برج آزادی تهران ، نمادی زیبا با معماری شگفت انگیز

برج آزادی تهران که نام پیشین آن برج شهیاد بوده و قدیمی ها هنوز با این نام آنرا می خوانند تا مدتها سمبل تهران بوده و یکی از جاذبه های گردشگری پایتخت ایران می باشد. از آنجایی که این برج در کنار فرودگاه مهرآباد می باشد بسیاری از مسافرین و گردشگران با دیدن این برج هوس عکاسی از این معماری زیبا می کنند. برج آزادی با معماری زیبا و منحصربه‌فرد خود در قلب میدان آزادی شهر تهران در اصلی‌ترین مبدأ ورودی و خروجی شهر قرارگرفته است که همه‌روزه مسافرت‌های درون‌شهری و برون‌شهری بسیاری از طریق آن صورت می‌گیرد از همین رو آن را دروازه غربی شهر به‌حساب می‌آوردند.

برج آزادی تهران در سال ۱۳۴۹ خورشیدی توسط حسین امانت معمار جوان ایرانی طراحی و توسط گروه مهندس محمد پورفتحی ساخته شد.در سال ۱۳۴۵ خورشیدی طرح یک نماد معرف تمدن ایران بین معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد که نهایت طرح مهندس امانت فارغ‌التحصیل دانشگاه تهران برنده و برای ساخت انتخاب شد عملیات احداث بنای برج آزادی در ۱۱ آبان ۱۳۴۸ خورشیدی آغاز و پس از ۲۸ ماه کار در ۲۴ دی‌ماه ۱۳۵۰ بانام برج شهیاد به بهره‌برداری رسید. در روز افتتاح این برج برای نخستین بار از منشور کوروش کبیر (نخستین نوشتار حقوق بشر جهان) نیز در این مکان پرده‌برداری شد.

برای آشنایی بیشتر با تهران پیشنهاد می کنیم به صفحه جاهای دیدنی تهران مراجعه بفرمایید.

تاريخچه برج آزادی

معماری یادمانی، به برپایی بنایی گفته می‌شود که به منظور پاسداشتِ رویداد و یا فردی ساخته می‌شود. بنای برج آزادی تهران که پیش از انقلاب به برج شهیاد معروف بود؛ نمونه متعالی از یک معماری یادمانی ست و به عنوان نشانی از دروازهء ورودی ایران به جهان مدرن توسط “حسین امانت” طراحی شد. نمای اصلی این برج شباهت نزدیک و آشکارایی به یکی از نمادهای اصیل در تزئینات معماری ایرانی یعنی “مقرنس” دارد که در کمتر منبعی به آن اشاره شده است.

طراح برج آزادی تهران

حسین امانت در سال ۱۳۲۱ در خانواده‌ایی اهل هنر، در تهران متولد شد. پدرش اهل کاشان و مادرش نیز کاشانی-همدانی بود. آنطور که خودش در میان خاطراتش عنوان می‌کند. بازدید ویرانه‌های پارسه (تخت جمشید) تاثیر عمیقی در کودکی و دیدگاه هنری وی در بزرگسالی گذاشت. حسین امانت ورود وی به دنیای معماری کاملا تصادفی بود. امانت در یکی از مصاحبه‌هاش بیان کرده است:

« ابتدا علاقمند به فیزیک اتمی بودم و برای تحصیل در این رشته، قصد مهاجرت به آمریکا را داشتم، اما با صحبت‌های پدرم از این کار منصرف شدم»؛ به همین منظور امانت وارد دانشکدهء فنی دانشگاه تهران شده و رشتهء مهندسی مکانیک را انتخاب میکند و این در حالی است که وی در رشتهء مهندسی معماری نیز پذیرفته شده بود. جایی دیگر امانت عنوان می‌کند:« حدود دو ماه در دانشکدهء فنی تحصیل کردم، روزی برای کمک به دوستانم برای تکمیل پروژهء معماری در آتلیهء آقای غیاثی به آنها ملحق شدم و این ماجرا سرآغازی برای ورود من به دنیای معماری بود».

ایران نوین

دوران پهلوی دوم، اندیشه ایجاد تغییرات و تحولات نمادین در ایران بسیار مورد بحث بود. در آستانه برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، دولت وقت به فکر طراحی نمادی در مسیر ورودی شهر تهران از سمت غرب (فرودگاه مهرآباد) بود. این نماد بایستی، در میانه میدانی که بعدها به عنوانی یکی از بزرگترین میادین شهری خاورمیانه، لقب میگرفت، بنا می‌شد تا گردشگران به محض ورود به تهران این نماد را ببینند و با ایران نوین آشنا شوند.

