بازار تاریخی همدان از آثار دوره قاجاریه می باشد که در مرکز شهر همدان و در محدوده خیابانهای اکباتان، شهدا و باباطاهر قرار دارد. این بازار نیز همچون بازارهای اغلب شهرهای قدیمی ایران، دارای سقف بوده و از بافت معماری اسلامی برخوردار است. بازارهای عمده به جز چند مورد که به خاطر جایگزین شدن اجناس کارخانهای وارداتی، تغییر نام داده و محل فروش اجناس متفرقه گردیده، همچنان فعال و پویا مشغول به تجارت هستند که از این میان میتوان به راستههای زرگران، مسگرها و چاقوسازان اشاره نمود. بازار همدان در سال ۱۳۷۷ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۰۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه بازار
به علت موقعیت خاص جغرافیایی همدان و قرار گرفتن در مسیر راههای ارتباطی شهرهای غربی و نیز زائران انبوهی که از میانه و مناطق دوردست جهت زیارت عتبات عالیات در همدان توقف مینمودند، این شهر از اهمیت خاص اقتصادی و جغرافیایی به ویژه از دوران صفویه برخوردار بود. ویلیام جکسن مینویسد: «بازارهای همدان دارای سقفند و بیش از ۵۰۰ دکان پر مشتری در آنها قرار دارد. بازرگانان از این شهر با عنوان «انبار ایران» یاد میکنند. از جمله کالاهای بازرگانی، اجناس چرمی را باید نام برد زیرا همدان شهر دباغخانه هاست. همدانیها در ساختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اجناس تجملی از آنها، شهره شدهاند».
جکسن در مشاهدات خود از بازار همدان مینویسد: «زین و تسمه و جامهدان و کفشهای نوک تیز را در غرفههای متعددی به معرض فروش نهادهاند. از این گذشته نمدهای نرم سفید که برای زیرانداز، نمد زین، کپنک (نوعی تنپوش ضخیم) و شولای چوپانان به کار میرود و کلاههای پوستی شبیه کلاهخود در هیچ جای ایران بهتر از همدان ساخته نمیشود همچنین ساختن غایشه».
معماری بازار
این بازارها که همچون بازارهای اغلب شهرهای ایران مسقف با سقفی گنبدی و از معماری منحصربهفردی برخوردار هستند، هر یک اختصاص به یک نوع مال التجاره یا پیشهورانی است که دارای حرفه مشترکی هستند.
مجموعه کنونی بازار همدان از ۳۸ بازار و راسته بازار و ۲۶ سرا و کاروانسرا تشکیل شده است . بزرگترين آنها سرای گلشن و آبادترين آنها سرای گمرک است که جديدا نوسازی شده است؛ اما زيباترين و در عين حال سالمترین سراها، سرای ميرزا کاظم است.سرای گلشن و میرزا کاظم در دو سوی راسته اصلی هسته اولیه بازار و مربوط به عصر صفویه بوده و هماکنون نیز از بخشهای فعال بازار هستند. اکثر بافت بازار را سراهای قاجاری تشکیل میدهند و عمدتا در مرحله دوم توسعه بازار احداث شده و هسته اولیه را در برمیگیرند، مهمترین این بناها که در حال حاضر وجود دارند عبارتاند از سرای قلمدانی، سرای نو، سرای صفرخان، سرای گمرک، سرای شریفیه، سرای پیغمبر و سرای حسینخانی که سرای اخیر با فاصله دورتر از بافت اصلی بازار واقع شده است.
راستهها اغلب به جهت نوع فعاليتی که دارند نامگذاری شدهاند (مانند راسته بازار زرگرها، صندوقسازها، قنادها) يا به نام بانيانشان ناميده میشوند (بازار زنگنه، حسين خانی، حاج فضلالله و…). از مجموعه راسته بازار تعدادی مسقفاند از جمله راسته بازارها، مسجد جامع، قصابها، قنادها، نخودبريزها، کفش دوزها، حلاج خانه، سمسارها.
سرای قلمدانی
در بازار تاریخی همدان سراهای متعددی وجود داشته که سرای قلمدانی یکی از ارزشمندترین آنها به شمار میرود. سرای قلمدانی در شمال غربی بازار همدان قرار گرفته و دارای مساحتی بالغ بر ۱۲۳۰ مترمربع میباشد.
