شهرستان بوکان

بوکان بزرگ‌ترین شهر جنوب استان آذربایجان غربی و مرکز شهرستان بوکان است. جمعیّت شهری آن براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۱۹۳٬۵۰۱ نفر بوده و مساحت شهر به صورت طولی بیش از ۱۲ کیلومتر مربّع و از مسطح‌ترین شهرهای منطقه به‌شمار می‌رود. بوکان نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهری جوان و نوبنیاد محسوب می‌شود و از نظر بافت تاریخی در دوران قاجار و سده نوزدهم میلادی بنیان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت دارد.
بوکان در جنوب مرکزی دریاچه ارومیه و در ارتفاع ۱٬۳۷۰ متری از سطح دریا و در منطقهٔ کوهستانی واقع شده و آب‌وهوای معتدلی دارد. این شهر با شهرهای ارومیه، تبریز و تهران به ترتیب ۱۸۴، ۲۰۴، ۶۴۹ کیلومتر فاصله دارد. بوکان به ۳ ناحیه شهرداری و بیش از ۵۰ محلّه تقسیم شده‌است. نماد شهر بوکان قلعه سردار و تصویر آجرهای لعابدار باستانی تپه قلایچی است. موقعیت جغرافیایی این شهر ۱۳ استان شمال و جنوب ایران را به یکدیگر متصل می‌کند و با کردستان عراق دارای خط ارتباطی زمینی است. بوکان در مرز میان استان کردستان و آذربایجان ایران قرار گرفته‌است.
از دههٔ ۱۳۶۰ بوکان مرکز جذب مهاجران زیادی از شمالغرب ایران و خصوصاً بخش‌های کردنشین بوده‌است.[۱۳] در زمان ناصرالدّین شاه قاجار، جمعیّت بوکان در سال ۱۸۵۲ میلادی/ ۱۲۳۱ خورشیدی تحت تملک عزیزخان مکری تنها یکصد نفر بوده‌است. تا پیش از دورهٔ قاجار نامی از بوکان در منابع تاریخی و جغرافیایی دیده نشده‌است.
مردم بوکان عمدتاً مسلمان و پیرو مذهب سنی شافعی هستند. شیعیان و اقلیتی از پیروان سایر ادیان نیز در سطح شهر سکونت دارند. اکثر ساکنان بوکان را کُردها تشکیل می‌دهند و زبان محاوره میان مردم بوکان زبان کردی سورانی با لهجهٔ بوکانی است. روایات زیادی در مورد ریشهٔ نام این شهر وجود دارد، مردم کُرد معتقدند واژهٔ «بوکان» از دو کلمهٔ «بوک» که معنی آن در زبان کردی «عروس» است و «–ان» که علامت جمع پسوند است گرفته شده‌است.
از لحاظ گردشگری، قدمت بیشتر بناهای تاریخی داخل شهر به دوره قاجار و دوره معاصر بازمی‌گردد. از مهم‌ترین صنایع دستی شهر، قالی بافی و فرش است که فرش بوکان از شهرت جهانی برخورد دار است و ۸۵ درصد فرش تولیدی آن به خارج از کشور صادر و مابقی آن در داخل ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نام
نوشتار اصلی: ریشه نام بوکان

دربارهٔ واژهٔ بوکان، نظریه‌های بسیاری مطرح شده و بیشتر پژوهشگران کُرد براین باورند که این واژه، کُردی است.
انور سلطانی، پژوهشگر و نویسندهٔ کُرد درمورد ریشهٔ نام این شهر در تحلیل و نظریهٔ علمی‌ای که منتشر کرده‌است، چنین گفته:

موضوع، کلمهٔ «بگ» یا «بغ» است. بگ یا بغ، خدای ملت‌های باستانی که پیش از آمدن زرتشت در سرتاسر سرزمین هند تا غرب ایران زیسته‌اند، بوده‌است. واژه‌شناس ایرانی، ابراهیم پورداوود در مقاله‌ای با عنوان «بغ» نوشته‌است: واژهٔ بغ از زمان‌های بسیار کهن در زبان ما رایج بوده و در زبان‌های باستانی ایران مانند زبان اوستایی و فارسی باستان وجود داشته که می‌توان به گاتا‌ها یا سروده‌های زرتشت که کهن‌ترین بخش اوستا را شامل می‌شوند اشاره کرد. «بگ» به‌معنی قسمت و بخت آمده‌است. در بخش‌های دیگر اوستا «بغ» همان خداوند است. پیش از آمدن زرتشت، «بغ» نام خداوند بوده و زرتشتی‌ها نام اهورامزدا را بر آن نهادند. با این اوصاف کهن‌ترین دولت منطقه که بوکان را نیز دربرمی گیرد، دولت قدرتمند مانا است. دولت مانا نخستین دولت متحد و مقتدر منطقه غرب ایران بود که صاحب قدرت اقتصادی و حکومتی قوی بوده‌است.

