موزه خاچاطور گساراتسی

موزه خاچاطور گساراتسی موزه ای بسیار زیبا که در کلیسای معروف وانک در شهر اصفهان واقع شده است. خاچاطور گِساراتسی شخصی است که صنعت چاپ را در سال ۱۶۳۸ میلادی در ایران و خاورمیانه پایه گذاری کرده است. به پاس تشکر و قدردانی از زحمات وی موزه ی واقع در محوطه ی کلیسای وانک از سال ۱۳۹۱ به عنوان موزه ی خاچاطور گساراتسی نام گرفت. با اینکه گفته می شود قدمت موزه ی خاچاطور گساراتسی به بیش از صد سال می رسد اما لازم به ذکر است در طول زمان دچار تغییراتی شده و تا حدی وسعت یافته است. از جمله ی این تغییرات اضافه شدن تعدادی اتاق برای نگهداری کتب، نسخ خطی و اشیاء تاریخی توسط طادئوس هُونانیان فرزند هاروتیون هُونانیان، نویسنده ی کتاب «تاریخ جلفای اصفهان»، در قسمت شمالی حیاط کلیسا است.

از این اتاق ها تا سال ۱۹۳۰ به عنوان موزه و کتابخانه استفاده می شد اما در سال ۱۹۳۰ به پیشنهاد سارگیس خاچاطوریان (نقاش و هنرمند ارمنی) علاوه بر تعمیر اتاق ها بر وسعت آنها افزوده شد و اشیاء جدیدی به مجموعه اضافه گشت و از آن به بعد این بخش از کلیسا به عنوان موزه معروف شد. ۴۰ سال بعد، شورای خلیفه گری اصفهان تصمیم گرفت موزه را به روز کند. بدین ترتیب ساختمان جدیدی بنا نمود و اشیاء موزه ی قدیمی را به ساختمان جدید انتقال داد.ساختمان جدید که در سال ۱۹۷۱ میلادی ساخته شده، یک بنای دو طبقه است که مساحت طبقه ی اول آن ۶۰۰، مساحت طبقه ی دوم ۵۲۵ و مساحت زیرزمین آن ۲۵۰ متر مربع است. از آن پس به بعد آثار دیگری توسط شورای خلیفه گری برای موزه خریداری یا توسط اشخاصی به موزه اهداء شد. مثلا در سال ۱۹۷۷ میلادی دو مجسمه در بخش ورودی موزه قرار داده شد که یکی از آنها تندیس مسروپ ماشتوتس، اختراع کننده ی حروف الفبای ارمنی در قرن پنجم میلادی و دیگری تندیس خاچاطور گِساراتسی، مؤسس چاپخانه ی کلیسای وانک در قرن هفدهم میلادی است. هر دوی این تندیس ها توسط هنرمند ارمنی زاوِن آیوازیان ساخته شده است و خود از اثار باارزش موزه می باشد.
درموزه خاچاطور گساراتسی آثار جالبی به چشم می خورد. یکی از جالب ترین آنها تار موی متعلق به دختری هجده ساله است که جمله ای از کتاب عهد عتیق به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس توسط واهرام هاکوپیان در سال ۱۹۷۴ میلادی بر روی آن نوشته شده است. این اثر در سال ۱۹۷۵ میلادی به موزه ی خاچاطور گساراتسی اهدا شده و با میکروسکوپی که در مقابل آن تعبیه شده قابل رویت است. موزه ی خاچاطور گساراتسی، یکی از قدیمی ترین موزه های موجود در ایران است. این موزه امروزه بخش های مختلفی دارد که در ادامه به توصیف هر یک از آنها پرداخته می شود.

بخش های مختلف موزه ی خاچاطور گساراتسی

۱. بخش کتاب ها و نسخ خطی
این بخش شامل حدود ۴۰ جلد کتاب خطی نفیس است که از جمله ی آنها می توان به تورات، انجیل و دیگر کتاب های مذهبی اشاره کرد. این بخش دارای دو غرفه است:
الف) غرفه ی آثار متعلق به جلفای اصفهان
ب) غرفه ی کتاب های نوشته شده در کلیساهای ارمنستان غربی (شرق ترکیه امروزی)
اکثر آثار موجود در این بخش مذهبی است. برخی از آنها دارای نقاشی ها، تذهیب ها و مینیاتورهای متعددی هستند که توسط بهترین نقاشان ارمنی کشیده شده است. از قدیمی ترین نسخه های خطی موجود در این بخش می توان به یک کتاب انجیل متعلق به قرن دهم میلادی اشاره کرد که بر روی پوست نوشته شده است. اثر جالب بعدی کتاب قرآنی است که به زبان ارمنی ترجمه شده و متعلق به قرن هجدهم میلادی است.

