جشن باستانی نیلوفر

«جشن “نیلوفر”، در ایران باستان، بنابر اسنادی که به امروز رسیده است، در روز خورداد امشاسپند، از ماه تیر برگزار می‌شده‌است. بی‌گمان با اندکی اندیشه می‌توان دریافت که میان همه‌ی این‌ها یعنی گل نیلوفر، خوردادامشاسپند و ماه تیر، پیوند وجود دارد و بنابر همین پیوند ژرف است که چنین جشنی در چنین روزی از سوی ایرانیان، برپا می‌شده است .ایرانیان از دیرباز جشنی به نام جشن باستانی نیلوفر را در ششمین روز از ماه تیر(شمین روز از گاهشمار باستانی ایران که در گاهشمار خورشیدی کشور برابر با سوم تیرماه است.) برپا می‌‌کرده‌اند.

ابوریحان بیرونی به برگزاری آن، اشاره کرده است،و گفت «گل نیلوفر، نماد ایزدبانوی “آناهیتا” است. درباره‌ی این ایزدبانو به فراخی در آبان‌یشت سخن رفته است. این ایزدبانو، ایزدبانوی آب است، ایزدبانوی زایندگی و باروری است. آب و آناهیتا با زایش در پیوند هستند. ایزدبانوی آناهیتا سرچشمه‌ی زندگی، پاک‌کننده‌ی تخمه‌ی نرینه‌ها و پاک‌کننده‌ی زهدان مادینه‌ها برای زایش است. و نیلوفر از آن‌روی بسیار ارجند بوده که نمادی از آناهیتا است که نزد ایرانیان، ‌ارج و ارزش، فراوانی داشته است.»

«تیشتر» یا تیر، بنیاد همه‌ی آب‌ها و سرچشمه‌ی باران‌ها است. نماد آن، ستاره‌ی تیشتر است که با بارندگی در پیوند است. از سوی دیگر خورداد امشاسپند را داریم که امشاسپندی مادینه است و این مادینه بودن می‌تواند پیوندی باشد میان این امشاسپند با ایزدبانوی آناهیتا. پیوند این امشاسپند با آناهیتا، ما را به گل نیلوفر می‌رساند که نماد «آناهیتا» است. از سویی، خود خورداد امشاسپند، بنابر متون کهن، نگهبان و پشتیبان آب‌‌ها است و در جهان مادی پاسداری از گیاهان را بر دوش دارد. زاگرس زند، گفت: «ما می‌‌دانیم که در گذشته در ایران، پس از نوشیدن آب، نیایش کوتاهی برای خوردادامشاسپند می‌خوانده‌ایم و همه‌ی این‌ها، نشانه‌های آشکاری است که نشان می‌‌دهد، پیوند ژرف و معناداری میان خورداد، تیر، نیلوفر و آناهیتا وجود دارد.»

این پیوند، پیوندی میان آب، گیاه، زندگی، آفرینش و پاکی است و بر همین پایه است که باید بی‌گمان بود که جشن نیلوفر، جشنی بزرگ در ایران باستان بوده است. اما به شوند(:دلیل) فرازونشیب‌های بسیاری که بر این سرزمین رفته، ‌این روزها چیزی از آن در دست نداریم.با همه‌ی این‌ها گمان می‌رود که برای آناهیتا برای نیلوفر و برای آب‌ها، باید جشن بزرگ، فراخ و باشکوهی گرفته می‌شده است. این جشن همچون دیگر جشن‌ها با سرور و شادی با گیتی و هستی و با فصل‌ها، گذر زمان و گاهشماری، پیوند داشته است. این جشن به گمان بسیار همچون دیگر جشن‌های ایرانی باید جشنی همگانی می‌بوده است.»از نیلوفر در نوشته‌های کهن به جامانده از ایران باستان، نشانه‌ی چندانی نمی‌‌توان یافت به ویژه در نوشته‌های به جا مانده از روزگار پیش از ساسانی.»

