یخچالهای خشتی ورودی ابرکوه

یخچالهای خشتی ورودی ابرکوه از جمله آثار قدیمی شهرستان ابرکوه مربوط به دوره قاجاری است که با پلانی بصورت مدور و حجمی مخروطی شکل بصورت پله ای بنا شده است. یخچالها بناهایی برای حفط یخ و استفاده در تابستان بوده اند که نشانگر خلاقیت و ابتکار مهندسین زمان خود است.

از این بناها ۴ عدد در شهر ابرکوه باقی مانده است. ارتفاع یخچال اصلی حدود ۲۰ متر است. سطح کف داخل بنا، گودتر از سطح زمینهای بیرونی ساخته شده است. یخچالها دارای ۴ بخش عمده: حوض بند، مخزن یخ، دیوارهای سایه انداز و گنبد بزرگ روی مخزن می باشند. مصالح بکار رفته در بنا سنگ و خشت خام و گل و چوب و آهک است که ابتدا حدود ۵۰ سانتی متر را با مصالح سنگ، ملات، ماسه و آهک بنا کرده اند و مابقی را با خشت و گل ساخته اند. از خصوصیات بارز این بنا طرح و فرم ساخت آن میباشد. قدمت برخی از یخچالها به عهد قاجار و برخی دیگر به رونق جاده ابریشم بر می گردد.

این بنا دارای سه دریچه می باشد که در جبهه های شمالی، شرقی و غربی آن قرار گرفته که پس از انبار کردن یخ با مقداری گیاه خشک دریچه ها را مسدود می کرده و در تابستان از آن استفاده می کردند. این یخچال ها مخصوص انبار کردن یخ بوده که با ترتیب و قاعده خاصی صورت می گرفته است و تنها راه ورودی یخچال دریچه کوچکی بوده که پس از وارد کردن یخ به درون آن مقداری گیاه خشکیده روی آن می ریختند و بلافاصله دریچه را مسدود میکردند. سال‌ها قبل، ابرکوهی‌ها در ورودی شهرشان یخچالی ساختند که نه برفک می‌زد و نه برقی مصرف می‌کرد. این مخروطی‌های پله‌ای، سازه‌هایی هستند که به هرکدام از شهرهای کویری سفر کنید می‌توانید نمونه‌شان را ببیند.

سازندگان یخچالهای خشتی در طراحی و ساخت یخچال به نکات مهمی مانند سرمایش کافی برای نگهداری یخ، نوع مصالح ساختمانی سازه، چگونگی فرآوری یخ و عایق‌کاری بنا توجه داشته‌اند و هر یخچال بخشهایی مانند دیوارهای سایه‌انداز، حوضچه‌های فرآوری یخ و چالهٔ بزرگ مخروطی‌شکل داشته که بر فراز چاله، گنبد بزرگ خشتی بنا شده‌است. دیوار گنبد در پایین آن قطر زیادی دارد و هرچه به رأس نزدیک‌تر می‌شود، از قطر آن کاسته می‌شود. گاه معمار برخی یخچالها برای کاستن از فشار وارد بر گنبد، آن را به صورت پله پله ساخته است.

ورودی انباره یخ بیشتر رو به شمال قرار داشته و به‌وسیلهٔ سطحی شیب‌دار، برای جابجایی آسان یخ به حوضچه‌ها مرتبط می‌شده است. از آنجا که گرما در بلندای فراتری جای می‌گیرد، بلندای بسیار یخچال‌ها هم برای ذوب نشدن یخ‌ها در روزهای گرم تابستان بوده‌است.