مهمترین ویژگی سرای قلمدانی که آن را در بافت بازار قدیمی همدان برجسته نموده است، سردرِ زیبا و گچبریهای تزئینی آن به سبک آثار هنری یونان و روم باستان است که مشابه آن از نظر سبک هنری، تنها در کاخ گلستان تهران دیده شده است. وجه تسمیه این بنا نیز برگرفته از فرم معماری آن است که با سبک قلمدانهای مینیاتوری ایران ساخته شده است. این بخش از بازار محل فروش کاغذ، قلم، دوات و انواع لوازم خوشنویسی و نیز خدمات مربوط به نگاشتن نامهها، تنظیم قراردادها، عقدنامهها و اسناد تجاری و مالی متعدد بوده است.
کاروانسراهای بازار
کاروانسراها از دیگر بخشهای بازار تاریخی همدان محسوب میشوند که در دو گروه عمده جای دارند. کاروانسراهای تجاری همچون کاروانسرای شریفیه و کاروانسراهای کاروانی- تجاری مانند کاروانسرای گلشن (بیشتر کاروانسراهای تجاری- کاروانی دارای حیاط مرکزی هستند . حجرهها پیرامون حیاط مرکزی و در دو طبقه بنا شدهاند که حجرههای طبقه پایین به عرضه کالا اختصاص دارند . حجرههای طبقه بالا مخصوص استراحت و خواب کاروانیان بودهاند. کاروانسرای گلشن در حال حاضر مرکز فروش گلیم، موکت و پارچه میباشد.
تعداد کاروانسراهای بازار همدان بالغ بر ۱۲۰ واحد بوده است که تقریبا دو برابر تعداد کاروانسراهای شهر اصفهان، پایتخت دوران صفویه است.
اکثر کاروانسراهای مهم همدان نیز یادگار زمان قاجاریه هستند. چندین منظور در بنای آنها بوده بدین معنی که در دو طبقه ساخته شده از طبقات پایین بهعنوان دکان (حجره) و دفتر امور تجاری استفاده میشد و طبقه فوقانی انبارهایی برای نگهداری کالا بود که بعدها از این طبقه برای دفتر تجاری نیز استفاده میشد.
مساجد بازار
تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شدهاند. تجار و پیشهوران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه میکردند و میکنند. جز مسجد جامع مساجد کوچکتری را در جای جای بازار وجود دارد و کسبهای که به مسجد جامع دورتر هستند نمازظهر و عصرخود را در آنجاها به جا میآورند، مانند مساجد پیغمبر در راستای پیغمبر؛ سر نمازگاه ابتدای گندمیها؛ مسجد آقای آخوند در انتهای راسته گندمیها. به جز مساجد چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت که فقط در طول روز فعال بودند. همچنین در نقاطع راستاها، نانوایی، آشپزی و دکانهای بقالی و قهوهخانه/ چایخانه در سراسر روز به کار مشغول بودند.
گرمابه های بازار
در بازار تاریخی همدان چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت که فقط روزها فعال بودند. همچنین در تقاطع راستهها، نانوایی، آشپزی، دکانهای بقالی و قهوهخانه (چایخانه) در سراسر روز به کار مشغول بودند.
این بازار در دوره قاجاریه بازسازی شد و در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی، سقف طاقی و قوسی شکل بازار به بهانه تاریکی توسط شهرداری وقت حذف شد اما در همان سال بازاریان تابستانی بسیار گرم و زمستانی بسیار سخت را پشت سر گذاشتند و در نهایت به ایجاد سقف چوبی و شیروانی اقدام کردند.
بازار تاریخی همدان در چند سال گذشته بارها قربانی حریق شده است که این حوادث ناگوار سبب از بین رفتن بخشهای مختلفی از این مجموعه شده است. در آتشسوزی اخیر که در تاریخ ۲۰ اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۲ خورشیدی رخ داد، راسته بازار نخود بریزها و خرازیها از بین رفت (بازار نخود بریزها بخشی از بازار مرکزی بود که در اثر وضعیت نابسامان کشاورزی استان، به محل فروش لوازم بهدشتی تبدیل شد و به راسته خرازی فروشیها تغییر نام یافت).
از ۵ سال گذشته تاکنون این چهارمین آتشسوزی در بازار همدان است که به علت نقص در سیستم برقرسانی و سیمکشی اتفاق افتاده است.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.