لقب پایتخت طلای سرخ جهان به شهر قاینات واقع در خراسان جنوبی که همچنان پیشتاز و پرچمدار تولید بهترین زعفران در جهان است ، تعلق دارد. زعفران تولید شده در خراسان جنوبی، به علت برداشت گل زعفران قبل از طلوع آفتاب و برداشت غنچه قبل از بازشدن از کیفیت، عطر و قدرت رنگدهی بالایی برخوردار است و مشتریان فراوان در کشورهایی همچون آلمان، آمریکا، اسپانیا و حاشیه خلیج فارس دارد.
مسلما با شنیدن نام زعفران یاد سوغات خراسان و شهر قاین می افتیم . در بیشتر شهرهای خراسان رضوی از جمله زواره، تربت حیدریه، تربت جام، تایباد، باخزر، گناباد، نیشابور، بجستان کشت می شود و این استان مقام اول کشت زعفران را به خود اختصاص داده است. در استان خراسان جنوبی نیز شهرستانهای قاینات، فردوس، بشرویه و بیرجند را میتوان نام برد. استان خراسان جنوبی بعد از استان خراسان رضوی دومین مقام در کشت زعفران ایران را دارد. از لحاظ کیفیت زعفران استان خراسان جنوبی اول است، اما در زمینه کمیت دومین منطقه بعد از خراسان رضوی محسوب میشود. بعد از استان خراسان میتوان به استانهای کرمان، لرستان، فارس و… اشاره کرد که بهتازگی در زمینه کشت زعفران فعال شدهاند.
از حدود ۲۳۰ تن زعفرانی که هر ساله در جهان تولید میشود، حدود ۱۷۰ تن آن مربوط به خراسان است. از بین تمامی شهرهایی که در استان خراسان رضوی و استان خراسان جنوبی به کشت زعفران مشغول هستند، اما از نظر شهرت قاین گوی سبقت را از دیگر شهرها ربوده و بهعنوان پایتخت زعفران ایران شناخته شده است. اتاق بازرگانی استان خراسان جنوبی سابقه کشت زعفران در قاین را در حدود ۷۰۰ سال ذکر کرده است. در حال حاضر زعفران قاین از نظر کیفیت در مقام اول جهان قرار دارد. در سالهای اخیر شرکتهای دانشبنیان بسیاری در زمینه زعفران در استان خراسان جنوبی و قاین به فعالیت مشغول هستند و با شرکت در کشورهای مختلف و حضور در بازارهای جهانی و صادراتی سعی در هرچه بهتر کردن موقعیت صادرات زعفران قاین در جهان دارند.
در حال حاضر قاین یک برند جهانی و شناخته شده است و همین سبب میشود در بسیاری از جاهای ایران که زعفران کشت میشود، با برند قاین بستهبندی شده و به فروش برسد. یکی از مشکلاتی که مردم شهرهای کوچک خراسان جنوبی در زمینه صدور زعفران به خارج از کشور دارند، عدم دسترسی به پروازهای مستقیم خارجی است. کشاورزانی که در زمینه کشت زعفران فعالیت دارند، محصولات خود را از شهرهایی که پرواز مستقیم خارجی دارند بارگیری میکنند. برخی از کشاورزان این امر را دلیلی بر استفاده برخی دیگر از واسطهها برای استفاده از برند مرغوب شهرهای خراسان جنوبی برای زعفران جاههای دیگر میدانند.
کشت زعفران در قاین و دیگر شهرهای استان خراسان جنوبی بهعنوان منبع اصلی درآمد ساکنان این شهرها شناخته میشود و سالها است که در این زمینه مشغول هستند و از این راه کسب معاش میکنند. در سالهای گذشته تورهایی در این استان در زمینه گردشگری زعفران برپا شد. این تورها به قصد آشنایی گردشگران با منطقه و زعفران این استان بود که استقبال قابل توجهی از آن شد. ایران از طریق صدور زعفران این شهرها مقام اول صادرکننده زعفران را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. زعفران یکی از اقلامی است که در زمینه ارز آوری در ایران از جایگاه خاصی برخوردار است. گردشگران در سفر به استان خراسان جنوبی و قاین میتوانند طلای سرخ این سرزمین را بهعنوان سوغات به ارمغان ببرند.
