گنبد علویان همدان یکی از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی قرنهای ششم و هفتم است که در شهر همدان واقع شده است. این اثر ارزشمند درتاریخ ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ با شماره ۹۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. گنبد علویان، میراث‌دار پیشینه‌ی اعتقادی اهالی این دیار و همواره مورد توجه محققان بوده است. بنای گنبد علویان که تا چندی قبل در محدوده‌ی دبستانی کوچک در بافت قدیمی شهر قرار گرفته بود. فرصتی برای شناساندن معماری منحصر به فرد خود نداشت. اکنون پس از آزاد کردن بافت پیرامون و تجهیز محدوده‌ی آن در وضعیت مناسب‌تری قرار گرفته و به دلیل معماری ویژه و تزیینات بسیار پیچیده‌ی گچی آن، درخور معرفی است.
برای آشنایی بیشتر با همدان پیشنهاد می کنیم مطلب جاهای دیدنی همدان را نیز مطالعه بفرمایید.
تاریخچه بنا
براساس شناسنامه‌ی فنی بنا، این گنبد یکی از یادگارهای متعلق به اواخر دوره‌ی سلجوقیان در قرن ششم هجری است. توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد، احداث و در دوره‌های بعد، با ایجاد سردابی در زیرزمین به مقبره‌ی آن خاندان تبدیل شده است. خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد کرده است و فرهنگ عامیانه‌ی مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می‌گوید:
دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش
علت نامگذاری
علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این است که این بنا در گذشته‌های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه‌ی شدید مردم به سادات و دوستداران حضرت علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، موجب شده که آن را به این نام بخوانند.
معماری بنا
این بنا به‌صورت چهارضلعی در ابعاد ۱۲۲۸ در ۱۲۲۲۵ متر و ارتفاع ۱۱۱۵ متر ساخته شده است. چهار جرز ستون‌مانند به ارتفاع ۹۹۵ متر و قطر حدود دو متر شبیه برج در چهار گوشه، آن‌را در میان گرفته‌اند. هریک از برج‌ها پنج تاق‌نمای فرورفته‌ی مثلثی به ارتفاع هشت متر، عرض یک متر و عمق نیم متر دارد. از نظر مقطع، جرزها (برج‌ها) را به‌صورت نیمی از یک ستاره‌ی هشت‌پر درآورده است.
در جبهه‌ی شمالی بنا تاق‌نمایی جناقی از نوع هفت و پنج به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵۵۵ متر دیده می‌شود و درون آن قابی مستطیل‌شکل به ارتفاع ۵۵۶۰ به‌صورت برجسته قرار گرفته و ورودی بنا با تاقی جناقی‌به عرض ۱۱۶۰ و ارتفاع ۳۳۴۰ درون آن تعبیه شده است. بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل‌شکل یادشده گچ‌بری‌های برجسته‌ی لانه‌زنبوری شامل گل و بوته‌های درهم پیچیده به‌شکل زیبایی خودنمایی می‌کنند.
بر حاشیه‌ی خارجی کادر نیز کتیبه‌ای گچبری شده شامل آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی تاق‌نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره‌ای‌شکلی به‌صورت بدیع تزیین کرده است. بین تاق‌نما و برج‌های اطراف را نیز دو سطح مستطیل‌شکل هم‌ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتی‌متر، پوشیده از تزیینات گچبری و نیز دو سطح نیم‌دایره که با آجرهای راسته و خفه تزیین شده‌اند، تشکیل می‌دهد.
اضلاع غربی و شرقی، هر کدام دو تاق‌نما به ارتفاع ۸۸۵ متر و عرض چهار متر دارند که درون آن‌ها با کادری برجسته شامل طرح‌های تودرتو تزیین شده است. بر فراز تاق‌نماها و قسمت‌های‌انتهای برج‌ها بقایایی از کتیبه‌ای آجری و برجسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره‌ی دهر دیده می‌شود.
شبستان
سطح شبستان ورودی بنا نسبت به زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی بنا در ارتفاع ۱۱۲ متر واقع شده است. که اکنون هفت پله ارتباط بیرون و داخل را ممکن می‌کند. در هر کنج بنا دو تاقچه رفیع و نیز دو تاق‌نما در اضلاع غربی و شرقی قرار دارند که از تزیینات زیبای گچبری پوشیده‌اند.
محراب این بنا نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزیینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است. نورگیرهای نزدیک به سقف روشنایی مناسبی را به محوطه‌ی داخلی بنا می‌بخشند. راه‌پله‌ای کم‌عرض از درون برج شمال شرقی وصول به سقف و نیز راه‌پله‌ای که به‌صورت غیرمتعارف درون محراب ایجاد شده است. راه‌یابی به سرداب بنا را که دو قبر متعلق به بزرگان خاندان علویان در آن واقع شده‌است، ممکن می‌سازند.
سرداب از شش حجره با تاق‌نماهای جناقی تشکیل شده است . قبور یادشده به‌شکل حجمی مکعب‌مستطیل شکل، پوشیده از آجرهای لعابدار فیروزه‌ای در وسط آن‌ها قرار گرفته‌اند. شکل ظاهری این بنا شبیه گنبد سرخ مراغه ساخته‌شده در سال ۵۴۲ هجری قمری است. ابعاد داخلی و تزیینات غنی و متراکم و در عین حال رمزآلود چشم‌نواز درون بنا به گنبد حیدریه‌ی قزوین متعلق به اوایل قرن شش هجری شباهت دارد. از این رو، گنبد علویان همدان را نیز باید از بناهای این دوره به‌شمار آورد.
مرمت گنبد علویان
اداره‌ی کل باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۷ به تعمیر و مرمت این بنا اقدام کرده و پوششی از چوب و شیروانی برای آن ترتیب داده است. این مقبره که با آجر ساخته شده، از سطح زمین بالاتر است و مانند سایر مقبره‌های چهارضلعی مشابه، روی یک سکو قرار دارد. این سکو در واقع طبقه‌ی زیرین مقبره است. جلوی درب ورودی این مقبره، ۹ پله‌ی سنگی دیده می‌شود.
امروزه سازمان میراث فرهنگی، دور این بنا را حصارکشی کرده و از آن حفظ و نگهداری می‌کند. در طی سالیان متمادی، این بنا چندین بار مرمت شده است.
نحوه دسترسی
گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این گنبد از سمت شمال در خیابانی که میدان عین‌القضات را به میدان امامزاده عبدالله وصل می‌کند، قرار گرفته و ازسمت جنوب با خیابان باباطاهر و از شرق با خیابان اکباتان محصور شده است.
آدرس :همدان ، چهارباغ علویان، نزدیک امامزاده عبدالله
مطالب مرتبط :