عصارخانه اخلاقی نجف آباد یکی از ارزشمند ترین و مهم ترین جاذبه های گردشگری و آثار باستانی شهرستان نجف آباد است که مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. این عصار خانه که از قدیمی ترین عصار خانه های شهرستان نجف آباد است، مربوط به دوران شاه عباس صفوی است و در زمان شاه سلیمان نیز گسترش یافته است. عصارخانه اخلاقی نجف آباد در تاریخ ۲۵/۰۳/۱۳۸۱ به شماره ۵۸۸۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.عصارخانه کارخانه کوچکی، برای روغن گیری از دانه های نباتی چرب، توسط فرد روغن گیر یا عصار است. در این اثر نیروی گردشی تولید شده توسط شتران با استفاده از مکانیزم های خاصی، سنگ های آسیاب را به چرخش در آورده و در نتیجه این کار دانه های روغنی در فضای بین دو سنگ عصارخانه خرد و له شده و برای روغن کشی آماده می شوند. در بخش دیگری از عصارخانه، پس از لایه لایه کردن مخلوط دانه های روغنی با استفاده از فشار اهرم مانند تیرهای چوبی تقویت شده، روغن این دانه ها برای مصارف مختلف خوراکی، روشنایی و بهداشتی استخراج می شود.
عصارخانه اخلاقی (آقا بزرگ) به عنوان قدیمی ترین عصار خانه شهر در خیابان ۱۷شهریور فعلی نجف آباد در مرکز بازار واقع شده و تنها فضای تیرخانه آن باقی مانده است. این عصارخانه از آثار دوره شاه عباس صفوی به شمار می رود و ظاهراً در زمان شاه سلیمان صفوی نیز گسترش یافته است. عصارخانه اخلاقی نجف آباد دارای پلان هشت وجهی است، این نوع پلان از آن جایی برای این عصار خانه در نظر گرفته شده که آسیاب ها در آن به راحتی قرار بگیرند. شاخص ترین ابزار این عصارخانه، سنگی است که از لحاظ نفاست خط در نوع خود بی نظیر است. روی این سنگ آیه آخر سوره مبارکه القلم حجاری شده است. تاریخ حجاری سنگ سال ۱۰۹۴ ه.ق و بخط محمد محسن الامامی است. در حاشیه سنگ اسامی حاجی حیدر و حاجی محمد رحیم خوانده می شود که ظاهراً بانی عصارخانه بوده اند. این عصارخانه شامل ورودی، هشتی، چندین فضا با پلان هشت وجهی (محل آسیابها)، تیرخانه (قسمت روغن گیری) انبار، شترخوان و بارانداز می باشد. تیرخانه تالاری است به طول و ارتفاع بیش از ۱۰ متر با سقفی گنبدی از خشت خام. زیبایی و طرز اجرای استادانه پوشش سقف از خشت خام اعجاب بیننده را بر می انگیزد.
عصارخانه چیست و مراحل کار در عصارخانه
عصارخانه در شهرهای قدیم ایران به آسیاب‌های مخصوصی اطلاق می‌شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و امثالهم استفاده می‌شد. عصارخانه عبارت از محوطه‌ای بود که در وسط آن دو قطعه سنگ گرد بر روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا، مثل الاغ یا شتر یا قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت کردن حیوان، که به صورت دورانی صورت می‌گرفت، سنگ روئی آسیاب به حرکت درمی آمد و با گردش این سنگ، آنچه از موادی که به وسط سنگ مزبور ریخته می‌شد، نرم می‌گردید.
در قسمت بالای سنگ متحرک جایگاهی بود که مواد خردشونده را داخل آن می‌ریختند تا از داخل سوراخ به زیر سنگ رفته و خُرد گردد.
برخی دیگر عصارخانه را نوعی دیگر از همین آسیابها دانسته‌اند که به همان شکل و کیفیت پیش گفته کار می‌کردند، با این تفاوت که به جای نمک و غیره، مواد نباتی و روغنی، مثل کرچک و غوره و غیره را به داخل آن می‌ریختند تا روغن یا آب آنها گرفته شود.