۲. بخش تابلوهای گچ بری و نقاشی
بیشتر تابلوهای گچ بری موجود در این بخش متعلق به کاخ های خاندان صفویه می باشد که نظیر آنها در دیگر موزه های ایران بسیار کم است. علاوه بر اینها آثار باارزشی از نقاشان اروپایی و ارمنی در این بخش دیده می شود که معمولا بر روی کرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه کشیده شده است. موضوع اکثر این اثار مذهبی است و شامل تصاویری از تولد حضرت مسیح، اتفاقات زندگی او و طرفدارانش، تمثال مریم مقدس و … می باشد. یکی از بهترین آثار این بخش سیاه قلمی از چهره ی حضرت ابراهیم (ع) است که توسط رامبراند، نقاش بزرگ هلندی در قرن هفدهم میلادی کشیده شده است. علاوه بر این تصاویری از مردان ایرانی و چهره های معروف ارمنی با لباس های مخصوص ارمنیان جلفا نیز در این بخش دیده می شود.

۳. بخش آثار فلزی
این بخش شامل زیورآلات طلا و نقره، کمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبه صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و … است. این اشیا به روش های مختلفی از جمله ریخته گری، مشبک کاری، ملیله کاری و قلمزنی ساخته شده و با سنگ های رنگارنگ قیمتی و نیمه قیمتی تزئین شده اند.

۴. بخش دست بافته ها و رودوزی های سنتی
این بخش به سه دسته تقسیم می شود:
الف) لباس های مذهبی روحانیان ارمنی
ب) پارچه های استفاده شده در مراسمات کلیسا
ج) نمونه هایی از پوشاک سنتی ارمنیان جلفا
یکی از زیباترین آثار این بخش لباس های روحانیان هستند که با انواع پارچه های زری و ترمه به سبک سنتی دوخته شده اند. از دیگر آثار این بخش لباس های محلی ارمنیان جلفا، انواع لباس عروس، زن و تاجر جلفایی، انواع کلاه، وسایل آرایش و سوزن دوزی زنان، نمونه هایی از وسایل سفره عقد ارمنیان و … است. در این میان یک تعداد فرش و گلیم با نقش های اصیل ارمنی نیز دیده می شود.

۵. بخش ظروف چینی و سفالی
این بخش نیز به سه دسته تقسیم می شود:
الف) ظروفی با تزیین به سبک چینی
ب) ظروفی با تزیینات ایرانی و چینی
ج) ظروفی با تزیینات اروپایی

۶. بخش مربوط به آثار چوبی
در این بخش انواع ساعت، مبلمان، شمعدان، جعبه، صلیب، تابلوهای منبت کاری و … به چشم می خورد که از مهم ترین آنها می توان به سازهایی مانند تار ساخته شده به دست یحیی خان (هُوهاننِس آبکاریان) تارساز معروف جلفا، تار ساخته شده به دست مِلکُن خان جلفایی و ساز چوگور از سازهای زهی متعلق به مانوک مانوکیان اشاره کرد.

۷. بخش مربوط به فرمان ها
در کلیسای وانک حدود ۱۷۰ برگه وجود دارد که بر هر یک فرمانی نوشته شده و آن را اصطلاحا برگ فرمان می گویند. ۲۲ مورد از این برگ فرمان ها در موزه ی خاچاطور گساراتسی نگهداری می شود. این فرمان ها متعلق به قرن هفدهم تا نوزدهم میلادی هستند و موضوع اکثر آنها مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است. قدیمی ترین فرمان این مجموعه متعلق به سال ۱۵۶۴ میلادی است که توسط شاه طهماسب صفوی صادر شده و ارتباط نزدیک ارمنیان با شاهان صفوی قبل از مهاجرت به جلفا را نشان می دهد.