این بنا بایستی، زیبایی‌های بصری خاصی می‌داشت که در عین مدرن بودن؛ حاوی المان‌های شاخص تاریخ و هنر ایران زمین نیز بود. بنایی که قرار بود از آن به عنوان نماد پایتخت ایران ، در کل دنیا یاد شود. به همین منظور، در شهریور سال ۱۳۴۵، آگهی مسابقه‌ایی با عنوان (طراحی ساختمان شهیاد آریا مهر) در روزنامهء اطلاعات به چاپ رسید. به طوری که در این آگهی که بسیار کوتاه و با حروف ریز چاپ شده بود از آرشیتکتهای ایرانی خواسته شده بود که طرح‌های پیشنهادی خود را تا دهم آبان به دفتر شورای مرکزی تسلیم کنند. برای این مسابقه معماری که در نوع خودش تا آن زمان بینظیر بود، ۲۱ شرکت کننده طرح‌های خودشان را هرکدام بر روی دو تابلوی بزرگ در سالنی در کاخ سعد آباد امروزی در معرض دید داوران قرار دادند.

انتخاب طرح امانت از میان طرحها

از میان طرح‌ها یک طاق پیروزی پیچیده و بسیار جالب از سردار افخمی که بسیار مورد توجه فروغی (رئیس اسبق دانشکدهء هنرهای زیبا) بود، به چشم میخورد. به گفته حسین امانت؛ داوران این مسابقه شامل: هوشنگ سیحون، فروغی، غیاثی، کوهنگ(از سازمان برنامه و بودجه) و شروین (شهردار تهران) بودند.

در میان بیست و یک طرح ارائه شده، طرح حسین امانت معمار جوان ۲۴ ساله‌ایی که به تازگی از دانشکدهء هنرهای زیبا فارغ‌التحصیل شده بود. به عنوان برنده مسابقه اعلام شد. حسین امانت از دانشجویان مورد علاقهء هوشنگ سیحون معمار نامی ایران بود. ۴۰ سال بعد، در مصاحبه‌ایی هوشنگ سیحون عنوان کرده است که سهم بسزایی در برنده شدن طرح امانت داشته و با قاطعیت تمام از آن دفاع کرده است.
لازم به ذکر است که در آن دوران تب و تاب طراحی برج شهیاد بسیار داغ بود. بسیاری از دانشجویان معماری همدوره با حسین امانت، طراحی شهیاد را به عنوان پروژه پایان نامه خود انتخاب می‌کردند. با جرات میتوان گفت بسیاری از این طرح ها غرابت ظاهری زیادی با شهیاد کنونی داشته‌اند.

معماری برج آزادی تهران

جو غالب معماری ایران در دوره‌ی پهلوی اول، منشعب از ۳ جریان اصلی یعنی: « معماری اواخر قاجار، مدرنیسم و سبک نئوکلاسیک باستان گرا (سبک ملی)» بود. این جریانات در دوره‌ی پهلوی دوم، به یک جریان غالب و تأثیرگذار معماری مدرن تبدیل شد. معماری مدرن شکل گرفته در این دوره، عمدتاً، از مجرای کارهای معماران و اندیشه‌های جریان ساز اروپا. از جمله؛ سبک بین‌المللی، مدرسه‌ی باوهاوس، کارهای لوکوربوزیه، فرانک لوید رایت، ریچارد نویترا، آلوار آلتو، جیمز استرلینگ و غیره حمایت می‌شد. ماحصل آن صورت ایرانی معماری مدرن بود که با این عنوان نام گذاری گردید.

کارها و اندیشه‌های معماران متأخر نسل دوم را که حضوری چشمگیر در «شبه مدرنیستی » معماری فعالیتهای معماری ایران، حتی بعد از انقلاب داشتند. نیز به دو دسته میتوان تقسیم کرد: دسته‌ی اول، در اصل، همان تداوم اندیشه‌های مطرح شده‌ی معماران پیشگام نسل دوم است که فرزندان خلف آن اندیشه‌ها و در پی آشتی دادن سنّت با مباحث و تحولات مدرنیته بودند. دسته‌ی دوم، کارها و اندیشه‌ی معمارانی است که تحصیلات آکادمیک خود را درخارج از ایران پی گرفته بودند. بیان و نگاه این معماران به فرهنگ ایرانی و سنّتی متفاوتتر از بقیه‌ی هم نسلانشان است.

معماری یادمانی

معماری یادمانی که برگرفته از واژه لاتین “monumental architecture” به معنای بنایی است که چیزی را به دیگران یادآوری می‌کند. از گذشته تا به امروز، همواره طراحی و ساخت بناهایی با مفهوم یادمانی در تمامی تمدن‌ها جایگاه بسیار ویژه‌ایی داشته است. برای مثال زیگورات جغازنبیل در شوش یکی از کهن‌ترین، نمونه‌های معماری یادمانی در ایران است که معبدی برای بزرگداشت الهه اینشوشیناک (نگهبان شهر شوش) بوده است.

