موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان همدان با مساحت ۲۰ هزار و ۱۷۲ کیومترمربع، ۱/۲ درصد از کل مساحت کشور را در بر می‌گیرد. این استان بین مدارهای ۵۹ درجه و ۳۳ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۵ دقیقه عرض شمالی و ۳۴ درجه و ۴۷ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۴۹ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است.
استان همدان جزو استان‌های غربی ایران است که از شمال به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مرکزی و از غرب به استان‌های کرمانشاه و کردستان محدود می‌شود.
بلندترین نقطهٔ استان همدان، قلهٔ الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر و پست‌ترین مکان این استان اراضی عَمْرآباد در کنار رود قره‌چای در بخش شرا و پیشخوار است.
استان همدان از نظر تقسیمات کشوری، ۸ شهرستان، ۱۶ شهر، ۱۸ بخش و ۶۸ دهستان دارد و مرکز آن شهر همدان است.
– شهرستان‌های این استان عبارتاند از:
همدان، نهاوند، تویسرکان، ملایر، کبودرآهنگ، اسدآباد، بهار و رزن.
– شهرهای آن عبارتاند از:
همدان، اسدآباد، بهار، قروهٔ درجزین، کبودرآهنگ، لالجین، مریانج، ملایر، سامن، نهاوند، تویسرکان، سرگان، رزن، فامنین، صالح‌آباد و فیروزان است.
– بخش‌های تابعهٔ آن در همدان:
مرکزی، شراء، فامنین؛ و در ملایر : مرکزی، جوکار، سامن؛ و در نهاوند : مرکزی، خزل؛ و در تویسرکان : مرکزی، قِلقل رود؛ و در کبودرآهنگ : مرکزی، گل‌تپه؛ و در اسدآباد : مرکزی، لالجین (در بهار)؛ و در رزن: مرکزی، سردرود، قروه و درجزین است.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان همدان منطقهای است مرتفع. کوهستان الوند که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است جزو پیشکوه‌های داخلی زاگرس است.
کوه الوند در جنوب و غرب شهر همدان قرار گرفته و توده‌ای از سنگ گرانیت است، از سنگ‌های آن در صنعت ساختمان‌سازی استفاده می‌شود.
از زیباترین بناهایی که با استفاده از این سنگ‌ها ساخته شده است آرامگاه فیلسوف نامدار ایران شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا، در همدان است که دیرتر به شرح آن خواهیم پرداخت.
ارتفاعات مهم استان عبارتاند از : گرمه و سرده در ملایر، آلمابلاغ در حدفاصل اسدآباد و بهارکوه، بوقاطی در کبودرآهنگ، گرویاگری در جنوب نهاوند و خان گُرمَز در سیاه درهٔ تویسرکان و رشته کوه زاگرس با قله زیبای الوند حدفاصل تویسرکان و همدان.
در ناحیهٔ شمال شرقی و شرق ارتفاعات الوند در میان کوه الوند و کوه گرین اراضی پست و دشت‌های هموار استان قرار دارد. دشت‌های وسیع شمال و شمال شرقی استان در مسیر بادهای شدید است. توده‌های هوا به راحتی این نواحی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
استقرار این دشت‌ها در مجاورت نواحی مرتفع و کوهستانی باعث وزش بادهای شدیدی در سطح استان می‌شود؛ به همین دلیل استان همدان از مناطق بادخیز کشور به شمار می‌آید و اغلب شهرهای استان همدان در ارتفاعات واقع شده‌اند. متوسط سرعت باد در استان همدان ۴ متر در ثانیه گزارش شده است.
از دیگر عوامل مؤثر در شرایط جوی این استان یکی دوری آن از دریا و دیگری جریان‌های پرفشار هوای سرد شمالی و غربی است. به طورکلی مناطق مرتفع استان آب و هوای سرد کوهستانی دارد و مناطق جنوبی آن – ملایر و نهاوند – دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است.
به استناد گزارش‌های ایستگاه‌های سینوپتیک همدان – نوژه، حداکثر مطلق درجهٔ حرارت هوا در این استان ۳۶/۸، و حداقل مطلق آن ۲۹/۶- و متوسط حرارت آن ۹/۶ درجهٔ سانتی‌گراد است. گرم‌ترین ماه‌های سال با حداکثر دمای ۳۵ درجهٔ سانتی‌گراد تیر و مرداد است و سردترین ماه‌های سال، با میانگین ۲۵/۴- درجهٔ سانتی‌گراد دی و بهمن است.