براین اساس نام این شهر ابتدا «بکان» یا بگان بوده که از دو بخش تشکیل شده‌است: بگ یا بک +ان بخش اول به‌معنی خدا و بخش دوم پسوند جمع یا مکان است. برپایهٔ این نظریه، شهر بوکان با تلفظِ صحیح انگلیسی Bukān به معنی شهر «خداوند بگ» یا مکان خداوند بگ است. براساس تغییر آوایی حروف که در رشته زبان‌شناسی، صورت عملی و تأیید شده یافته و همچنین با توجه به آثار به‌دست‌آمده از داخل شهر و حومه آن که نشان از وجود آتشکده‌های مقدس آن دوران است، می‌توان منطقی بودن این تحلیل را تأیید کرد.

در تاریخ رشیدی به واژهٔ بوکان که نام یکی از خان‌های مغول بود اشاره شده‌است.
مردم کُرد براین باورند که بوکان از دو کلمهٔ «بوک» که معنی آن در زبان کردی «عروس» است و «ـان» که علامت جمع پسوند است گرفته شده‌است.
در لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ فارسی معین، بوکان نعلی است آهنین که درون برف در پای کنند.
رضاقلیخان هدایت در کتاب فرهنگ انجمن‌آرای ناصری درمورد ریشهٔ نام این شهر می‌گوید: بوکان نام قصبه‌ای‌ست در ولایت ساوج‌بولاق مُکری[یادداشت ۱] که گویند آب و هوای نیکو دارد، و در برهان به‌معنی گلزار نیز نوشته، و اگر چنین باشد با کاف عربی خواهد بود و بوکان یعنی «کانُ بوی خوش».

پیشینه تاریخی

وجه تاریخی شهر بوکان با اینکه تاریخ مدونی ندارد، اماطبق کشفیات باستانشناسی سال ۱۳۵۰ که توسط وزارت فرهنگ آن زمان به ثبت رسیده است، معلوم می گردد که سه هزار سال پیش در این محل أبادی وجود داشته است.با مراجعه به ۳۱ فقره آثار مکشوفه باستانی بوکان واطراف آن وهمچنین وجود تنورهام خرد شده وگورهای بسیار دراعماق زمین برقدمت این نواحی می توان پی برد.بوکان به پادگاه اشکانیان وساسانیان نیز منتسب می باشد.زیرا تپه های خاکستری نشانگر آتشکده های عهد زرتشت می باشد.طبق بررسیهای به عمل آمده درروند وخواستگاها پیدایش شهرها معلوم میگردد که خاورمیانه ومخصوصا مناطق کردنشین جزءکهن ترین تمدنهایی هستند که سابقه شهرنشین آنها محرز گردیده است بر همین اساس شهر کنونی بوکان نیز با توجه به قراگیری در حیطه جغرافیایی فوق ونیز وجود دهها بنا ، تپه وسایت تاریخی در داخل واطراف خود از کهنترین مکانهایی است که دارای سابقه شهرنشینی می باشد. بوکان تا ۵۱ سال پیش قصبه ای بیش نبوده وتاریخ مهاباد(ساو جبلاغ مکری)بوده است.بنابر این سوابق تاریخی این شهر راباید تاحدودی درتاریخ مهاباد جستجوکرد. آنچه که ادعای فوق را ثابت می کند کاوشهای صورت گرفته در طی دهه های اخیر در محوطه های باستانی بوکان از جمله تپه قلایچی،قلعه سردار بوکان،قلعه واقع در محله کلتپه ،قلعه عباس آباد، غار بی بی کند،و.. میباشد.

قبل از اسلاماین شهرستان در حدود ۳۰۰۰ سال قبل تحت نام ایزیرتو پایتخت تمدن مانناییان بوده‌است. به دلیل نبودن موزه و امکانات کافی در این شهرستان آثار این تمدن به کوچکی دیده و بیان می‌شود نمونه‌های از آثار به تاراج رفته اش در موزه‌های جهان از قبیل موزه توکیو و موزه ارومیه دیده می‌شود. این تمدن در مناطق کردنشین شمالغربی ایران سکنی داشته‌اند.وجه بارز هنر ماننایی ظرافت و زیبایی وصف ناپذیر آن است که در تمدنهای معاصر آنها کم نظیر است. هنر معروف آنها ساخت آجرهای لعابدار بوده‌است. آجرهای با طرحهای رنگین که طرح آنها پس از گذشت حدود ۳۰۰۰ سال تقریباً سالم باقی مانده‌اند. نمونه بسیار زیبایی از این آجرها در موزه شرق کهن توکیو یافت می‌شود.

