مسجد عتیق

فضاهای معماری مسجد مشتمل بر شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است. آن چه از معماری بنا بر جای مانده،حکایت از آن دارد که تنها دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب دارای تزئینات بوده که شامل گچ بری های مطبق اسلیمی بر تاق های رواق محراب،رنگ های الوان بر روی اندود گچ،ستون نماها با طرح مارپیچ و کاشی سفید و آبی در اطراف محوطه محراب بوده است. بر اساس شواهد موجود سبک بنا به معماری سده هشتم نزدیک تر می نماید. در متون ،بانی خیر مسجد عتیق را (رضی الدین احمد متولی) و متعلق به ۷۲۰ ه.ق ذکر نموده اند.

مسجد عتیق تربت جام یکی از مسجدهای قدیمی تربت جام در استان خراسان رضوی است.نمازگزاران این مسجد مسلمانان اهل سنت اند و این مسجد محل برگزاری نماز جمعه اهل سنتتربت جام نیز است.
مسجد عتیق در شهر تربت جام از زیباترین بناهای معماری این شهر است. بخشی از تزیینات معماری مسجد به دوره صفوی و بخش دیگر مربوط به دوره افشاریه است.
این مسجد یکی از مساجد قدیمی استان خراسان رضوی به شمار می رود و به سبک شبستانی گنبدار ساخته شده است. مسجد عتیق تربت جام در جنوب غربى گنبدخانه قرار دارد. این مسجد ، مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که رواق ‌های محوری آن ، عریض ‌تر از رواق ‌های کناری است . در مرکز بنا ، گنبدی بر روی چهار تویزه زده شده بوده که بعداً ویران شده‌ است . ابعاد کل بنا ۵۰/۲۵ * ۱۹ متر است . گچ ‌بری ‌ها ، نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنا ، از نقطه نظر سبک ، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی ، مشابه آن را می ‌توان در بسطام ( ۶۹۲ هـ.ق. ) ، سلطانیه ( ۶۸۴ هـ.ق. ) و اشترجان ( ۶۸۷.هـ.ق. ) یاتف. بانی این بنا را رضی الدین احمد متولی جامی نوشته‌ اند و تاریخ ساخت آن را ۷۲۰ هـ.ق. دانسته‌ اند .

در برخی از منابع این بنای ارزشمند به یکی از فرزندان شیخ احمد جام منتسب شده که نشان‌دهنده‌ جایگاه این بنا در زمان خود است.
گچ‌بری‌ها، نقش‌اندازی‌های آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنا، از دیدگاه سبک، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی، مشابه آن را می‌توان در بسطام، سلطانیه و اشترجان پیدا کرد. بانی این بنا رضی‌الدین احمد متولی جامی بوده است. ایوان مسجد با ارتفاعی حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار داشته و با قوس ۸ قسمتی و سقف نیم‌گنبدی کاربندی شده است.
دو گلدسته کوتاه ۶ ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آن‌ها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بود، نسبت می‌دهند. در تزیین ایوان بنا که از نوع کاشی فیروزه‌ای شش گوش منقوش و مثلثی شکل منقوشی و گچ‌بری استفاده شده است. طاق‌های دو طبقه‌ای در امتداد هر دو رواق قرار دارد که معماری آن را به مسجد جامع نزدیک می‌کند. رواق محراب توسط طاق‌های بسیار زیبا از نوع «خوانچه پوش» مسقف شده است. این طاق‌ها گنبدی کوچک داشتند که روی دو طاق آهنگ کوتاه قرار داشت. مشابه این طاق‌ها در فضاهای گوشوار یا غلام گردش‌های گنبد سلطانیه هم دیده می‌شود. با قضاوت روی شواهد معماری می‌توان گفت تنها دو دهانه غربی گنبد «دهانه‌های مقابل محراب» با تزئینات گچ‌بری پوشش یافته است، به‌طوری که تزئینات گچ‌بری مطبق اسلیمی لنگه طاق‌های رواق را مزین می‌کرد. پشت طاق‌های دور قوس‌های بالا و پائین با نوار کتیبه آراسته شده، بدنه و زیر لنگه‌ها با طرح‌های آجری رنگ‌آمیزی و روی اندود گچ، نقش‌بندی شده‌اند.
در این ایوان ، دو نوع کاشی کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است ؛ نخست ، کاشی‌ های فیروزه‌ ای شش گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره ۶ پر به رنگ‌ های سیاه ، لاجوردی و فیروزه‌ ای بر زمینه سفید تزیین شده‌ اند و کاشی ‌های فیروزه‌ ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده‌ اند ، دو چهار گوشه کاشی ‌های شش گوش بزرگ را پر کرده‌ اند . نوع دوم ، کاشی کاری معرق دوره صفوی ( ۱۰۲۲ هـ.ق. ) است که تمامی نمای ایوان ، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را با نقوش هندسی ، حیوانی ، گیاهی و کتیبه ‌های ثلث با رنگ ‌های سفید ، سیاه ، آبی ، فیروزه‌ ای ، لاجوردی ، سبز روشن ، قهوه‌ ای روشن و قهوه‌ ای سیر و زرد می‌ پوشانده‌ اند . برخی از کاشی‌های این قسمت از مسجد که مثلثی شکل هستند، با رنگ فیروزه‌ای خود آرامش فضا را بیشتر می‌کنند و با نقوش اسلیمی همچون نگین‌های باارزشی در دل مسجد می‌درخشند.

