جشن های ایران باستان؛ آبانگان

آبانگان، یکی دیگر از جشن های دوازده گانه سال است. روز دهم از آبان، به موجب تلاقی نام روز و ماه، جشن آبانگان برگزار می شد که مراسم ستایش و شادمانی و نیایش و عبادت، کنار چشمه سارها و رودها به انجام می رسید. آبان به معنای آب و هنگام آب است و یکی از عناصر پاک کننده نزد ایرانیان باستان بوده است. درباره پیدایش جشن آبانگان روایت است که در پی جنگهای طولانی بین ایران و توران، افراسیاب تورانی دستور داد تا کاریزها و نهرها را ویران کنند. پس از پایان جنگ پسر تهماسب که زو نام داشت دستور داد تا کاریزها و نهرها را لایروبی کنند و پس از لایروبی آب در کاریزها روان گردید ایرانیان آمدن آب را جشن گرفتند.

و همچنین در این روز بود که به همه مردم کشورها آگاهی رسید که پادشاهی از ضحاک بشد و فریدون به پادشاهی رسید و مردمان پس از دورانی دراز، ایمن و آسوده خاطر شده و به کارهای خود پرداختند. در روایت دیگری آمده است که پس از هشت سال خشکسالی در ماه آبان باران آغاز به باریدن نمود و از آن زمان جشن آبانگان پدید آمد. ایرانیان در این روز خداوند جان و خرد را ستایش کرده و درخواست فراوانی آب و نگهداری آن را می نمایند و پس از آن به شادی می پردازند.

آبان روز در آبان ماه ویژگی دارد به یکی از بزرگترین الهه های مورد ستایش ایرانیان باستان، یعنی آناهیتا که الهه سرپرست آبهای روان و ایستا و دریاها و رودها و چشمه سارها است.

هرودوت می گوید: «ایرانیان در آب ادرار نمی کنند، آب دهان نمی اندازند و در آب روان دست نمی شویند.»
استرابون می گوید: «ایرانیان در آب جاری خود را شست وشو نمی دهند، زمانی که ایرانیان به دریاچه یا رود یا چشمه ای می رسند، گودال های بزرگ کنده و قربانی در کنار آن می کشند و سخت پروای آن دارند که هرگز خون به آب نیامیزد، چون این کار سبب آلودگی آب خواهد شد.» و در جایی دیگر می گوید: «در آن (آب) لاشه و مردار نمی اندازند و عموماً آنچه ناپاکی است در آن نمی ریزند.» کریستین سن نیز می گوید: «ایرانیان احترام آب را بیش از هر چیز واجب می شمرند.»

در جشن آبانگان، پارسیان به ویژه زنان در کنار رود، دریا و یا چشمه، فرشته آب را نیایش می کنند. آبی را که اوصاف سه گانه اش (رنگ، بو و مزه) تغییر می یافت، برای آشامیدن و شست وشو به کار نمی بردند.

بیرونی در آثار الباقیه در مورد جشن آبانگان چنین می نویسد: «آبان روز، روز دهم آبان است و آن عیدی است که به واسطه توافق دو اسم، آبانگان می گویند. در این روز «زو» پسر تهماسب از سلسله پیشدادیان به پادشاهی رسید و مردم را به کندن نهرها و تعمیر آنها امر کرد و در این روز به کشورهای هفتگانه خبر رسید که فریدون، بیوراسب (ضحاک) را اسیر کرد و خود به پادشاهی رسیده و به مردم دستور داده است که خانه و زندگی خود را مالک شوند.»

همچنین درباره پیدایش جشن آبانگان روایت است که در پی جنگ های طولانی بین ایران و توران، افراسیاب تورانی دستور داد تا کاریزها و نهرها را ویران کنند. پس از پایان جنگ پسر تهماسب که «زو» نام داشت دستور داد تا کاریزها و نهرها را لایروبی کنند و پس از لایروبی، آب در کاریزها روان گردید. ایرانیان آمدن آب را جشن گرفتند. در روایت دیگری آمده است که پس از هشت سال خشکسالی، در ماه آبان باران آغاز به باریدن کرد و از آن زمان جشن آبانگان پدید آمد.

زرتشتیان در این روز همانند سایر جشن ها به آدریان ها می روند و پس از آن به کنار جوی ها و نهرها می روند و با خواندن اوستای آبزور (بخشی از اوستا) که توسط موبد خوانده می شود، اهورا مزدا را ستایش کرده و درخواست فراوانی آب و نگهداری آن را می نمایند و پس از آن به شادی می پردازند.

در اوستا «آبان» فرشته ای است که به عنوان فرزند آب ها معرفی شده است. این اوست که آب ها را پخش می کند (یشت ،۸ بند ۳۴) او نیرومند و بلند قامت است و دارای اسب تندرو. او مانند هرمزد مهر، لقب اهوره (= سرور) دارد و مانند امشاسپندان درخشان است. در وداها نام او به صورت «اپام نپات» ظاهر می شود که خدای آب ها است.

در فقره یک و دو، گرده ،۸ هفتمین یشت بزرگ می گوید: «به سرچشمه آب درود می فرستیم، به گذرهای آب درود می فرستیم، به کوه هایی که از بالای آنها آب جاری است درود می فرستیم، به دریاچه ها و استخرها درود می فرستیم.»

در یسنا ۶۵ فقره ،۱۰ اهورا مزدا به پیامبرش می گوید: «نخست به آب روی آور و حاجت خویش را از آن بخواه.» احترام به آب امروز نیز در کشور کم آب ما مشهود است. در میان مردم مایع روشنی است و اگر ناخواسته آبی به روی کسی پاشیده شود، می گویند آب روشنایی است یا این که پشت سر مسافر آب می پاشند تا سفرش بی خطر انجام گیرد و زود بازگردد و این اعتقاد که آب ناخواسته و یا نطلبیده، مراد است همه نشان از احترام و ارزشی است که مردم ایران نسبت به این مایع حیات بخش قائل هستند. در اینجا، چون صحبت از آب و عظمت آن آمد، بهتر است اناهیتا ایزدبانوی آب ها نیز معرفی شود.