فهرست
ریشه نام زعفران
زعفران یا طلای سرخ یکی از معروف ترین و پر طرفدار ترین محصولات و سوغات های خراسان به شمار می رود. گیاهی است از تیرهٔ زنبقیان، سردهٔ زعفران که به عنوان ادویه در آشپزی کاربرد دارد. کلاله و خامه زرشکی رنگ گل زعفران جمعآوری و خشکانده میشود، و از آن برای چاشنیزنی و رنگ دهی غذاها استفاده میشود. زعفران سال هاست که به عنوان گرانبهاترین ادویه جهان بر حسب وزن شناخته میشود. این گیاه با نام علمی Crocus sativus و نام تجاری Saffron شناخته می شود. کلمه ی انگلیسی saffron از کلمه ی لاتین Safranum و کلمه ی فرانسوی Safran مشتق شده است.ریشه تاریخی این گیاه ایران میباشد و در قرن ۲۱ ایران بیش از ۹۰٪ زعفران جهان را تولید میکند. زعفران گیاهی است چند ساله که تا ارتفاع ۳۰ سانتیمتری نیز رشد میکند. گیاه زعفران دارای گلهای بنفش با شش گلبرگ است. گلهای زعفران سه پرچم و یک مادگی منتهی به کلاله سه شاخه به رنگ قرمز دارند که قسمت مورد استفاده این گیاه انتهای خامه و کلاله سه شاخه است که با نام زعفران معروف است و دارای رنگ و بوی معطر است. زعفران گیاهی است که به دلیل ارزش فراوان به طلای سرخ لقب گرفته و درآمد اصلی مردم در شهرهای خراسان است.
زعفران گیاهی است که در شرایط زیستی سخت قابلیت رشد دارد. این گیاه تنها در اول آبان به آب نیاز دارد و تا اول بهار باران و برف برایش کفایت میکند. زعفران گیاهی است که از نظر حملونقل نیز هزینه خاصی را دربر ندارد و بهصرفه است. این گیاه دارای خاصیت غذایی و مصرف دارویی است و به دلیل کشت محدود در ایران بسیار مورد توجه است. کشت این گیاه شغل اکثر مردم منطقه خراسان است و نقش ویژهای در زندگی مردم شمال شرق ایران دارد. زعفران دارای خواص دارویی است و مهمترین ویژگی آن را شادیآوری آن دانستهاند که دارویی در مقابل افسردگی محسوب شده و بهعنوان یک داروی طبیعی و گیاهی تسکیندهنده اعصاب مورد استفاده قرار میگیرد.سابقه کشت زعفران در ایران به عهد باستان میرسد. سپس از ایران به یونان و روم نیز برده شد. در دوره پارتها زعفران ایران به روم صادر میشد و بعدها در دوره مغول زعفران ایران به چین صادر شد و چین نیز از جمله مشتریان زعفران در ایران شد. گفته شده در دوره ساسانیان زعفران در قم نیز رایج شد. در دوره اسلامی زعفران به کشورهای عربی نیز برده شد و کشورهای اطراف مدیترانه نیز با طریقه کشت آن آشنا شدند.
در ابتدا ایران بهعنوان تنها صادرکننده زعفران دنیا بود، اما در سالهای اخیر کشورهای دیگری نیز وارد تجارت زعفران شدند. در عصر جدید اسپانیا بهعنوان رقیبی برای ایران مطرح و یکی از صادرکنندگان زعفران محسوب میشود. امارات نیز بدون کشت زعفران به یکی از صادرکنندگان زعفران تبدیل شده است. علاوه بر این بسیاری از کشورها مثل افغانستان، هند و… در زمینه تجارت زعفران فعال شدهاند.
ریخت شناسی زعفران
از لحاظ ریختشناسی، دستهبندی زعفران از طریق مشخصهها و ریخت برگ، کلاله، خامه، گلبرگ، کاسبرگ، پیاز (سوخ) و چمچهٔ آن انجام میگیرد.
مشخصات گلبرگ
برگ زعفران معمولاً از ۱سانتیمتر تا۴ سانتیمتر میباشد، زعفران برگهای نوک تیز دارد که روی آنها تیرهتر و زیر شان روشنتر است. شدت این تفاوت در گونههای مختلف متفاوت میباشد. ضخامت برگ هم ممکن است در ارقام مختلف زعفران مانند خزری، زاگرسی، سفید، بنفش، زیبا و جوقاسم کم یا زیاد باشد.