قاجاریهبوکان در دوران ناصرالدین شاه آبادی کوچک بیش نبوده به طوری که تعداد خانوارهای آن به بیش از ۱۴ خانوار نمیرسید. یعنی این روستا حدود ۱۲۰ نفر جمعیت داشته است.درآن دوران ایل های مختلفی در منطقه موکریان زندگی و برروستاهای اطراف حکمرانی میکرند.تا اینکه سردار عزیز خان مکری فرمانده کل قوای عساکر منصوره نظام و غیر نظام دوره ناصرالدین شاه، بوکان را در زمان سلطنت محمد شاه قاجار به مبلغ ۹۰۰ تومان از ایل خالکی (خاکی) خریداری نموده بود. یکی از ایلهایی که در منطقه موکریان جزو بزرگترین ایلها به حساب می آمد ایل خاکی بود.بزرگان بوکان در دوران صفویه به مهاباد کوچ کردند.

سردار سیف الدین خان مکریبعد از ایل خاکی سردارانی نظیر عزیزخان مکری، سیف الدین خان مکری،محمدحسین خان مکری و علی خان حاکمرانی مناطق موکریانی را به دوش کشیدند.و درسالهای ۱۲۲۳ تا سال ۱۳۰۹ مناطق ساوجبلاغ مکری تحت حکمرانی افرادی چون سردار عزیزخان مکری و سیف الدین خان بود.سردار سیف الدین خان مکری فقط توانست بدمت ۹ سال بر ساوجلاغ نظارت کند وی در سنین جوانی درگذشت.آبادی بوکان در آن زمان درکنار چشمه خروشان با آبی زلال واقع شده بود و اهالی آن با وجود طوایف مختلف این روستا در اطراف همین چشمه خانه های خود را ساخته و درآن جا سکونت یافتند.طبق روایات بعد از مرگ عزیزخان پسرش سیف الدین خان مکری با بازرسی مناطق تحت حکمرانی خودش (حاکم ساوجبلاغ مکری) با بازدید از منطقه بوکان و وضعیت هموار این منطقه باعث شد دلبستگی خاصی نسبت به این روستا و چشمه ی آن پیدا کند.به همین دلیل تصمیم گرفت در کنار چشمه و آبادی کوچک بوکان قلعه ی پدری خود را دوباره بازسازی کند.

جمعیت و تقسیمات سیاسی

بوکان در سال ۱۳۳۰طبق قانون تقسیمات کشور، درسال ۱۳۱۶ش بوکان به عنوان بخش در شهرستان مهاباد در استان آذربایجان تشکیل شد. درسال ۱۳۶۹ شمسی ، طبق تصویبنامة هیئت وزیران وهمچنین تلاشهای نماینده آن زمان ، شهرستان بوکان به مرکزیت شهر بوکان مشتمل بر دو بخش تشکیل شد.واز مهاباد به کلی جدا گردید. جمعیت کل شهرستان بوکان طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ایران به ۲۷۹٫۰۰۰ (۱۳۹۰) نفر می‌رسد، اما بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ جمعیت کل شهرستان (جمعیت شهر و روستاها ) بوکان برابر با ۲۰۴،۳۰۸ نفر بوده‌است، که از این تعداد ۱۰۲،۴۸۸ نفر آنان مرد و ۱۰۱،۸۲۰ نفر آنان زن بوده‌اند. این شهر ۵۱امین شهر پرجمعیت ایران و ۲۵۶۶امین شهر پرجمعیت جهان است . شهرستان بوکان دارای ۲ بخش به نامهای مرکزی و سیمینه‌است و ۷ دهستان دارد. بخش مرکزی دهستان‌های آختاچی، ایل تیمور، ایل گورک و بهی فیض اله بیگی و بخش سیمینه دهستان‌های آختاچی شرقی ـ آختاچی محلی و بهی دهبکری را شامل می‌شود.. بوکان مرکز استان مکریان یا کردستان شمالی می باشد.

جاذبه های تاریخی

سردار عزیزخان مُکریگورستان خانواده سرداران مُکری

نمایی از مقبرةالشعرا-یکی از گورستان‌های تاریخی شهر تبریزگورستان تاریخی خانواده سردار که مربوط به دوره قارجه‌است ،امروزه در پارک عمومی ملت شهربوکان قرارگرفته‌است. این مقبره در انتهای پارک قراردارد.مقبره در سطح ۱۹۸ متر مربع و دارای یک گنبد مرکزی، ایوان و دو دهلیز در طرفین است. مصالح به کار رفته در پی بنا از سنگ لاشه به صورت، دیوارها، گنبد و طاق‌ها از آجر چهار گوش است. در ضلع جنوبی – ورودی بنا – ایوانی با دو ستون سنگی قرار دارد. این مقبره محل دفن خانواده « عزیز خان مکری» داماد امیرکبیر و فرمانده کل قشون ناصرالدین شاه بوده‌است. گورستان خانواده سردار به عنوان یکی امکان‌های مهم تاریخی شهر درسال ۱۳۸۲ توسط میراث فرهنگی کشور ثبت شده‌است مقبره اصلی سردار عزیزخان مکری’ در رواق پایین پا مقبره سید حمزه در پارک مقبرةالشعرا تبریز واقع است.

