیبه شباهت بسیار زیادی به کتیبه‌های قرون پنجم و ششم موجود در بسیاری از بناهای اصفهان و اطراف آن دارد. بعد از بسم‌الله، آیه‌ ۱۸ از سوره‌ توبه دیده می‌شود. سپس متنی تاریخی به چشم می‌خورد که متاسفانه بسیاری از بخش‌های آن از بین رفته و به غیر از قطعات ناقص، چیزی بر جای نمانده است. متن باقی‌مانده از این کتیبه به شرح زیر است:

امر ببناء… الفقیر تا رحمه الله… احمد… ثلثین و خمس مائه.

کتیبه‌ای گچی نیز در قسمت گردن گنبد شبستان محراب وجود دارد که حروف آن به خط کوفی نگاشته و با گل‌ها و برگ‌ها آراسته شده است. زمینه‌ این کتیبه نقوش اسلیمی بسیار زیبا دارد؛ اما متاسفانه بخشی از تزیینات به‌شدت صدمه دیده‌اند. از آثار باقی مانده در این کتیبه، می‌توان دریافت که آیات ۱۸۷ و ۱۸۸ از سوره‌‌ آل‌عمران نوشته شده است و بعد از آن متن تاریخی آمده که ظاهرا حاوی تاریخ احداث گنبد بوده است؛ اما با وضع موجود، نمی‌توان چیزی از آن کشف کرد.

به‌رغم صدماتی که بر کتیبه‌های مسجد جامع زواره وارد شده است، از محراب آن به‌خوبی محافظت کرده‌اند. این محراب حاوی کتیبه‌ای به خط کوفی و دو کتیبه‌ دیگر به خط نسخ است. در قسمت بالای کتیبه‌ خارجی محراب، آیه‌ ۵۲ از سوره‌ هفتم قرآن نگاشته شده است و در یکی از دو کتیبه‌ای که به خط نسخ نوشته شده، مجددا آیه‌ ۱۸ از سوره‌ توبه نگاشته شده است. در کتیبه‌ سوم محراب نیز آیات ۱۸۷ و ۱۸۸ سوره‌ آل‌عمران تکرار شده‌اند.

نکات بازدید از مسجد جامع زواره

بازدید از بخش‌های مختلف مسجد جامع زواره تا غروب آفتاب، به‌غیر از اوقات شرعی امکان‌پذیر است.
نمازهای جماعت پنج‌گانه در مسجد جامع زواره برگزار می‌شود.
هنگام بازدید از مسجد جامع زواره، سکوت و احترام لازم برای حضور در اماکن مذهبی را در نظر داشته باشید.
محله پامنار از محله‌های پرتردد شهر زواره محسوب می‌شود و با کمبود جای پارک مواجه است.
بازدید از مسجد جامع زواره رایگان است.

نحوه دسترسی

آدرس: استان اصفهان، شهر زواره، کوچه‌ پامنار (مسجد جامع)

برای دسترسی به مسجد زواره از میدان طالقانی در مرکز شهر زواره، به‌سمت خروجی شمال‌شرقی حرکت کنید و وارد خیابان امام‌خمینی (ره) شوید. پس از رسیدن به میدان امام‌خمینی (ره)، به‌سمت راست بپیچید و وارد خیابان منتظری شوید. از طریق خیابان فرعی محمود مختاریان قادر خواهید بود تا به کوچه‌ پامنار (مسجد جامع) دسترسی پیدا کنید.

تصاویر بیشتر : -->