باغ کلات نادری (عمارت خورشید ) یکی از زیباترین جاذبه های گردشگری که در شهر کلات، شمال شرقی مشهد، در بستری کوهستانی، در میان دو رشته کوه در استان خراسان رضوی قرار گرفته است. یکی همان است که با نزدیک شدن به شهر کلات چشماندازی حصار گونه دارد . شهر در این حصار قرار دارد و دیگری در سمت شمال است. مجموعه باغ و عمارت خورشید برای آرامگاه نادر شاه افشار به سال ۱۱۶۰ هـ . ق به دستور وی ساخته شده است. این بنا بعدها در دورانی که آل جلایر (سده سیزدهم هـ . ق ) در این منطقه حکمرانی داشته با تغییرهای اندکی به صورت کاخ مورد استفاده قرار گرفت.
معماری بنا
عمارت خورشید با معماری ویژه ایرانی، با بخشی استوانه‌ای شکل ( ۹۴/۲۰ متر از کف زیر زمین و ۳۰/۱۱متر بلندتر از پوشش طبقه هم کف) ساخته شد. قصر خورشید، ساختمانی است سه طبقه ؛ طبقه زیرین كه همان زیرزمین باشد جایی است مخوف و تاریك كه گفته‌اند یا جای نگاهداری بخشی از خزاین نادر بوده یا زندانی برای مغضوبین درگاه. دوازده اتاق این عمارت با نقاشی و گچ‌بری آراسته شده‌اند و به نظر می‌رسد این بنا محل سکونت پادشاه و خاندانش بوده باشد. عمارت خورشید پس از نادرشاه در دوره قاجار نیز به عنوان اقامتگاه مسکونی مورد استفاده قرار گرفت.
تراشکاران هندی
گفته می‌شود نادرشاه پس از فتح هند تراشکارانی را از هند با خود به ایران آورد تا روی بنا کار کنند. این عمارت در نگاه اول به شدت تحت تأثیر جلوه‌های معماری هند به نظر می‌رسد. چرا که مصالح به کار رفته در نما و حجاری‌هایی از میوه‌ها و پرندگان گرمسیری روی آن‌ها ظاهر بنا را به آثار معماری هند شبیه کرده است. اما این عمارت در لایه‌های زیرین خود هویتی کاملاً ایرانی دارد. دوازده اتاق این عمارت با نقاشی و گچ‌بری آراسته شده‌اند و به نظر می‌رسد این بنا محل سکونت پادشاه و خاندانش بوده باشد. عمارت خورشید پس از نادرشاه در دوره قاجار نیز به عنوان اقامتگاه مسکونی مورد استفاده قرار گرفت.
این عمارت سه طبقه، در میانۀ باغی بزرگ واقع شده، قبل‌تر ارتفاعش حدودا ۲۵ متر بوده، اما با خراب شدن سومین طبقه، ارتفاع عمارت به ۲۰ متر رسیده است.وقتی به بنای عمارت نگاه می‌کنید، اولین چیزی که به چشم‌تان می‌خورد استوانه‌ای است با نیم‌ستون‌های سنگی که همچون برجی از میان بنا بالا آمده است. این برج از درون، هشت ضلعی است و گنبدی بر بالای آن قرار دارد. نکته جالب فاصله میان حجم استوانه‌ای و بقیه بنا است که همچون درز انبساط آن‌ها را از هم جدا می‌کند و در بالای پشت بام طبقه همکف سنگ‌هایی به صورت درپوش روی این درز را می‌بندند.
ستونهای بنا
با حذف بخشی از چهار نیم‌ستون در قسمت بالای برج، روشنایی درون برج فراهم شده است. نیم‌ستون‌های برج ساده هستند، ولی سرستون‌ها تراش تزیینی اندکی دارند. نماهای بیرونی بنا را در همه‌جا تراشیده‌اند، اما در بخش‌هایی از نماکاری تزیینی تراش سنگ‌ها به پایان نرسیده و این نشان از آن دارد که بنا ناتمام مانده است. نماهای داخلی قسمت برجی شکل را با ایوانچه‌هایی در دو طبقه شکل داده‌اند و با نقاشی و طلاکاری آراسته‌اند. دورتادور این فضایِ هشت ضلعی در بالای ایوانچه‌های طبقه اول سوره نباء با رنگ نوشته شده است. در اطراف این فضا، ایوان‌هایی است که پوشش زیبای رسمی‌بندی دارند و ایوانی که رو به شرق قرار دارد، ورودی بنا است.
زیرزمین
زیرزمین دو قسمت دارد. یک فضای هشت ضلعی که زیر فضای هشت ضلعی بالا است و چهار ستون دارد؛ و اتاق‌ها و راه‌روهایی که در اطراف آن قرار می‌گیرند. بر مبنای مطالعات و گمانه‌زنی‌های محققان، مسیرهای ارتباطی مرکزی زیرزمین و حلقه فضاهای اطراف آن در دوره‌ای مسدود شده و سپس دوباره از جای دیگری باز شده است. همچنین راه‌های ارتباطی فضاهای زیرزمین با طبقه همکف و خارج بنا به مرور ایجاد شده و در ابتدا به شکل دیگری بوده است. تصور بر این است که بنای عمارت خورشید بر بقایای بنایی دیگر (احتمالا یک مقبره ایلخانی) ساخته شده که بقایای زیرزمین آن کمی پایین‌تر از زیر زمین فعلی موجود است.
پله های بنا
پله‌هایی که از طبقه همکف به بام می‌رود و همچنین پله‌هایی که از بام به بالای برج می‌رسد نیز با کندن جرزها ایجاد شده‌اند و به سختی می توان از آن‌ها بالا رفت.
سطح همکف بنا روی سکویی به ارتفاع یک و نیم متر که با پنج پله به طراز محوطه می‌رسد، قرار دارد. محوطه بنا شامل باغی با چهار کرت در دو تراز است که عمارت خورشید در محل برخورد دو محور آن واقع شده است.
هم‌اکنون حفاری‌های باستان‌شناسی فواره‌های دور عمارت خورشید را آشکار ساخته است. دورتادور بنا جوی آب و حوضچه‌های کم‌عمقی با فواره‌های سنگی کوچک وجود دارد. محور شرقی‌غربی باغ کشیده‌تر است و ورودی آن در جانب شرقی قرار دارد. بین ورودی اصلی باغ تا عمارت حوضی کشیده با فواره‌های سنگی بلند قرار دارد. امروزه بنای عمارت خورشید و باغ آن کاملا بازسازی شده است.
داستان ساخت عمارت خورشید
داستان این است که عمارت خورشید بنای مرموزی است که همه چیز را در موردش نمی‌دانیم. بسیاری آن را یک کاخ دانسته‌اند، بسیاری محل نگهداری غنایم گرانبهای نادر، بعضی هم به علت وجود سرداب کارکرد زندان را برایش در نظر گرفته‌اند. اما وجود چندین مقبره با طرح مشابه و فاصله زمانی کمی از آن، فرضیه مقبره بودن را تقویت می‌کند. وجود سرداب و کتیبه سوره نباء که معمولا در مقابر نوشته می‌شود هم مزید بر علت هستند. با این حال هنوز در مورد این بنا کاملا مطمئن نیستیم، آنچه می‌دانیم تنها این است که حتی برای یک بار هم که شده باید این عمارت را از نزدیک دید و از دیدنش لذت برد.
مطالب مرتبط :