آجر مونومنت ایزیرتو در موزه شرق توکیوبوکان هویت تاریخی خود را از (قلعه باستانی قلایچی) در مجاورت روستای قلایچی در هشت کیلومتری شمال شرقی بوکان می‌گیرد؛ که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن (ماناها) در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در حوزه شمال غرب ایران که برخوردار از تمدن و قانون بودند؛ است. حاکمان قلعه تاریخی قلایچی معبد این قوم متمدن بودند که نزدیک به سه هزار سال پیش مدت زمانی در این ناحیه سکونت و حکم رانی کرده‌اند وآنچه از اجزای معماری این تمدن کهن در این قلعه باستانی به دست آمده با تمدن‌های مشابه و هم زمان خود از جمله (حسنلو) در نقده و (زیویه) در سقز که از نظر جغرافیایی با قلعه (قلایچی) هم حوزه‌است، قابل مقایسه و برابر دانست به گونه‌ای که آثار معماری مکشوفه از نظر مشخصات و نقشه بیش از هر چیز بیانگر یک معبد بزرگ است.

محدوده بیرونی غار زیرزمینی قلایچیغار عمیق قلایچیاین غار عظیم با دهانه‌ای بزرگ به قطر ۸ متر، سالها با داستانهای فراوان پر رمزو رازترین مکان نامشکوف بوکان بود تا اینکه در سال ۱۳۸۱ نخستین تیم منتخب از کوهنوردان بوکان با جسارت و از جان گذشته گی زیاد موفق به فرود از چاه نخست این غار به طول ۱۱۰ متر شده و توانستند حس کنجکاوی اهالی را تا حدودی ارضا نمایند، سپس در سال ۱۳۸۴ تیم مجهزتری به سرپرستی زنده یاد مقبل هنرپژو کوهنوردی عضو تیم ملی توانست سه تالار عظیم این غار را بعد از چاه مورد شناسایی و طول مسیر پیمایش شده این غار را به حدود ۳۰۰ متر برساند. ازآن سال ببعد تیمهایی وارد این غار شده و هرکدام مقداری از آن را بازدید کردند تا بالاخره تیمی از باشگاه سنگنوردان بوکان موفق به پیشروی بیشتر و نقشه برداری حدود ۴۰۰ متر ازاین غار برای اولین بار شدند. غار قلایچی در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان بوکان و در مجاورت محوطه باستانی قلایچی که از مراکز تمدن مانایی هاست قرارگرفته و از جمله غارهای طبیعی به شمار می آید که در اثر نفوذ آب به درون لایه زمین شکل یافته و از نظر ساختاری می توان آن را از جمله غنی ترین غارهای مکشوف در ایران به شمارمی رود. دهانه غار با قطر ۸ متر در ارتفاع ۰ ۱۷۵ متری کوهی با همین نام قراردارد. گفته می شود این غار عمیق‌ترین چاه طبیعی کشف شده در ایران است.

مسجد حمامیاناین مسجد در نزدیکی شهر و در کنار روستای حمامیان قرارگرفته است.بافت این مسجد به دهه های ۱۳۲۸ و قبل از جنگ جهانی اول ساخته و بنا شده است ،موسس این مسجد مرحوم « محمود آقا ایلخانی زاده » و معمار آن شادروان « معمارباشی مراغه ای » بوده است . بنای مسجد بابلان مربع شکل و بصورت تک گنبدی با مصالح سنگ لاشه ای در پی و آجر چهارگوش در بدنه و گنبد پوششی بصورت دو لایه با ظرافت خاصی بنا گردیده و بعد از احداث بنای مسجد واحدهایی تحت عنوان مدرسه متصل به بنای مسجد ساخته شده است .

شهربوکان – قلعه سردار مربوط به سال ۱۳۰۰ و همچنین مقر سردارعزیزخان و سیف الدین خانقلعه سرداریکی از مکان های مشهور در بوکان می باشد که با قدمتی تاریخی مورد توجه بیشتر اهالی این شهر در طول تاریخ بوده،این مکان تاریخی مقر سرداران مکری؛عزیزخان و سیف الدین خان نیز بوده است.باآغار انقلاب در ایران حدود سالهای ۱۳۵۷و۱۳۵۸ این قلعه تخریب میشود،وبالاخره درسال۱۳۸۹ به کلی نابود میشود.