در کتاب بندهش که در آن به کوتاهی چنین نوشته شده که گل نیلوفر، گل ویژه‌ی «آبان‌ایزد» است. و همان‌گونه که می‌دانیم، آبان ایزد، ایزد پاسدار آب‌ها است، یعنی همچون آناهیتا خویشکاری نگهداری از آب‌های گیتی را بر دوش دارد.با برشمردن گونه‌های گوناگون گل نیلوفر از نیلوفر آبی، باغی تا نیلوفر پیچ هندی و فرنگی،«واژه‌ی نیلوفر در نخستین چکامه‌های فارسی دری یعنی چکامه‌های رودکی و فرخی دیده می‌شود اما من هرچه گشتم این واژه را در شاهنامه‌ی سترگ فردوسی نیافتم.» نیلوفر استوره‌ای را در تمدن‌های بزرگی چون مصر، چین، هند و ایران می‌بینیم،یکی از استوره‌های آفرینش مصر این است که جهان از یک گل نیلوفر آغاز شده است و این، ویژگی زایندگی و آفرینش را در گل نیلوفر نشان می‌دهد. حتا در نگاره‌‌ای، داریم که چهار پسر «هوروس»، از خدایان مصری، درون یک گل نیلوفر بزرگ ایستاده‌اند.»در استوره‌های یونانی چنین آمده که؛ شخصیت‌های استوره‌ای، «لوتوس»(نیلوفر) را می‌خورده‌اند برای رفتن به عالم بالا، یعنی به گونه‌ای شگفت، فراروی می‌کرده‌اند.در فرهنگ یونانی-رومی، نیلوفر نشانه و نمادی از مرگ و خاکسپاری به معنی نوزایی، رستاخیز و زندگی نو است.»گل در نگاره‌ها، فرهنگ و استوره‌های میان‌رودانی، هندی و حتا بودایی وجود داشته است از هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد در مهرهای یافت شده در شوش، لرستان، شهداد و سیلک کاشان، گل‌هایی دیده می‌شود که همانندی بسیاری دارند با گل‌های چند‌پری که در تخت‌جمشید، نقش‌ شده‌اند و به نام گل نیلوفر می‌شناسیم.»

نگاره‌‌های تخت‌جمشید که گلی بر دست دارند و این روزها آن‌را به گل نیلوفر می‌شناسیم در دست شاهان و شاهزادگان هخامنشی که در پارسه، نقش شده‌اند، این گل دیده می‌شود. افزون‌بر آن، گل نیلوفر در دست بزرگ‌زادگان پارسی و مادی هم دیده می‌شود با این تفاوت که گلی که در دست شاهان و شاهزادگان است،‌ دو غنچه‌ی کوچک در دو سو دارد، که بی‌گمان اندیشه‌برانگیز است.»البته پژوهشی بر روی این گل در نقش‌های هخامنشی نشده و هر‌‌‌آن‌چه بر پوشش سربازان گارد جاویدان، سرستون‌ها و در دست شاهان و بزرگ‌زادگان، نقش شده، را نیلوفر می‌نامیم،شوربختانه همه‌ی پژوهشگران ایرانی هم بسیار گذرا از آن، گذشته‌اند گویا میلی هست که همه چیز را گل نیلوفر بدانیم در حالی که به گمان من، نقش پایه‌ستون‌ها، هیچ شباهتی به گل نیلوفر ندارند.» تنها کسی که‌ می‌‌گوید، آن‌چه در دست شاه هخامنشی است، نیلوفر نیست، والتر هینتس است. این ایران‌شناس آلمانی به نقل از دانشمندی دیگر، این گل را گل سرخ انار دانسته‌است که باید پیرامونش اندیشید از آن‌روی که انار، از میوه‌های ویژه‌‌ی این سرزمین و این اقلیم آب و هوایی است و در استوره‌های ایرانی هم به بسیاری یافت می‌شود. ویژگی انار زایش و باروری است.اما نکته اینجاست که گل انار این‌اندازه درشت نیست و ساقه‌ای به این کلفتی که در نگاره‌ها آمده، ندارد. تا جایی که من دیده‌ام هیچ‌چیز در تخت‌جمشید بزرگ‌نمایی‌شده، نقش نشده و همه‌چیز اندازه‌ی واقعی خود را دارد و همین نکته اندکی اندیشه‌برانگیز است.»