روغنگر خانه یا عصارخانه ساختمان ویژه‌ای که پیشینیان در آن از دانه‌های گیاهان روغنی، روغن می‌گرفتند و دارای آسمانه‌ای بلند و دستگاههای گوناگون، و نیز دارای آسیابی بود که با نیروی چهار پایان می‌گشت. پیچیدگی سازوکار (مکانیسم) و ساختمان بزرگ آن چشمگیری بود. امروزه تنها چندی تای آن بر جای مانده است
برخی دیگر عصارخانه را نوعی دیگر از همین آسیابها دانسته‌اند که به همان شکل و کیفیت پیش گفته کار می‌کردند، با این تفاوت که به جای نمک و غیره، مواد نباتی و روغنی، مثل کرچک و غوره و غیره را به داخل آن می‌ریختند تا روغن یا آب آنها گرفته شود.
عصارخانه (حصارخانه) در شهرهای قدیم ایران به آسیاب های مخصوصی اطلاق می شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و امثالهم استفاده می شد. عصارخانه عبارت از محوطه ای بود که در وسط آن دو قطعه سنگ گرد بر روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا، مثل الاغ یا شتر یا قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت کردن حیوان، که به صورت دورانی صورت می گرفت، سنگ روئی آسیاب به حرکت در می آمد و با گردش این سنگ، آنچه از موادی که به وسط سنگ مزبور ریخته می‌شد، نرم می گردید.
قسمت مرکزی عصارخانه در یک طبقه با ارتفاع حدود ۱۱ متر است و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شده است. سقف ها به سبک طاق و چشمه است و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تامین می کنند. دلیل ساخت سقف گنبدی شکل به خاطر خنک نگه داشتن محل برای نگهداری روغن موجود در عصارخانه بوده است. دیوارها و سقف خشتی است و به دلیل کاربری آن، بدون کاربندی، قاب سازی، تزئینات و پنجره ساخته شده اند. فضای اصلی دارای پنج قسمت: پیشخوان، بارانداز، شترخوان، گرمخانه و تیر خانه بوده است. متاسفانه در حال حاضر قسمت پیشخوان (ورودی عصارخانه)، بارانداز (محل تخلیه و نگهداری دانه ها) و شتر خوان (محل نگهداری شترهای عصارخانه) از بین رفته اند. قسمت شرقی عصارخانه در دو طبقه شکل گرفته است. طبقه بالایی معروف به گرمخانه است و از این محل به منظور پاک کردن و بو دادن دانه های روغنی استفاده می شده است. در طبقه زیرین یک اتاق هشت ضلعی وجود دارد که محل نگهداری خمره های حاوی روغن بوده است.
در وسط سنگ افقی آسیاب سوراخی است به نام توره که تیر چوبی استوانه‌ای شکلی به نام میله قرار دارد، سنگ عمودی که بزرگ‌تر است به وسیله یک تیر چوبی بلند از چوب درخت زبان گنجشک و یا وسک ساخته شده و لکه نام دارد و به شتر عصاری بسته می شده است.
در قسمت مرکزی که به دلیل وجود تیرهای روغن گیری به آن “تیرخانه” می گفتند، سنگ های آسیاب قرار دارند. جنس این سنگ ها از نوعی سنگ سخت است که از معدن لاسو واقع در حوالی اردستان اصفهان استخراج و ساخته شده اند. در وسط سنگ افقی آسیاب سوراخی است به نام توره که تیرچوبی استوانه ای شکلی به نام میله را در آن جا داده اند. سنگ عمودی که بزرگ تر است به وسیله یک تیر چوبی بلند که از چوب درخت زبان گنجشک و یا وسک ساخته شده است و لکه نام دارد، به شتر عصاری بسته می شده است. شتر عصاری نر بوده و با پشته‌ای مرکب از گونی، کرباس و زنجیر به تیر لکه بسته می‌شده است تا بتواند سنگ آسیاب را به گردش درآورد، به علاوه اینکه چشمان شتر را در حین گردش حول سنگ آسیاب می‌بستند تا دچار سرگیجه نشود.