دژ تبتتپه‌ی تبت که از آنِ هزاره‌ی نخست پیش از میلاد است، اکنون در زیر روستایی به همین نام در نزدیکی بوکان قرار دارد. آثاری هم‌چون دژی سنگی با برج‌هایی نیم‌دایره‌ای،پله‌هایی سنگی، خانه‌، آرام‌گاه‌هایی صخره‌ایی و … بر فراز کوه تبت دیده می‌شود.

بناهای تاریخی

قلعه داش کند، آسیاب کهنه، قلعه قره کند، کور خانه، قبرستان قدیمی قاجر (هزاره اول و دوم قبل از میلاد)، قلعه عباس آباد (ساسانی)، قلعه اوغلام، قلعه سماقان، قلعه چاورچین، سد قدیمی (قورمیش)، دخمه علی کند (صفویه)، قلعه بوغه، قلعه امیرآباد، قبرستان کانی شیشه، گنبد سردار، قبرستان خراسانه، قبرستان شیخلو، قبرستان داش، قبرستان کافی موزه، مسجد جامع بوکان

برخی ازاماکن گردشگری

شمال شهر بوکان بر فراز کیوه رش تابستان ۱۳۹۱

نمایی از تفرجگاه کیوه رش بوکانغار قلایچی غار روستای قلعه‌چی نزدیک بوکان

سد بوکان

غار کول‌آباد میان بوکان و میاندوآب

ایوان سنگی روستای آغجیوان

غار مکری قرآن در روستای خراسانه

غار کونه کوتر در قریه ینگجه بوکان

قلعه سنگی روستای سماقان فرهادتراش

جلگه سردرآباد

گورستان سرداران مکری ایلات مکریان

حوض گوره چشمه بزرگ آب و تاریخی بوکان

مسجد جامع حمامیان

اطاقهای سنگی روستای بی‌بی‌کند

مقبره هنرمند نامدار کردستان حسن زیرک

پارک ساحلی بوکان

پارک کوی محمدیه

مجتمع فرهنگی و تفریحی کیوه رش

قلعه ناچیت در روستای ناچیت بوکان

قلعه سردار بوکان

تپه مقصود در روستای ملالر بوکان مربوط به دوره کالکوتیک

غار سید جمال الدین

استورهای تاریخیحسن زیرک

حسن زیرک«مشهورترین هنرمند در ارسه ی موسیقی در بین تمامی کُردها»[۴۵] حسن زیرک ؛ فردی به تمام معنا خلاق و استوره ای تکرارنشدنی در طول تاریخ کُردستان میباشد،وی کسی است که بدون هیچ گونه آگاهی از سواد ودانش زمان خود توانایی حفظ بیش از ده ها قطعه شعر را داشته است و بیشتر آثار خود را بصورت الهامی سرایده است،طبق روایات خانواده خود و اساطیری همچون شهرام ناظری، هنرمند موسیقی سنتی ایران این سخن اثبات شده است،ناظری درباره وی مینویسد:

درخصوص مرحوم حسن زیرک، درمجموع فقط می‌توانم بگویم که یک انسان نابغه به معنای واقعی بود. یعنی در همان لحظه که وارد ارکستر رادیو می‌شد و به اتاق ضبط می‌رفت، بداهتاً هم شعر می‌سرود، هم آهنگ می‌ساخت، و هم آن را می‌خواند، که تاکنون چنین موردی در موسیقی سابقه نداشته‌است‌»

وی تنها فردی بود که درزمان خود در هیچ از گروها و جناح های سیاسی حضورنداشته است.اما به دلایلی نامعلوم چندین بار در عراق و ایران به دست ساواک دستگیر شده است. حسن زیرک در پنج‌سالگی پدرش را از داست داد و زندگی را در رنج گذراند. چندی در شهرهای ایران و عراق سپری کرد. یکی از شهرهایی که در آن مدت زیادی اقامت داشت، کرمانشاه بود. همکاری او در این شهر با هنرمندان برجستهٔ کرمانشاهی همچون مجتبی میرزاده، محمد عبدالصمدی، اکبر ایزدی، و بهمن پولکی سبب خلق آثار زیبایی شد (که برجسته‌ترین کارهای وی می‌باشد).با این همه برجستگی های متفاوت و انکارناپذیر از حسن زیرک با عین حال هیچ گاه مراسمی برای زنده کردن یاد او در ایران صورت نگرفته است. اما به طور رسمی آهنگ های وی مجاز میباشد حتی در بخش صداوسیمای ایران .این استاد موسیقی نامدار کردستان بیش از ۱۳۷۱ آهنگ را سرایده است. استادحسن زیرک درهفتم مردادماه سال ۱۳۵۱، برابر با ۳۰/۷/۱۹۷۲در سن ۵۰ سالگی در بیمارستان بوکان به علت بیماری از بین رفتن کبد و ناراحتی‌های معده درگذشت و در دامنهٔ کوه نالشکینه به خاک سپرده شد،درهنگام مرگ استادحسن زیرک،رادیولندن ازبزرگواری اویادمی کندو می گوید، یگانه هنرمند ملت کرد در بیمارستان بوکان درگذشت .