۸. بخش مربوط به صنعت چاپ
این بخش از موزه به تاریخچه ی صنعت چاپ در جلفا می پردازد. در واقع اولین کتاب ها در این حوزه که با تلاش جلفایی ها در ایران به چاپ رسیده در این بخش به نمایش درآمده است. جالب است بدانید اولین چاپخانه ی ایران را نیز خاچاطور وارتاپد گِساراتسی و شاگردان او دایر کرده اند و مکان آن همین کلیسای وانک بوده است. آنها طراحی و ساخت ماشین چاپ و کاغذ و مرکب مورد نیاز خود را در سال ۱۶۳۸ میلادی انجام داده و توانستند اولین کتاب خود که شرح حال پدران روحانی یعنی ساقموس (زبور داوود) بود را در ۵۷۲ صفحه به چاپ برسانند. امروزه نسخه ی اصلی این کتاب در آکسفورد انگلستان نگهداری می شود و نمونه موجود در موزه ی خاچاطور گساراتسی یک کپی از آن است. از دیگر کتاب هایی که در زمان گساراتسی در این چاپخانه به چاپ رسیده است می توان به وارک هارانس (با مضمون سرگذشت پدران روحانی در ۷۰۵ صفحه در سال ۱۶۴۱ میلادی)، خورهرتاددر (کتابچه عشای ربانی در ۴۸ صفحه در ۱۶۴۱ میلادی)، ژاماگیرک (کتاب مراسمات کلیسایی در ۶۹۵ صفحه) اشاره کرد. از طرفی تنها آثار به جای مانده از اولین چاپخانه از جمله تعدادی حروف و کتاب هایی که اولین بار در نقاط مختلف دنیا به زبان ارمنی چاپ شده اند و نمونه هایی از هنر نوشتن در آن دوران در این موزه دیده می شود.

۹. بخش مربوط به یپرم خان
در این بخش وسایل شخصی و عکس ها و مکاتبات خصوصی یپرم خان ارمنی دیده می شود که همگی در سال ۱۹۷۴ میلادی به موزه اهدا شده است. ایشان از سرداران انقلاب مشروطیت بوده و نقش مهمی در پیروزی این انقلاب داشته است.
۱۰. بخش مربوط به نژادکشی ارمنیان در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ میلادی
این بخش یکی از بخش های مهم موزه ی خاچاطور گساراتسی است که در سال ۲۰۰۱ میلادی با همکاری شورای خلیفه گری اصفهان و موسسه ی ترجمه و تحقیق هور در تهران تاسیس شده است و اسنادی مربوط به جریان نژادکشی ارمنیان در ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ میلادی را شامل می شود. از جمله ی این اسناد می توان به نمونه هایی از مکاتبات سلاطین عثمانی، نقشه پراکندگی کشتار ارمنیان در شهرهای ارمنستان غربی و … اشاره کرد. بخش مربوط به جمهوری ارمنستان
۱۱. بخش مربوط به جمهوری ارمنستان طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی
کشور ارمنستان طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی کشوری استقلال یافته بود. نمونه هایی از مدارک رسمی دولتی مربوط به این کشور در این سال ها در موزه ی خاچاطور گساراتسی نمایش داده شده است. علاوه بر اینها گذرنامه ها، تمبرها، اسکناس ها، سکه ها و … نیز در این موزه موجود می باشد. جالب ترین اثر موزه ی خاچاطور گساراتسی نیز در این بخش از آن قرار دارد. این اثر همان تار موی معروف است که در سال ۱۹۷۵ میلادی به موزه اهدا شده است.

نحوه دسترسی به موزه خاچاطور گساراتسی

آدرس دقیق این موزه ی خاچاطور گساراتسی استان اصفهان، شهرستان اصفهان، چهارراه حکیم نظامی، خیابان نظرشرقی، کوچه ی کلیسای وانک است. برای رسیدن به این موزه علاوه بر خودروی شخصی می توانید از وسایل نقلیه ی عمومی نیز استفاده کنید. برای استفاده از اتوبوس بایستی سوار اتوبوس های خطوط میدان شهدا – بیمارستان غرضی و سه راه ملک شهر – ترمینال زاینده رود شوید و در خیابان حکیم نظامی پیاده شوید و بعد از کمی پیاده روی به کلیسا برسید.