در دو دهانه‌ غربی گنبد هم گچ‌بری‌های چشم‌نوازی وجود دارد که با اسلیمی‌های خاصی طاق‌های رواق را تزیین کرده‌اند. جالب است بدانید گوشه‌ ستون‌های اطراف گنبد ستون نمایی‌های وجود دارد که در نوع خود کم‌نظیر است و با طرح مارپیچی منحصربه‌فردی گچبری شده است. در این مسجد رویایی کتیبه‌ گچ‌کاری شده‌ وسیعی هم وجود دارد که در هیچ بنایی مثل آن را مشاهده نکردید، این کتیبه از بالای دیوار ضلع شمالی بنا شروع شده و در دیوار جنوبی ختم می‌شود. این کتیبه مزین به آیات قرآن است که این آیات بر ارزشمندی و تقدس بنا افزوده‌اند.
کتیبه فضای داخلی بنا روی زمینه گل و برگ بسیار زیبا تزیین و به ۶ آیه اول سوه ۴۸ قرآن کریم «الفتح» به جز ۴۵ کلمه میانی آن است. «بسم الله الرحمن الرحیم، انا فتحنا لک مبینا، لیغفر لک الله ما تقدم من نبک… و سائت مصیر» بر حاشیه فوقانی آن نیز بخشی از آیات دیگری از سوره قرآن کریم «عم یتسائلون» به خط کوقی تزئینی کتیبه شده است.
در سمت جنوب و شرق ، فضا های ارتباطی دو طبقه دیده می شود و زیر طاق ها ، ‌لچکی ها ، ‌نیم ستون های گوشه و عناصر دیگر با تزئینات گچبری برجسته بسیار عالی پوشیده شده است و حتی اثر رنگ زرد و آبی بر آنها مشاهده می گردد . سطوح داخلی طاق های ضلع جنوبی دارای پوشش گچی بوده و با وجود طرح های آجر کاری در این نقطه بی شباهت به غرفه های مقبره الجایتو در سلطانیه نیست . با توجه به اشاره ای که « دونالد . ن . ویلبر » به وجود تویزه ها بر روی ستون های غربی دارد ، گویا در مرکز بنا گنبدی بر پا بوده است . بنا بر این شواهد معماری بر جای مانده نشان می دهد ، گنبد مسجد عتیق بر روی چهار تویزه قرار داشته است .
سایر بخش‌های کاشی‌کاری شده‌ ایوان هم با نقوش هندسی، حیوانی و گیاهی در ترکیبی از رنگ‌‌های فیروزه‌‌ای، لاجوردی سفید، سیاه، آبی، سبز، زرد و قهوه‌‌ای فضایی منحصربه‌فرد مزین به جادوی نقش‌ها و رنگ‌ها را پدید آورده که با زیبایی بی‌نظیرش شما را مدهوش می‌کند. در چند دوره و در قسمت‌های مختلف ایوان گچ‌بری‌‌های برجسته‌ای ساخته شده که همه متعلق به یک دوره نیستند و در گذر زمان به بنا اضافه شده‌اند.
ضلع جنوبی شرقی گنبد خانه به فضائی منتهی می گردد که در مجموعه مزار جام به « مسجد عتیق » موسوم است . گویا این بنا در گذشته مسجد جامع بوده است . به طور کلی فضای معماری مسجد عتیق با ابعاد تقریبی ۴۸۴ متر مربع شامل شبستان با جرز های آجری است . در امتداد هر دو رواق طاق های دو طبقه ای قرار دارد که معماری آن را به مسجد جامع نزدیک می کند . فضای داخلی این بنا مشتمل بر پنج رواق بوده و رواق های محوری آن در مقایسه با فضا های مشابه دارای عرض بیشتری است .