قلعه جلال الدین جاجرم، در حدّفاصل جاده گرمه به جاجرم و میان دو شهرستان جاجرم و گرمه، بر روی تپه نسبتاً مرتفع سنگی قرار گرفته است. قلعه جلال الدین یکی از برجسته ترین قلعه های نظامی خراسان شمالی است که در سده های ۷-۶ هجری ساخته شده است. این قلعه که بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم قرار گرفته. اهمیت راهبردی آنرا را دو چندان می کرده است. در سال ۱۳۸۶ مرمت بنای این قلعه آغار شد . پس از چهار سال در سال ۱۳۹۰ خورشیدی موزه مردم شناسی قلعه جلال‌الدین در گرمه بازگشایی شد.
تاریخچه قلعه
نظریات مختلفی در خصوص این که این قلعه متعلق به چه کسی می‌باشد، وجود دارد. عده‌ای این قلعه را به جلال‌الدین سلجوقی و عده‌ای آن را به جلال‌الدین؛ بنیان‌گذار سلسله جلالیه نسبت می‌دهند . اما نظریه‌ای که در حال حاضر مطمئن‌تر و محتمل‌تر از بقیه به نظر می‌رسد این است که قلعه جلال‌الدین یک قلعه نظامی است که مربوط به قرن هفتم هجری قمری می‌باشد .
آن را به سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه نسبت می‌دهند. بر اساس این نظریه به نظر می‌رسد که این قلعه به دستور سلطان جلال‌الدین و در هنگام حمله مغول به ایران و در جریان جنگ و گریزهای سلطان جلال‌الدین ساخته شده باشد. در زمانی که وی پس از مرگ پدرش در جزیره آبسکون (آشوراده کنونی) از جانب مازندران به سمت شرق ایران حرکت نمود تا خود را برای مقابله با سپاهیان مغول آماده سازد.
جلال الدین در جنگ با مغولان به غزنه رفت و بعد از چند پیروزی، در نبرد با چنگیز‌خان در سواحل رود سند مغلوب شد . تا پنجاب و سند هندوستان فرار کرد و امپراتوری کم دوامی در آنجا بنا نهاد. اما فرار وی منجر به اولین حمله مغول به هند شد. جلال الدین پس از دو سال توقف در هند به امید تجدید بنای امپراتوری به ایران بازگشت . بعد از یک دهه پرتلاطم حمله به عراق و قفقاز در سال ۶۲۸ قمری در حال فرار از دست مغولان در کردستان کشته شد.
معماری بنا
این قلعه با پلانی شش گوش، دارای شش برج مدور در اطراف است . درِ ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد که در گذشته عمارتی نیز بالای درِ ورودی قرار داشته است. این قلعه در داخل از چهار اطاق در میان برج‌ها ساخته و خمره‌هایی نیز در بدنه دیوارهای داخلی جهت جمع‌آوری آب و آذوقه ایجاد شده است. در ضلع جنوبی و سمت راست درِ ورودی این قلعه راه پله‌ای جهت دسترسی به برج‌های نگهبانی قرار دارد .
روزنه‌هایی در تمام طول دیوارهای اطراف و برج‌ها نیز ایجاد شده است. عمده مصالح این قلعه از سنگ و ملاط ساروج و در بعضی نقاط از آجر می‌باشد. ارتفاع برج‌ها و دیوارهای آن حدود ۱۲ متر می‌باشد. این قلعه در گذشته دو یا سه طبقه بوده و گفته می‌شود که یک تونل یا راه زیرزمینی مخفی، این قلعه را به شهر جاجرم مربوط می‌ساخته است.
چشمه جلال الدین
در پایین و ضلع جنوب غربی قلعه چشمه آب شیرینی وجود دارد که آن نیز موسوم به جلال‌الدین می‌باشد . آب آن به طرف جنوب شرق و به طرف جاجرم جریان دارد. چاهی به قطر حدود ۳ متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده است که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دایمی را فراهم می کرده است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است.
این چاه حالا تقریباً بیست ذرع عمق دارد و پیداست که پر شده است. آنچه معلوم می شود چون چشمه بزرگی است، دامنه تپه ای که قلعه بالای آن ساخته شده منفجر است، این چاه پایابی بوده که آب از آن با مشک بالا می آورده‌اند. در دهنه چاه صناعت و بنایی نشده همان حفره است و در اطراف چاه آثار کلنگ دیده نمی شود؛ مثل این که این دهنه طبیعی است.
موزه قلعه جلال الدین
یکی از ویژگی های منحصر به فرد این موزه قلعه که آن را از نظر محتوایی از نمونه های مشابه خود متمایز ساخته شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است . که نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش، داستان تصویری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می شود که طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصایب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می شود. در طبقه اول موزه وقایع تاریخی دوران مغول و زندگی جلال‌الدین روایت می شود. برج های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگی های منحصر به فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر کدام از برج ها به صورت جداگانه می باشد.
سایر قسمت های نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرارگرفته که این ویژگی به بازدید کننده امکان می دهد. تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع ترین قسمت های قلعه، با ویژگی های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره های تاریخی کار گذاشته شده . در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه های تدافعی قلاع تاریخی از نزدیک آشنا گردد. با توجه به معروف بودن قلعه به «قلعه جلال الدین» و اینکه نمی توان آن را به یقین به هیچ کدام از شخصیتهای معروف جلال الدین در تاریخ ایران منسوب کرد . در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیتهای معروف جلال الدین در قالب تابلوهایی به بازدید کننده معرفی شده است.
امکانات گردشگری
از جمله امكانات این موزه كه برای رفاه حال مسافران آماده شده است. سرویس بهداشتی، پاركینگ و سفره خانه سنتی در كنار چشمه زیبای جلال الدین است. نورپردازی، ساختمان نگهبانی و توقفگاه خودرو در مجاورت موزه قلعه جلال الدین از دیگر امکانات آن است.
نحوه دسترسی
این قلعه در پنج کیلومتری غرب شهرستان گرمه، انتهای بلواراما رضا (ع) قرار دارد. قلعه جلال الدین در حد ّفاصل جاده گرمه به جاجرم، بر روی تپه نسبتاً مرتفع سنگی قرار گرفته است.
نظر کاربران :
با سلام و احترام
ممنون خواهم شد اگر مطلب درج شده در سایتتان را اصلاح بفرمائید. قلعه جلال الدین مربوط به ” جاجرم ” می باشد که اشتباهاً نام ” گرمه ” ذکر شده است. این قلعه بعنوان یک اثر به جا مانده از سده ششم با شماره ثبت ۱۵۷۷ در ۳/۱۱/۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است
با سلام و تشکر از شما متن اصلاح شد .