ویژگی‌های طبیعی و جغرافیاییوسعتشهرستان بوکان با وسعت ۲۵۴۱٫۳۰۶ کیلومترمربع، حدود ۶٫۵۰ درصد از سطح استان را به خود اختصاص می‌دهد. این شهرستان در ارتفاعی حدود ۱۰۰۰ تا بیش از ۲۰۰۰ متر از سطح دریا بوده و شیب متوسط وزنی آن ۸ درصد محاسبه گردیده‌است. از سطح شهرستان ۳۰٫۳۱ درصد اراضی کوهستانی، ۲۹٫۷۳ درصد تپه‌ها و ۳۹٫۹۶ درصد بقیه را اراضی دشتی، سیلابی و… تشکیل می‌دهند. از نظر مختصات جغرافیایی در ۳۶ درجه و ۳۲ دقیقه عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی واقع گردیده‌است.

سراسر نمایی شهر

سراسر نمای بخشی از بوکانموقعیت جغرافیاییشهرستان بوکان در منطقه تقریباً کوهستانی و معتدل قرار گرفته که از جهت شمال به شهرستان میاندوآب و از جنوب به شهرستان سقز و از شرق به شهرستان شاهین‌دژ و از غرب با شهرستان مهاباد و از جنوب غرب با شهرستان سردشت و منطقه ایل گورک Gawerek همسایه‌است. مرکز این شهرستان شهر بوکان است.

گونه‌های جانوری موجودمهمترین جانوران مهره‌دار شهرستان بوکان دوزیستان، خزندگان، پرندگان، ماهیان و پستانداران هستند. گونه‌های دوزیستان و خزندگان و ماهیان در بخش‌های مربوطه اشاره شده‌است ولی گونه‌های پستانداران شامل: قوچ‌ومیش، خرس، گرگ، روباه، شغال، رودک، سمور، زرد بر و انواع جوندگان هستند.

انواع پرندگان تیز شامل:

کبک، کبک‌چیل، عقابها، شاهین، بحری، بالابان، لیل، دلیجه، انواع‌جغد، کرکس‌مصری، دال، حواصیل‌ها، لک‌لک سفید، غازخاکستری، اردک‌سرسبز، خوتکا، فیلوش، اردک‌ارده‌ای، آنقوت، غازپیشانی‌سفید، قره‌غاز، کشیم‌ها، اکراس، کاکاتی‌ها، انواع پرستوهای دریایی، سار، انواع دارکوب، چنگر، سبکبالان و میش‌مرغ می‌باشد.

میش مرغپرندهٔ نادری بنام میش‌مرغ در دشت‌های سوتا و سه‌کانیان و در این منطقه زیست می‌کند و در تمام فصول سال دیده می‌شود و مرحله حساس تخم‌گذاری را نیز در این منطقه می‌گذرانند و تعداد قابل توجهی از آن حدود ۱۵۰قطعه در این شهرستان هستند که با توجه به موقعیت منطقه و افزایش جمعیت در چند سال اخیر قابل ملاحظه می‌باشد و از طرف محیط‌زیست کاملاً تحت‌حفاظت قرار دارد. پرندگان شکاری و لاشخورها و انواع پرندگان سبک‌بال، کبک‌معمولی و چیل در سطح شهرستان زیست می‌نمایند ولی تعداد جمعیت وتنوع گونه‌ای پرندگان آبزی با مقایسه با پرندگان خشک‌زی کمتر بوده و پرندگان آبزی فقط در مسیر رودخانه سیمینه‌رود و زرینه‌رود در محدوده این شهرستان دیده می‌شود. از عمده‌ترین زیستگاه‌های چیرگ در ایران می‌توان به دشت‌های اطراف بوکان (دشت سوتاو حمامیان، دشت اینگیجه و آلبلاغ، دشت قازلیان و دشت سه‌کانیان) اشاره کرد که بیشترین جمعیت تولید مثل‌ کننده و زمستان گذران میش‌مرغ در ایران را در خود جای داده‌اند. بوکان آخرین پناهگاه این گونه با ارزش در ایران می‌باشد و میش مرغ یکی از مهمترین آثار طبیعی ملی در شهرستان بوکان بشمار می رود.