طراحی و ساخت برج آزادی را صراحتاً می‌توانیم به عنوان معماریی بشناسیم که نه تنها هدف آن ارج نهادن به تاریخ یک ملت است، بلکه دروازه‌ایی می‌شود تا با بهره‌گیری از تکنولوژی مدرن زمان خود نمادی برای ورود ایران به جریان مدرنیته باشد. تاریخ معماری ایران مملو از دستاوردهای شکوهمند معماری است که این دستاوردها به شکل منحصر به فردی در ساخت این برج نمود پیدا کردند؛ در ادامه به بررسی این دستاوردها در قالب عناصر و ارکان معماری برج شهیاد می‌پردازیم.

بررسی عناصر و ارکان معماری ایرانی در برج شهیاد (برج آزادی)

معماری برج شهیاد (آزادی) که از آن به عنوان دروازهء ورود به ایران مدرن نیز یاد می‌شده است؛ سبکی مدرن-تلفیقی (پست مدرن) دارد. سبکهای معماری به کار رفته در این برج از دوران‌های باشکوه تاریخ این سرزمین یعنی هخامنشیان، ساسانی و دوران اسلامی منشعب شده است.به گفته خود امانت، ایده بنای برج از ۴‌ طاقی‌های ایرانِ دوران ساسانی الهام گرفته شده است. چهار ستون بزرگ و افراشته این برج با یک گنبد چهار بخشی پوشانده شده است.برج آزادی تهران و یا شهیاد، بدون ستون‌های پایه یا دیوارهای باربر طراحی شده و در واقع همانند تندیسی تنها به خود متکی و استوار است. طراحی برج و ۴ ستون آن که هر یک ابعادی معادل ۴۲*۶۲ دارند، مثال زدنی و در نوع خود بی همتاست. ۴ ستون این برج گویی به دور خود می‌چرخند تا کوچک میشوند و بام را نگه میدارند.

در برج شهیاد میتوان عناصر معماری ایرانی را به شهر زیر را مشاهده کنیم.

چهارطاقی؛ یادگار معماری ساسانی
مقرنس؛ تزئینات معماری به جای مانده از دوران مادها
طاق کسری؛ معماری ساسانی
عناصر معماری سلجوقی
مفهوم کثرت و وحدت؛ معماری اسلامی
کاشی‌کاری فیروزفام؛ معماری اسلامی
کاربندی‌های زیر گنبد؛ معماری ساسانی و معماری اسلامی
برج آزادی؛ نمونه متعادل مقرنس ایرانی

شباهت مقرنس و برج آزادی

در معماری سنتی ایرانی شاهد تبدیل خطوط راست گوشه به خطوط شکسته در پلا‌نهای معماری ساده هستیم و در نهایت تبدیل خطوط شکسته به خطوط منحنی و قوس‌های ایرانی. قوسهای ایرانی که در دوره‌های بعدی آنها را به کرات در معماری میبینیم. حال در این بنا، این خطوط منحنی و شکستگی‌ها را با پیچش آرام و شبکه‌های متقاطع شاهد هستیم. گویی معمار بنا به درستی از این مفاهیم وام گرفته و نمای اصلی برج را آفریده است. نمای برج شباهت فراوان و واضحی به مقرنس ایرانی با یک شمسه تخت دارد که پایه‌های برج همانند ترنج‌های زیبایی هستند که در رسیدن به زمین در میان طاس‌ها، انحنای منحصر به فردی را به خود میگیرند.

طاس‌های این مقرنس‌ عظیم؛ با پیچش آرام و شکستکی‌های ظریف، نمایی طاقی شکل با شبکه‌های متقاطع و رسمی‌بندی‌های ایرانی ایجاد میکنند. ترنج‌های این مقرنس (برج آزادی) ۴ نما دارند؛ این نماها دو به دو متقارن هستند.
نمادگرایی به شکل آشکارا در این مقرنس عظیم دیده می‌شود. پایه‌ها یا همان ترنج‌های این برج به سمت آسمان (نماد معنویت در معماری ایرانی) اوج می‌گیرند. از طرفی، پیچش پایه‌های این برج، فرم سیال ترنج‌های مقرنس ایرانی را یادآور میشوند که با استفاده از خطوط و سطوح منحنی، نما را به آسمان می‌رسانند.

چهارطاقی‌، بنایی مذهبی در تاریخ معماری ایران باستان

چهارطاقی یا آتشکده، شاخص ترین سبک معماری ساسانی است که پلان آن پس از ساسانیان و به ویژه در مساجد اسلامی مورد استفاده قرار گرفت. معمولا این چهارطاقی‌ها پلانی مشابه داشتند که چهارطاقی گنبددار در مرکز بنا برپا میشد، سپس اجزاء ساختمان از جمله تالارها و اتاق‌های پیرامون هسته اصلی ساخته می‌شد. بناهای چهارطاقی پلان‌های متفاوتی نیز دارند.