در گذشته به کسی که از دانه های روغنی نظیر خشخاش، کیکج (منداب)، بیدانجیر (کرچک)، برزک، کافشه و… روغن می گرفته است، عصار و به این شغل عصاری می گفتند. در قدیم عصاری یکی از مشاغل مهم به شمار می رفته است. به عقیده باستان شناسان و برحسب قراین و شواهد به دست آمده، تولید روغن از دانه های گیاهی در ایران از حدود ۷ هزار سال پیش وجود داشته و به صورت ابتدایی و با ابزارهای ساده تهیه می شده است. استفاده از روغن تولید شده از عصارخانه ها در مساجد، مکتب خانه ها و منازل باعث شده بود که این بناها نزد مردم محترم و مقدس باشند.
درباره تقدس عصارخانه نزد مردم گفته شده که چون تیرهای چوبی عصارخانه معمولا ۱۰ تا ۱۲ متر طول داشتند و جابه‌جایی و حرکت دادن آنها در کوچه های تنگ و پر پیچ شهر دشوار بوده، هر کجا که حرکت تیر چوبی با دیوار یا مانعی برخورد و آنجا را تخریب می کرد، این خسارت‌ها نه تنها اعتراضی از جانب مالکان ساختمان ها و عمارت ها به همراه نداشت بلکه صاحب خانه این تخریب را مبارک قلمداد و به خاطر آن سور می داد.
فرایند روغن گیری در عصاری
۱ـ ابتدا دانه های روغنی را از قسمت بارانداز به قسمت پیشخوان وارد می نمودند و بنا به نوع مصرفشان (خوراکی، سوخت، دارویی، صابون سازی، رنگ آمیزی، روانکاری و …) طبقه بندی می کردند.
۲ـ دانه ها را به گرمخانه انتقال می دادند و بوسیله آتش، بو داده می شدند تا ترد و شکننده شوند.
۳ـ دانه ها وارد قسمت آسیاب شده و توسط سنگی که بوسیله تیرک چوبی بلندی به نام لکه به کمر شتر بسته می شده، به حرکت در می آمده تا خرد و نرم شوند.
۴ـ مقداری آب به دانه های له شده اضافه می کردند تا به صورت خمیری شکل در آید که به این خمیر کله می گفتند.
۵ـ توده هایی از خمیر به دست آمده را روی طبق های بافته شده از لیف درخت خرما به نام کوپی پهن می نمودند.
۶ـ کوپی ها را یکی یکی بر روی هم درون تیلوه (استوانه عمودی بلند با جداره چوبی) می چیدند.
۷ـ قطعه چوب استوانه ای شکل به نام گرده را روی آخرین کوپی که مرکز آن فلزی بود قرار می دادند.
۸ـ با استفاده از تیر روغن گیری کوچک بنام کارماله که سرش در دیوار مقابل ثابت می شده و ته آن بوسیله سنگ بزرگی به نام بنه به پایین کشیده می شده است، کمی فشار بر کوپی ها وارد می کردند تا زیر کار برای تیر بزرگ مهیا شود. سپس سر تیرکوچک را از جایش خارج کرده و کنار می گذاشتند.
۹ـ حالا با اضافه کردن چند چوب گرده دیگر بر روی کوپی آخر، ته تیر بزرگ را برای فشردن کوپی ها به همان شیوه تیر کوچک پایین می کشیدند تا فشار زیادی بر کوپی ها وارد شود و تمامی روغن از ماده خمیری شکل خارج شده و به خمره ثابت داخل پاچال وارد شود.
۱۰ـ پس از اتمام عملیات روغن گیری، کوپی ها خارج می شدند و تفاله باقی مانده از دانه های روغنی آسیاب می شد و به عنوان کود طبیعی و خوراک دام مورد استفاده قرار می گرفت.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.