سمندرکُردستانیدر ایران چهار نوع شاخص سمندر وجود دارد که عبارتند از (Neurergus)،(N.crocatus) ،(N.kaiseri)،(N.microspilotus) که سمندر کردستانی از نوع N.microspilotus است. پراکنش جهانی سمندر کردستانی محدود به کشورهای ایران(غرب و شمال غرب)، عراق(شمال شرق) و ترکیه(جنوب شرق) بوده و در زمان حاضر جزو گونه های در خطر انقراض(endangere) بوده و در فهرست سرخ IUCN طبقه بندی شده است.هم اینک این گونه تنها در ایران در استان های کرمانشاه و کردستان (زاگرس مرکزی) و جنوب آذربایجان غربی پراکندگی داردوبهترین زیستگاه برای این سمندر شهرستان بوکان میباشد.

گونه‌های گیاهی

شهرستان بوکان بدلیل موقعیت مناسب آب و هوای خوب و منحصرد به فرد خود تواسنته بخشی از گونه‌های گیاهی و جانوری را درخود پرورش و جذب کند درشکارگاها و سطح شهرستان. برخی از گونه‌های گیاهی و جانوری موجود دراین شهرستان عبارتند از:

بادام کوهی، نسترن وحشی، زالزالک، گلابی وحشی، انواع بلوط غرب، داغداغان، گز، پسته وحشی (بنه)، انواع‌گون‌ها، انواع‌گنگر، انواع‌سلمه‌تره، ختمی، فرفیون، شیرین‌بیان، گزنه، پونه، کاکوتی، بداغ‌اوتی، کلاه‌میرحسن، بومادران، گل‌گندم، غازآیاقی، آویشن، ریواس، کلاه‌میرحسن، شویدوحشی، ترشک، لاله، جگن، نی، سرخس، تربچه‌وحشی، بارهنگ، مرغ و….

جغرافیایی انسانی شهرساختار سنی و جنسیدر دوره مورد مطالعه ساختار سنی جمعیت شهرستان به سوی تعادل گرایش دارد در سال ۱۳۷۵ سهم جمعیت کمتر از ۱۵ سال شهرستان به ۴۲درصد کاهش یافته‌است در حالیکه سهم جمعیت ۶۴-۱۵ ساله با افزایش روبرو بوده و به رقم ۰۰/۵۴ درصد رسیده‌است. این امر در گروه سنی ۶۵ سال به بالا نیز اتفاق افتاده‌است. مسلماً کاهش شدت جوانی جمعیت شهرستان به عنوان یک تحول مثبت تلقی می‌شود. در آبان ۱۳۷۵، از ۱۷۵۵۴۱ نفر جمعیت شهرستان، ۸۸۹۳۰ نفر مرد و ۸۶۶۱۱ نفر زن بوده‌اند که در نتیجه، نسبت جنسی برابر ۱۰۳ به دست می‌آید. به عبارت دیگر، در این شهرستان در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۳ نفر مرد وجود داشته‌است. این نسبت برای اطفال کمتر از یکساله ۱۰۳ و برای بزرگسالان (۶۵ ساله و بیشتر) ۱۴۳ بوده‌است. نسبتهای مذکور در نقاط شهری به ترتیب، ۱۰۴ و ۱۲۳ و در نقاط روستایی ۱۰۳ و ۱۹۳ بوده‌است. از جمعیت این شهرستان ۰۰/۴۲ درصد در گروه سنی کمتر از ۱۵ ساله، ۰۰/۵۴ درصد در گروه سنی ۶۴-۱۵ ساله و ۰۰/۴ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بیشتر قرار داشته‌اند. میانگین سنی جمعیت شهرستان در سال ۱۳۷۵ حدود ۷۳/۲۲ و میانه سنی معادل ۱۲/۱۸ محاسبه گردیده که به شاخصهای مربوط به استان نزدیک می‌باشد

الگوی سکونتاین شهرستان طی بیست سال از میزان شهرنشینی نسبتاً بالایی برخوردار بوده‌است. به طوری که میزان شهرنشینی از ۹۹/۴۵ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۳۷/۶۸ درصد در سال ۱۳۷۵ رسیده‌است. یعنی طی بیست سال ۳۸/۲۲ درصد بر میزان شهرنشینی افزوده شده‌است. در آبان ۱۳۷۵ در این شهرستان از ۲۹۱۵۲ خانوار معمولی ساکن ۱۰۰ درصد در واحد مسکونی معمولی زندگی می‌کردند.تعدادخانوارهای شهرستان بوکان درسال۱۳۹۰ بالغ بر ۵۷٬۰۰۰خانواراست.

دین و مذهبدر آبان ۱۳۷۵، از جمعیت شهرستان ۹۴ درصد را مسلمانان تشکیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۹۲ درصد و در نقاط روستایی ۹۸ درصد بوده‌است. مردم بوکان عمدتا سنی و شافعی مذهب می‌باشند.