چهارطاقی های ساسانی کاربریهای مختلفی داشته اند که البته شاخصترین کاربری آنها را در آتشکده ها می دانسته اند.

برجسته‌ترین نشانه‌های سبک ساختمانی چهارطاقی، محراب مربع شکل، چهارستون داخلی، راهروی مسقف در دور بنا و همچنین پیوند آتشگاه و محل آئین‌های عمومی در یک طرح کلی ساختمانی برای این مجموعه توسعه یافته از نیایشگاه‌های آتش در ایران است. حسین امانت در بسیاری از مصاحبه‌هاش عنوان کرده برای ساخت نمای اصلی برج آزادی ، از مفهوم چهارطاقی ایرانی-ساسانی استفاده کرده است.

تکرار استواری طاق کسری در نمای شرقی-غربی برج آزادی

طاق بالایی برج آزادی(قوس اصلی میان برج) با الهام از طاق کسری(کاخ تیسفون؛ عراق امروزی) ساخته شده است. این کاخ و ایوان(طاق) باشکوه آن به هدف نمایش عظمت و شکوهمندی پادشاهی ساسانیان(خسرو یکم) در سالهای پایانی این امپراطوری بنا شد. طاق کسری در حدود ۳۰ متر ارتفاع، ۲۵ متر عرض و در حدود ۴۳ متر عمق دارد. طاق نمای شهیاد به رسم طاق کسری به شکل سهمی طراحی شده است با این تفاوت که طاق نمای شهیاد در رسیدن به زمین پهن‌تر و بزرگتر می‌شود.

در قسمت بالای طاق کسری شاهد نمایش یک قوس نیمه جناقی هستیم که در نمای شمالی جنوبی باز هم تکرار می‌شود. اما، نکته بدیع درباره برج آزادی که حتی در معماری اسلامی نیز بی سابقه است، پهن و عریض شدن کناره‌های طاق به هنگام رسیدن به زمین است. سطح بین این طاق و لوزی‌های تو رفته بی‌شباهت به بنای کمال الملک هوشنگ سیحون نیست.

پنجره‌هایی که با الهام از برج های سلجوقی طراحی شدند

در حالی که پنجره‌های بالایی برج به شکلی طراحی شده که بازهم به نوعی با برج‌های دوران سلجوقی که برخی از آنها کاربریِ برج دیده بانی را داشتند؛ قابل قیاس هستند.این پنجره‌ها نیز طوری طراحی شده که اگر از طریق آنها بیرون را نظاره کنیم تمامی شهر قابل مشاهده باشد. در واقع پنجره‌های برج شهیاد را بیشتر از هر برجی با برج طغرل شهر ری قابل قیاس میدانند.

نمای شمالی-جنوبی برج آزادی (شهیاد) کمتر در معماری ایرانی دیده می‌شود؛ شاید تنها و نزدیکترین نوع معماری را به آن، بتوان معماری سلجوقیان دانست که در ساخت برج‌های نمادین و بلند مشهور بودند.

وقتی از بالا، عکسی هوایی از میدان آزادی گرفته شود؛ طراحی باغچه‌ها و فضای سبز میدان، بی درنگ انسان را به یاد مفهوم کثرت و وحدت در زیر گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان می اندازد و تقسیم بندی آن اقتباسی کامل از چهارباغ ایرانی پاسارگاد است. باغچه‌هایی که با فرم لانه زنبوری طراحی شده‌اند نقوش زیر سقف را یادآور میشوند که بسیار شبیه تقسیم بندی مقرنس است. فرم قرار گیری برج آزادی در وسط میدان بر اساس نظریات مرکزگراست و عناصر اطراف آن به نوعی تحت تاثیر این مرکزیت قرار دارند.

اما، تفاوت فضای سبز میدان آزادی با گنبد شیخ لطف الله، وجود دو بیضی با دو کانون متفاوت اما با چرخشی کاملا مدرن است (در حالی که در مسجد تنها شاهد دایره‌ایی با کانون مشخص هستیم). همچنین طراحی آبنماهای این میدان نیز آشکارا، از باغ‌های ایرانی چون باغ فین کاشان الهام گرفته شده است. طراحی میدان آزادی مفاهیمی چون تشابه، تکرار، کثرت و وحدت، تغییرات فرم و در نهایت تکامل در عین تقارن را به هر فردی یاد آوری میکند.

کاربندی‌های زیر گنبد فیروزه‌ایی برج آزادی با الهام از سایر بناهای تاریخی

زمانی که به طبقه سوم برج ‌می‌رویم، شاهد طراحی و ساخت کاربندی‌ها زیبایی هستیم که بی شباهت به نمونه کاربندی‌های منحصر به فردی که در دوران صفویه و در بازارها و بناهای ایرانی ساخته می‌شد؛ نیست. در مرکز این کاربندی؛ نور زیبایی با طرح شمسه از مقرنس ایرانی ساخته شده است؛ این کاربندی نور طبقات دوم و سوم را نیز تامین میکند.