به استناد همین گزارش، میزان سالانهٔ بارندگی بیش از ۳۰۰ میلیمتر است که در ماه‌های مختلف سال متغیر است؛ به طوری که در فروردین حداکثر ۹۵ میلیمتر، در اردیبهشت ۸۲ میلیمتر، در خرداد ۸۱ میلیمتر و در بقیهٔ ماه‌ها نیز به تناسب فصل متغیّر است. استان همدان با ۱۴۳ روز یخ‌بندان در سال یکی از سردترین استان‌های کشور است. سردترین ماه‌های سال، دی، بهمن، اسفند و گاهی فروردین است.
وزش باد در سطح استان تقریباً در تمام ماه‌های سال ادامه دارد. انواع جریان بادهای این استان، عبارتاند از:
– بادهای شمال و شمال غربی که بیشتر در فصل بهار و زمستان جریان پیدا می‌کند، و غالباً مرطوب و باران‌زاست.
– بادهای غربی – شرقی، که بیشتر در فصل پاییز می‌وزد.
– بادهای محلی، که بر اثر اختلاف فشار بین ارتفاعات و دشت‌ها پدید می‌آید، مثل بادکور در ناحیهٔ اسدآباد.
با توجه به شرایط اقلیمی مناسب‌ترین زمان برای مسافرت به همدان، از اواخر اردیبهشت تا اواخر مهرماه است. در این مدت علاوه بر زیبایی و سرسبزی‌های پراکنده در سراسر استان همدان تابش آفتاب و درجهٔ حرارت بسیار مطلوب است. زمان مذکور فرصت مناسبی است تا ایرانگردان علاقه‌مند به استان همدان از تعطیلات تابستانی خود بیشترین بهره را بگیرند. اگر کسانی قصد استفاده از برف برای ورزش اسکی و سایر ورزش‌های زمستانی را داشته باشند، فصل زمستان بسیار مناسب است؛ به ویژه آن که امکانات ورزش اسکی و کوهنوردی زمستانی در دامنه‌های الوند فراهم است.
جغرافیای تاریخی استان
استان همدان یکی از مناطق تاریخی ایران و از قدیمی‌ترین کانون‌های تمدن به شمار می‌رود. آثار تاریخی موجود در این استان قدمت و کهن سالی آن را نشان می‌دهد.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
برابر آمارگیری جاری جمعیت در سال ۱۳۷۰، کل جمعیت استان ۳۲۰۶۵۱۱ نفر بوده که از این تعداد ۴۲/۲ درصد در مناطق شهری و ۵۷/۸ درصد در مناطق روستایی سکونت داشتند. تراکم نسبی جمعیت در هر کیلومترمربع در همین سال ۸۶/۸ نفر بود.
رشد جمعیت شهری استان در فاصلهٔ سال‌های ۷۰-۱۳۶۵ حدود ۵/۲ درصد بود. در همین مقطع، جمعیت روستایی استان از ۶۳ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۵۷/۸ درصد در سال ۱۳۷۰ رسید که ۵/۲ درصد کاهش را نشان می‌داد. به عبارت دیگر در فاصلهٔ سال‌های مذکور مهاجرت از روستا به شهر افزایش یافت.
همدان منطقهای است کوهستانی که در دامنهٔ رشته کوه الوند قرار گرفته و سرچشمهٔ رودها و جویبارهای فراوان است. مراتع بین دره‌ای آن از دیرباز سبب جذب بخشی از دامداران و عشایر به این منطقه بوده است. جمعیت تقریبی عشایری که سالانه به این استان میآیند، حدود ۴۰ هزار نفر گزارش شده است. این استان با زمستان‌های نسبتاً سرد و تابستان‌های معتدل، مراتع چرای بهاره و تابستانه را برای عشایر فراهم می‌کند، تا آن حد که عشایر استان‌های همجوار نیز به این استان کوچ ییلاقی می‌کنند. از آن جمله‌اند تیره‌‌هایی از ایلات ترکاشوند، جمیر، یاریم تاقلو و بنفشه که از ایلام، کرمانشاه، لرستان و استان مرکزی به این منطقه میآیند و در ارتفاعات شمالی و جنوبی الوند و دیگر نواحی مرتفع استان تابستان‌گذرانی می‌کنند.
تابستان کوتاه خاصه در مناطق مرتفع شمال تویسرکان و جنوب همدان سبب شده است که ایلات و عشایر صرفاً به دامداری بپردازند و کشاورزی از رشد چندانی برخوردار نباشد. گروهی از تیرهٔ رحمتی ایل ترکاشوند در مناطق بین اسدآباد، تویسرکان و حوالی کوه خان گورمز به کشت و زرع محدود می‌پردازند.
اساس اقتصاد استان در مرحلهٔ اول کشاورزی و دامپروری و در مرحلهٔ بعد مبتنی بر استخراج و استحصال معادن است. کشت در سطح استان به دو شکل دیم و آبی صورت می‌گیرد، اما بیشتر اراضی کشت شده به صورت دیم است.