مهاجرت در فاصله سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، ۲۸۹۱۶ نفر به شهرستان وارد و یا در داخل این شهرستان جا به جا شده‌اند. محل اقامت قبلی ۷۶/۳۱ درصد مهاجران، سایر استانها، ۱۸/۲۴ درصد شهرستانهای دیگر استان محل سرشماری و ۱۹/۴۲ درصد شهر یا آبادی دیگری در همین شهرستان بوده‌است. محل اقامت قبلی بقیه افراد، خارج از کشور یا اظهار نشده بوده‌است. مهاجران وارد شده طی ۱۰ سال قبل از سرشماری آبان ۱۳۷۵ برحسب آخرین محل اقامت قبلی به تفکیک نقاط شهری و روستایی و جنس.

سواددر آبان ۱۳۷۵، از ۱۴۹۲۲۴ نفر جمعیت ۶ ساله و بیشتر شهرستان، ۳۰ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۶الی۱۵ ساله ۴۲/۸۷ درصد و در گروه سنی ۱۵ ساله و بیشتر ۴۳ درصد بوده‌است. در بین افراد لازم التعلیم (الی۱۵ ساله)، نسبت باسوادی در نقاط شهری ۹۵ درصد و در نقاط روستایی ۹۰ درصد بوده‌است. درصد باسوادان در جمعیت ۶ ساله و بیشتر بر حسب گروههای عمده سنی به تفکیک ساکن و جنس در این شهرستان، نسبت باسوادی در بین مردان ۹۶ درصد و در بین زنان ۱۵ درصد بوده‌است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب ۲۷ درصد و ۵۶ درصد و در نقاط روستایی ۶۳ درصد و ۷۸ درصد بوده‌است.

امکاناتاین شهریکی ازشهرهای مهم کردستان و منطقه بشمارمیاد اما باتوجه به پتانسیل های موجود و همچنین جمعیت آن دارای امکانات آموزشی و فرهنگی وهنری کاملی نیست.واین کمبود ها موجب گردیده است که جزو یکی از کلانشهرهای کُردی به شمار نیاید.

صنایع دستی بوکانقالی بافیقالی بافی بوکان به سبک سنتی در اندازه های پشتی و کناره و در طرحهای ۳ ترنج- هراتی- و سایر طرحهای کردی افشار و… تولید می شوند طرح قالی های بافت بوکان همانند اکثر قالی های کردی انتزاعی هستند نقوش موجود در بافته ها مستقیماً از عوامل طبیعی مانند کوه- رود- درخت- آتش و… الهام گرفته شده اند. رنگهای مورد استفاده در آنها همان رنگهای تند و درخشان مناطق کردنشین است. اما امروزه تولید فرشهایی با نقشه های شهری و گردان نیز در این شهرستان رایج شده است.

سجاده باییهمانند سایر مسلمانان اهل تسنن که مقید به نماز خواندن روی سجاده مخصوص بخاطر تأمین طهارت مکان عبادت هستند اهالی بوکان نیز به تولید انواع سجاده از نوع جاجیم و گلیم با طرحهای ساده یا طرحهائی مخصوص (شبیه طرح محراب) اشتغال دارند این دست بافته بدلیل کوچکی و سبکب براحتی توسط نمازگذار قابل حمل است. در بافت سجاده معمولاً از پشم های خودرنگ استفاده می شود و اغلب برنگهای سفید – سیاه و قهوه ای است از این رو سجاده یا تماماً قهوه ای بوده یا دارای زمینه سفید با نقوش تیره است.

پارچه بافی بدلیل علاقه اقوام کرد به حفظ سنن و آداب و رسوم سنتی خود و پیروی از هویت فرهنگی خاصی که به آن پایبند هستند تولید پارچه مخصوص لباس کردی که “بوزو” نامیده می شود توسط دستگاههای پارچه بافی معمول است روش کار بدین صورت است که استاد کار پس از دریافت پشم ریسیده شده و گرفتن سفارش اقدام به چله کشی و ماسوره پیچی نخ ها نموده و با توجه به ابعاد محصول مورد سفارش و نوع بافت آن از شانه های مختلفی استفاده می نماید سپس با حرکت در آوردن ماکو به کمک دست که در داخل آن ماسوره حاوی نخ های پود قرار داده و استفاده از پا برای ایجاد درگیری نخ های پود و تار عمل بافت را انجام می دهد عرض دستگاههای بافندگی از ۲۰ تا ۶۵ سانتی متر متفاوت است. عرض ۲۰ سانت بیشتر برای تهیه پارچه لباسهای کرسی معمول است و بطور متوسط از ۲۲ متر آن یکدست لباس محلی کردی تهیه می گردد. در برخی موارد نوعی پارچه توری برای تهیه پشه بند نیز تولید می شود که نخ های آن بسیار ظریف تر از پارچه معمولی است.