لازم به ذکر است که کاربندی طبقه سوم برج شهیاد، شباهت فراوانی با کاربندی زیر طاق آرامگاه خیام که یکی از بناهای ساخته شده توسط هوشنگ سیحون است؛ دارد. کاشی‌کاری‎‌های پر طاووسی داخلی برج (طبقه دوم) و زیر طاق نمای بیرونی برج شهیاد تماماً یادآور کاشی فیروزفامی است که در دوران معماری اوایل اسلام کاربرد داشته است. قابل به ذکر است که بازسازی ساختمان برج آزاری در سال های پیش صورت گرفته است.

جمع‌‌بندی معماری برج آزادی

اهمیت به هویت فرهنگی در طراحی و ساخت برج آزادی به عنوان نماد ایران مدرن و گرایش به سنت‌گرایی پیش از هرچیزی در این برج خودنمایی میکند. آمیختگی سنت و مدرنیته (سبک پست مدرن) اساس کار معمارانی بوده که به نوعی در ساخت یرج آزادی (شهیاد) با یکدیگر همکاری مستقیم و یا غیر مستقیم داشته‌اند. عناصر و مفاهیم به کار رفته در ساخت این برج که در این مقاله نیز بررسی شدند؛ همگی الهامی آشکارا از عناصر معماری ایرانی بودند. فرم اصلی برج شباهتی نزدیک و واضح به طرح مقرنس ایرانی با شمسه‌ایی ۸ وجهی دارد. ترنج‌های این مقرنس با پیروی از انحنای خطوط در معماری ایران برای رساندن این برج در بالاترین نقطه به زیبایی به دور هم چرخش دارند.

از طرفی چهارطاقی، کاربندی، اجرای قوس‌ها و طاق‌بندی ساسانی، مفهوم کثرت و وحدت، تقسیم بندی چهارباغ ایرانی پاسارگاد و ده‌ها و صدها المان دیگر را میتوان در این برج و میدان اطراف آن واکاوی کرد.

ارتفاع برج آزادی

برج آزادی ۶۳ متر طول و ۴۵ متر ارتفاع از سطح زمین دارد و از چهار طبقه تشکیل شده که دارای دو راه پله با ۲۸۶ پلکان و دو آسانسور است. در ساخت این اثر از ۲۵ هزار قطعه سنگ مرمر جوشقان اصفهان و ۹۰۰ تن آهن استفاده شده است. درهای اصلی برج آزادی از سنگ گرانیت همدان ساخته شده و سنگ‌های طبقه همکف و همچنین طبقات برج نیز از معدن مروارید کردستان استخراج شده‌اند.بنای برج از یک هندسه مربع مستطیلی تشکیل شده است که ۱۶ ضلعی شده و در آخر به یک گنبد منتهی می‌شود که از داخل برج قابل‌مشاهده‌ است.

شکل ظاهری برج آزادی از ترکیب دو جفت قوس بزرگ تشکیل شده است که به هم می‌رسند و سازه بزرگ سفیدرنگی را به وجود می‌آورند. این سنگ‌های سفید نمای ساختمان، با شیارهای فیروزه‌ای‌رنگ تقسیم‌بندی شده‌اند. برج آزادی دارای چهار نما است که هر دو نما با هم متقارن هستند. تزیینات و مقرنس‌کاری‌های زیبایی نیز در وسط طاق اصلی به کار رفته است که آن را چشم‌نواز و دوست‌داشتنی کرده‌ است.

سبک هخامنشی

خطوط موازی و کشیده پایه‌‌ها با الهام از سبک معماری هخامنشی هستند؛ قوس اصلی وسط برج، طاق کسری دوره ساسانی را در ذهن تداعی می‌کند و قوس شکسته بالایی آن با استفاده از معماری پس از اسلام طراحی شده است. آب‌نما و فواره‌های میدان نیز نمودی از باغ‌های ایرانی هستند. رسمی‌سازی‌‌های بین این دو قوس، از گنبد مساجد ایران الهام گرفته‌ است. ضمن اینکه کاربندی‌های قسمت‌های مختلف مجموعه و طبقات برج با الهام از کاربندی‌های دوره اسلامی هستند.

طراحی برج آزادی رابطه تنگاتنگی با میدان آزادی دارد که در طراحی‌ها و چمن‌کاری آن مشهود است. به گفته حسین امانت، طراح برج، به‌دلیل نزدیکی بنا به فرودگاه مهرآباد امکان افزایش ارتفاع آن به بیشتر از ۴۵ متر وجود نداشت و برای اینکه افراد هنگام رفتن به‌سمت برج احساس کنند که به‌ طرف بالا می‌روند، یک سرازیری در میدان آزادی ایجاد کرد تا کسانی که از جانب فرودگاه مهرآباد وارد میدان می‌شوند، در مسیری شیب‌دار حرکت کنند.