مهمترین محصولات کشاورزی استان گردو، گندم، جو، سیب‌زمینی و چغندرقند است که کشت گندم و جو حدود سه چهارم اراضی زیر کشت را به خود اختصاص داده است. محصول گردو به ویژه در تویسرکان از لحاظ کمی و کیفی کم‌نظیر است. اولین مرکز تحقیقات گردو در کشور در شهر تویسرکان تأسیس شده است. محصولات مهم دیگر استان در قسمت‌های کوهستانی انواع میوه‌ها (به ویژه سیب و گلابی) و در دامنه‌ها انگور، غلات، حبوبات و صیفی‌جات است.
براساس سرشماری کشاورزی سال ۱۳۶۷، در سطح استان ۵۶۰۸۰۲ هکتار زمین کشاورزی وجود دارد که از این وسعت ۷۵۱۲۸۶ هکتار آبی و ۸۰۹۵۱۵ هکتار دیم است. از کل اراضی آبی ۸۱۶۱۸۰ هکتار زیر کشت، ۸۷۷۸۰ هکتار به صورت آیش و ۰۵۱۲۵ هکتار باغ و قلمستان است. از کل اراضی دیم نیز ۳۷۶۲۶۰ هکتار زیرکشت و ۷۲۳۲۵۴ هکتار به صورت آیش و ۷۱۰ هکتار باغ و قلمستان است.
شیوهٔ دامداری این استان بیشتر سنتی است، ولی با آموزش‌های لازم و اصلاح‌نژاد دام می‌‌توان تولید محصولات دامی آن را افزایش داد. این استان به علت تنوع آب و هوا، وجود مراتع وسیع و ییلاقی بودن منطقه، برای عشایر دامدار از اهمیت خاصی برخوردار است. در حال حاضر وجود مجتمع‌های دامداری صنعتی و نیمه‌صنعتی که زیر نظر مرکز گسترش خدمات تولیدی و عمرانی فعالیت دارند، تولید فرآورده‌های دامی آن را گسترش داده است.
استان همدان از نظر معادن بسیار غنی است و مهمترین معادن آن گرانیت، سنگ آهک، سنگ ساختمانی، فلدسپات، سرب، روی، نقرهٔ آهنگران، گچ، لیمونیت، سیلیس، تراورتن و سنگ آهن است.
در این استان صنایع دستی بیش از صنایع ماشینی گسترش دارد، هرچند که با ورود صنایع ماشینی روزبه‌روز از اهمیت و اعتبار صنایع دستی کاسته می‌شود.
مهمترین صنایع دستی استان قالی‌بافی، سفالگری، گیوه‌بافی، کفش‌دوزی، پوستین‌دوزی و دباغی است.
قالی‌بافی همدان در سطح ملی مشهور است و قالی‌های ریزباف آن به خارج از کشور نیز صادر می‌شود. سفالگری از صنایع دستی مهم استان به ویژه لالجین در شهر بهار است. انواع این ظروف و ابزار سفالی، علاوه بر مصرف محلی به خارج از آن نیز صادر می‌شود.
در اطراف شهر همدان و دیگر شهرستان‌های استان، کارگاه‌ها و کارخانه‌های متعددی تأسیس شده است که به تدریج بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود.
یکی از صنایع سبک استان، کارخانهٔ صنعتی تولید شیشه است که در غرب ایران کم‌نظیر و از نظر ظرفیت تولیدی منحصر به فرد است. این کارخانه در حال حاضر انواع استکان، لیوان، شیشه و نظایر آن را تولید می‌کند. سایر صنایع سبک استان عبارتاند از : صنایع غذایی، نساجی و چرم‌سازی، سلولزی، شیمیایی، کانی غیرفلزی، برق و الکترونیک و صنایع فلزی.
مهمترین فعالیت صنایع سنگین استان عبارتاند از : ریخته‌گری چدن و تولید ادوات کشاورزی، ماشین‌آلات ساختمانی و راه‌سازی، سوپاپ انواع خودرو و شرکت فولاد همدان.
بخش خدمات استان با توسعهٔ آموزش عالی و کسب تجارب نوین، گسترش قابل توجهی یافته است.
نظر کاربران :
استاني بامشاهير و هنرمندان فراوان و سوغاتي چون منبّت گردو، سفال و سرامیک، خمیر صنل، حلواگردویی، روغن حیوانی، حلوا شکری، صنایع چرم، گیاهان دارویی باپوشش گیاهی زيبا
حتما از منطقه گنج نامه همدان ، غار عليصدر و لالجين همدان ديدن كنيد
هنرمندان و دانشمندان بزرگی در استان همدان آرام گرفته اند .