کُلاله
مهمترین بخش گل زعفران است که «زعفران» از آن بدست میآید. «کلاله» به بخشهای مختلف «سَرگل»، «پوشال»، «دسته»، و «کُنجه» تقسیم میشود. مرغوبترین زعفران از «سرگل» کلاله بدست میآید که سرخترین بخش آن است. رنگ کلاله که به میزان کارتنویید و لیکوپن موجود در آن بستگی دارد، از قرمز پررنگ تا نارنجی کمرنگ دیده شدهاست. کلاله سهشاخهاست و اندازهٔ آن نسبت به خامه که تعداد آن نیز سه عدد میباشد، متفاوت است. ممکن است بلندتر، کوتاهتر، و برابر با آن باشد. همچنین طول آن نسبت به گلبرگها نیز متفاوت است. در ایران همهٔ گونههای مختلف بلندتر، کوتاهتر و تا اندازهای برابر زعفران وجود دارند. لبهٔ کلاله در انتهای آن حالت چینخورده دارد که در برخی ارقام زعفران بسیار بیشتر دیده میشود. عرض دهانهٔ آن نیز بستگی به گونههای آن از پهن تا نازک میباشد. رنگ لبهٔ انتهایی کلاله دارای رگه سفیدی است که بسته به گونههای متفاوت، میتواند کم یا زیاد باشد.
خامه
خامه آن زردرنگ است که در برخی گونهها مانند زعفران خزری بسیار پررنگ و در گونههایی دیگر مانند زعفران زاگرسی کمرنگ تر میباشد. این تفاوت رنگ به نسبت کارتنویید موجود در آنگونه بستگی دارد.
برگ
هر کدام ۳ تا و ضخامت آنها نیز میتواند کم تا زیاد باشد.
سوخ (پیاز)
شکل عمومی سوخ میتواند بیضوی پخ، لوزی، تخممرغی، دایرهای یا بیضوی پهن باشد. یکی از صفات مورد بررسی پهنای گردن آن میباشد که ممکن است خیلی باریک، باریک و تا بسیار پهن دیده شود. شکل قاعدهٔ پیاز زعفران ممکن است گرد یا تورفته باشد. دیده شده که ضخامت قطر آن در ابتدا و انتها و وسط سوخ شکل آن را متفاوت کردهاست. شکل سوخ از لحاظ استفادهٔ بازار از صفات بسیار مهم آن میباشد. در پیاز زعفران حالت چندقلویی نیز، چنانچه در بیشتر گیاهان دارویی که دارای پیاز هستند، با درصد بسیار پایینی وجود دارد.
پیاز زعفران دارای الیاف قهوهایرنگ است که در برخی گونهها بسیار فشرده و در گونههایی دیگر کمپشتتر میباشد و از ورای آن رنگ سفید پیاز به وضوح دیده میشود.
چَمچه
اولین اندامی است از زعفران که به محض جوانه زدن و به شکل برگی سوزنی در سطح خاک دیده میشود. چمچهها در برخی ارقام بسیار بلند هستند و اکثراً در ارقام پابلند زعفران دیده میشوند. در بیشتر ارقام متوسط آن نیز وجود دارند و در ارقام پاکوتاه زعفران به صورت بسیار کوتاه نیز دیده میشوند.
پیازچه زعفران در مناطق سردسیر با بارندگی زیاد بسیار بهتر از مناطق گرمسیر عمل میآید و یکی از دلایل اصلی که باعث تمایز زعفران مرغوب از زعفران نامرغوب میشود، شرایطِ اقلیمی و آب و هوای آن منطقه است که هرچقدر منطقه سردسیرتر باشد، عملکرد و عیار زعفران بالاتر میرود.زعفران به دلیل طبع گرم آن تا حد زیادی میتواند در مقابلِ هوای سرد مقاومت کند، پیاز زعفران در دمای منفی چهل درجه سانتیگراد به رشد عادی خود ادامه میدهد و شادابی و نشاط برگها را کاملاً حفظ میکند.
خواص دارویی زعفران
زعفران ویژگی سرخوشی داشته و امروزه برخی شرکتهای دارویی اروپایی از آن به عنوان اینتگراتور ضد افسردگی استفاده میکنند.
كامپفرول در گلبرگهای گل زعفران یافت می شود. این ترکیب با فواید سلامتی مانند کاهش التهاب، خاصیت ضد سرطانی و فعالیت ضد افسردگی مرتبط است.
کروسین و سافرانال موجود در زعفران تأثیری مشابه داروی فلوکستین داشته و از بازجذب دوپامین، نوراپی نفرین و سروتونین جلوگیری نموده و بدین ترتیب اثر ضد افسردگی خود را اعمال مینماید.