فضای داخلی برج

جذابیت برج آزادی فقط به نمای بیرونی آن خلاصه نمی‌شود و فضای داخلی آن نیز حیرت هر بیننده‌ای را به‌همراه دارد. دو طبقه از برج در بالای قوس طاق اصلی و زیر گنبد قرار گرفته‌اند که دسترسی به آن‌ها با آسانسور میسر است. طبقه بالا، گنبدی از بتن سفید دارد که مزین به مقرنس‌کاری و کاشی‌‌‌کاری‌های فیروزه‌‌ای و معرق ایرانی هستند. استفاده از بتن سفید در آن زمان کار جدید و مدرنی در ایران بوده است.

یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های برج آزادی این است که فضاهای مختلف برج محدود نشده‌اند. از طریق روزنه و شکاف با سایر بخش‌ها و حتی آسمان و بیرون از برج، ارتباط بصری دارند. به این ترتیب؛ هروقت به بالای سرتان نگاه کنید، فضا و روزن کوچکی به طبقه بالایی خواهید دید که در همه طبقه‌های برج به چشم می‌خورد و به شیوه‌های مختلفی به فضاهای بالاتر می‌رسند.

فضای داخلی برج آزادی دارای دو طبقه است که یکی بالای قوس طاق اصلی و دیگری زیر گنبد قرار دارد. امکان دسترسی به آن‌ها با آسانسور فراهم شده است. زیر برج نیز چهار طبقه در اعماق زمین طراحی و ساخته شده‌اند. در واقع علاوه بر ایفای نقش المان شهری یا به عبارتی نماد پایتخت توسط فضای خارجی برج آزادی، معماری فضای داخلی آن نیز به دلیل برخورداری از فضاهای مختلفی نظیر گالری، کتابخانه، سالن‌های چند منظوره و… بسیار کاربردی است.

بخش های مختلف برج آزادی

برج آزادی چهار طبقه دارد که هریک بخش‌های مختلفی را در خود جای داده‌اند. در ادامه توضیح مختصری درباره آن‌ها ارائه خواهیم کرد.

ورودی برج آزادی

ورودی برج آزادی پنج متر پایین‌تر از سطح زمین و در حیاطی روباز قرار دارد که به طبقه زیرزمین منتهی می‌شود. جایی که شما را به درِ ضلع شمالی، نگهبانی، بلیط‌فروشی، درِ ضلع جنوبی و سالن تشریفات، درِ ضلع شرقی و سالن ایران‌شناسی می‌رساند. در گذشته ورود به برج از طریق درهای سنگی انجام می‌شد که هر لگه ۳٫۵ تن وزن داشت. اما امروزه از درهای شیشه‌ای استفاده می‌شود.

طبقه زیرزمین

سالن ایران‌شناسی

این سالن به‌منظور آشنایی با ویژگی‌های اقلیمی، فرهنگی و اقتصادی استان‌های مختلف ایران شکل گرفته است. این سالن ۱,۱۲۲ متر مربعی با ماکتی از استان‌های مختلف کشور نشانه‌گذاری شده و شامل مسیری U شکل روی نقاله‌های متحرک است. تصاویر حجمی و طرح‌های مختلف از مراکز تاریخی، مذهبی، صنعتی و… کشور را در بر دارد و از طریق این تسمه نقاله می‌توان در عرض ۱۵ تا ۲۰ دقیقه، کل ایران را گشت.

در شمال ماکت، آب‌نمایی زیبا به‌عنوان دریای خزر و در قسمت جنوبی حوضچه‌ای دیدنی به نشانه خلیج‌فارس و بخشی از دریای عمان خودنمایی می‌کنند. بازدیدکنندگان با قرار گرفتن روی یک نقاله‌ می‌توانند روی این ماکت حرکت کنند و در مسیر بازگشت، شاهد چهار پرده نمایش بزرگ باشند که فیلم‌هایی از آثار فرهنگی و صنایع دستی ایران را به نمایش می‌گذارند.

سالن تشریفات

برای پذیرایی از مهمان‌ها سالن تشریفات در نظر گرفته شده بود که بیشتر دعوت‌شدگان به برنامه‌های برج آزادی در این محل مورد پذیرایی قرار می‌گرفتند. از ویژگی‌های این سالن می‌توان به وجود نقش و نگارهای ایرانی زیبا روی بدنه بتنی و تزیینات سقف اشاره کرد.

گذرگاه پیشینیان

گذرگاه پیشینیان پس از سالن ایران‌شناسی قرار گرفته است و شامل چندین ویترین می‌شود که به نمایش دوره‌ای اشیای مختلف تاریخی و آثار هنرمندان اختصاص دارد. این بخش در راهروی ورودی برج آزادی واقع شده است. فرم معماری خاص و درب‌های سنگی از ویژگی‌های جذاب آن محسوب می‌شوند. نورپردازی این راهرو باعث شده است که فضاهای ارتباطی در معماری کهن ایران، دهلیزها و سردابه‌های قدیمی در ذهن تداعی شود.

تالار آینه

این تالار دارای ۱۲ غرفه در دو طرف است که طرح‌های حجمی و تصاویر نمادین، شهرسازی، حیات وحش، صنعت نفت، محیط زیست و ورزش را به نمایش می‌گذارد. در طراحی این ویترین‌ها از آینه استفاده شده است که باعث می‌شود آن‌ها خیلی بزرگ‌تر از اندازه واقعی‌شان به نظر برسند و از همین رو به آن تالار آینه می‌گویند. از ویژگی‌های درخور توجه این بخش، فضای نمایشگاهی آن است که به آثار شاخص هنرمندان. برگزاری نمایشگاه‌های مختلف صنایع دستی اقوام ایران و کارگاه‌های آموزش هنری اختصاص دارد. تالار آینه از ضلع شمالی به راهروی نگارخانه اقوام، از ضلع شرقی به کتابخانه و از ضلع جنوبی به بخش اداری منتهی می‌شود.

نگارخانه اقوام

در حقیقت نگارخانه اقوام راهرویی به‌شکل نیم‌دایره با هشت ویترین است که برای نمایش اشیای مردم‌شناسی و صنایع دستی ایران به کار می‌رود. بازدیدکنندگان با عبور از این راهرو می‌توانند به پایگاه دانستنی‌ها و سالن نمایش دسترسی داشته باشند.

نگارخانه بوستان

نگارخانه بوستان که در مجاورت کتابخانه قرار دارد، نگارخانه اصلی برج آزادی به شمار می‌رود و سالنی وسیع با نورگیری بزرگ است. این فضای دنج و آرام برای نمایش آثار تجسمی و کارگاه‌های آموزشی هنری استفاده می‌شود.

کتابخانه

کتابخانه برج آزادی با مساحتی حدود ۲۰۰ مترمربع، ۱۱ هزار جلد کتاب دارد که شامل ۲۰۰۰ کتاب ارزشمند مرجع و کتب دیگری در موضوعات مختلف معماری، زبان‌شناسی، تاریخ و ادبیات به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسه می‌شود. اعضای کتابخانه علاوه بر کتبی که ذکر شد، می‌توانند از بخش نشریات ادواری نیز استفاده کنند که نشریات مختلف کشور به‌صورت روزانه در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد.

راهروی ‌فناوری

در راهروی فناوری، جاذبه‌های مدرنی نظیر سامانه تصویری هوشمند، روبات پیانیست، پایگاه دانستنی‌ها و روبات پاسخگو قرار دارد. روبات پیانیست ساخته مهندسان ایرانی است و می‌تواند با پمپ‌های بادی و برنامه‌ریزی کامپیوتری، پیانو بنوازد.
روبات پاسخگو صورتک یک پسربچه را دارد و پرسش‌های مربوط به تاریخچه برج آزادی و شاخصه‌های معماری آن را به بازدیدکنندگان توضیح می‌دهد.

پایگاه دانستنی‌ها شامل دو سالن قرینه مدور است که برای تزیینات سقف آن‌ها از معماری سنتی (گوشه‌سازی‌های ایرانی-اسلامی) و مدرن استفاده شده است. ۲۸ صفحه نمایش رایانه‌ای در مرکز این سالن‌ها قرار دارد که اطلاعات مربوط به تاریخ تمدن ایران از آغاز تا امروز را به بازدیدکنندگان ارائه می‌کنند.

تالار کهن

تالار کهن (موزه اصلی) درست زیر برج قرار گرفته و ویترین‌هایی مختص آثار هنری و تاریخی را در خود جای داده است. پس از خارج کردن آثار موزه‌ای این تالار در دهه اول انقلاب اسلامی، مدیریت برج تصمیم گرفت با قراردادن آثار متقارن باعث تنوع در این بخش شود. در ادامه بنیاد رودکی، نمایشگاه زیورآلات بانوان دوران قاجار متعلق به گنجینه کاخ موزه سعدآباد را در این محل برپا کرد.

دو آسانسور و همچنین پلکان برج در همین سالن قرار دارند که از طریق آن‌ها می‌توان به طبقه‌های بالا دسترسی داشت. بخش جنوبی تالار به تاسیسات مرکزی برج می‌رسد و بخش شمالی به تالار آینه راه دارد.