کاهش میزان سروتونین منجر به افزایش علائم “PMS” یا سندرم پیش قاعدگی و به ویژه افسردگی میشود. نتیجه مطالعات نشان میدهد کروسین و سافرانال موجود در زعفران از بازجذب سروتونین جلوگیری کرده و در نتیجه منجر به افزایش مقدار سروتونین و کاهش علائم افسردگی در زنان مبتلا به “PMS” میشود. از آنجاییکه افسردگی از مهمترین عوامل کاهش میل جنسی است، بهبود افسردگی موجب افزایش میل جنسی نیز میگردد.
کاروتنوئیدهای موجود در زعفران به ویژه کروسین و کروستین که آنتیاکسیدان میباشند با جلوگیری از فعالیت “ROS: Reactive Oxygen Species” از اکسیداسیون اسیدهای چرب در غشا جلوگیری کرده و در نتیجه سبب افزایش تحرک و بهبود مورفولوژی اسپرم و همچنین عملکرد جنسی آقایان میگردد. زعفران با محدودسازی سنتز RNA و DNA در سلولهای سرطانی، قطع واکنشهای زنجیرهای رادیکالهای آزاد، از طریق فعالیت آنتیاکسیدانی ترکیبات خود در پیشگیری و بهبود سرطان کمک میکند. همچنین ترکیبات کاروتنوئیدی بر آنزیم “Topoisomerase 2” برهم کنش دارد که این خاصیت به فعالیت سیتوتوکسیکی زعفران بر میگردد و سبب آپپتوز سلولهای سرطانی میشود.
طبق تحقیقات، زعفران با مهار اشتها از میانوعده جلوگیری می کند. در یک مطالعه دیگر، مصرف مکمل عصاره زعفران بهطور قابل توجهی به کاهش اشتها، شاخص توده بدن (BMI)، دور کمر و توده چربی کل بدن کمک کرد.
خاصیت آنتیاکسیدانی زعفران وجود داشته باشد که کلسترول خون را کاهش داده و از عروق گرفتگی عروق جلوگیری می کند.
زعفران برای بهبود بینایی در بزرگسالان مبتلا به AMD و محافظت در برابر رادیکال های آزاد خسارت، که به AMD مرتبط است، ظاهر می شود.
در طب سنتی، زعفران دارای طبع گرم است. به عنوان مسکن، خلط آور، محرک جنسی و معرق، کاربرد دارد. در گزارشهای داستان گونهٔ مربوط به مناطق استوایی آسیا، از خمیری نام برده شده که مخلوطی از زعفران و چوب صندل است و این خمیر امروز همچون گذشته به صورت مرهمی آرامش بخش برای پوستهای خشک مصرف میشود. برای کسانی که رازیانه راغ در شیربرنج دوست ندارند می توان از زعفران استفاده کرد و به آن طعمی دلانگیز می دهد.
لقب زعفران «ادویه خورشید» است.
زعفران به عنوان طعم دهندهٔ غذا و برای رنگ پارچه، در کشورهای در حال توسعه و توسط صنعت گران به مقدار زیاد استفاده میشود. زعفران به جهت طعم، بو و رنگ زرد خاصی که دارد به وفور درشیرینیها و دسرها و غذاهای ایرانی (به ویژه همراه با برنج)، صنایع شیرینیسازی، داروسازی و صنایع دیگر به مصرف میرسد.
ترکیبات شیمیایی زعفران
زعفران دارای ۲۸ ترکیب آلی فرار است که به نوسانات سطح پیاچ بسیار حساس هستند و در حضور عوامل اکسایش مثل نور و هوا به سادگی تخریب میشود و به همین دلیل است که حتماً میبایست در ظروف دربسته و محفوظ و همچنین، به دور از نور خورشید نگهداری شود. مهمترین ترکیبات موجود در زعفران شامل ترکیبات زرد رنگ که به خوبی در آب محلولاند (مشتقات کروستین)، ترکیبات تلخ از جمله پیکروکروسین که به ویژه مقوی معده میباشند، مواد معطر (اسانس) که مهمترین ترکیب آن سافرانال میباشد که گاهی تا ۱درصد زعفران را تشکیل میدهد، روغن ثابت به میزان حداکثر ۱۰درصد، رطوبت حدود ۱۳۱۰ درصد و ترکیبات معدنی حدود ۵ درصد میباشد. مقدار کروسین که تشکیل دهنده رنگ زعفران است وقتی در حالت غنچه چیده شود، بیشتر است.
نظر کاربران :
مطلب بسیار جامعی بود که در گذر از پایتخت طلای سرخ جهان، قاینات به محصول اصلی این شهر و گران بهاترین ادویه جهان زعفران پرداخته شد، که طرفدارن بسیاری با تئجه به خواص بینظیر خود دارد،