فروشگاه کوچکی در بخش غربی تالار کهن فعالیت می‌کند که صنایع دستی، سی‌دی‌های مرتبط با برج آزادی و… را به فروش می‌رساند.

سالن مولتی ویژن

در عمق ۱۵ متری سالن مولتی ویژن (سالن نمایش) قرار دارد و با پیشرفته‌ترین فناوری نور، صدا و تصویر برای اجرای همایش، موسیقی و تئاتر به کار می‌رود. تجهیزات پخش لیزرشو، تجهیزات تصویربرداری و تجهیزات گریم بخشی از امکانات سالن مذکور را تشکیل می‌دهند. این سالن که مجهز به ۱۸ سکو است و برای ۳۰۰ نفر ظرفیت دارد، از طراحی داخلی و تزییناتی جالبی برخوردار است.

از آنجا که این سالن می‌تواند به‌صورت چند منظوره به کار رود. آن را سالن مولتی‌ویژن نامیده‌اند و علاوه بر اکران فیلم‌های سینمایی، کنسرت موسیقی، اجرای نمایش، برنامه‌ها و مسابقات تلویزیونی، امکان برگزاری همایش‌های مختلف، نمایش مولتی ویژن، نمایش لیزر و… نیز وجود دارد. جالب اینکه زیر سکوهای محل نشستن، عکس‌ آثار تاریخی قبل و بعد از اسلام به نمایش درآمده است. سرتان را که بالا بیاورید و به سقف نگاه کنید. تصویر مرداب انزلی خودنمایی می‌کند و در روبه‌روی شما نیز سه پرده وجود دارد که هریک فیلمی از انقلاب را نمایش می‌دهند.

سالن سینمای کوچک

در سال ۱۳۸۸ توسط بنیاد رودکی سالن سینمای سیمولیشن (شبیه سازی) ساخته شد که مجهز به امکانات و تکنولوژی روز دنیا برای ایجاد فضای مجازی هنگام دیدن فیلم است. کلیه ۵۱ صندلی این سالن مجهز به افکت‌های حرکتی هستند. به‌طوری که هنگام دیدن فیلم‌ می‌توانید در فضای مجازی فیلم غرق شوید. این سالن در مجاورت ایران‌شناسی و در ضلع شرقی ورودی برج آزادی قرار دارد.

آسانسور برج آزادی

برج آزادی دو آسانسور دارد که از دیواره‌های برج بالا می‌رود و هرکدام فقط به دو طبقه اختصاص دارند. آسانسور اول تا طبقه دوم و آسانسور دوم دو طبقه بعدی را طی می‌کند.

طبقه اول

طبقه اول با سطح زمین ۲۳ متر فاصله دارد و از آن برای تعویض آسانسور استفاده می‌کنند و چیزی برای بازدید ندارد. دو دیوار بتونی کج با پنجره‌های کوچک در اینجا وجود دارد. همان پنجره‌های آبی‌رنگی که از زیر طاق آزادی مشخص هستند. قوس اصلی و دو قوس شرقی و غربی برج، این طبقه را احاطه کرده‌اند. کاشی‌کاری‌های پرطاووسی نمای برج در پشت دیواره‌های شیبب‌دار آن خودنمایی می‌کنند.

طبقه دوم

طبقه دوم در ارتفاع ۳۳ متری از سطح میدان آزادی قرار دارد. گنبدی بتنی با طرح شمسه در میانه آن به چشم می‌خورد که نور طبقه اول و دوم برج را تامین می‌کند. جالب اینکه برای اولین بار در ایران از بتن مسلح سفیدرنگ برای دیوار و سقف این برج استفاده شده است. در این طبقه می‌توانید به تماشای معماری داخلی برج آزادی بنشینید و از همنشینی معماری سنتی و مدرن لذت ببرید. به‌ویژه سقف آن که شما را به یاد مسجد شیخ لطف‌ الله اصفهان می‌اندازد. از طبقه دوم برای نمایش عکس‌های تاریخی استفاده می‌شود.

طبقه سوم

طبقه سوم در ارتفاع ۳۹٫۵ متری از سطح میدان قرار دارد و جذابیت آن به شکاف‌های مستطیلی و عمودی است که از بادگیرهای ایرانی گرفته شده است. پنجره‌های لانه زنبوری آن نیز دید خوبی به پایتخت دارند و یادآور جایگاه دیده‌بان‌های قلعه‌های قدیمی هستند.

در نهایت هم پشت بام برج قرار دارد که گنبد زیبایی از بالاترین سطح برج بیرون زده است. از طبقه سوم برج شروع می‌شود و تا ارتفاع ۴۶٫۲۵ متری امتداد می‌یابد. این گنبد مزین به کاشی‌کاری فیروزه‌ای است که در معماری مقابر و امام‌زاده‌ها شاهد آن هستیم.