آرامگاه مختوم‌قلی فراغی مراوه تپه

آرامگاه مختوم‌قلی فراغی مراوه تپه در نوار مرزی کنونی ایران و ترکمنستان واقع شده است.  آرامگاه شاعر و عارف ترکمن مختوم‌قلی فراغی بر روی تپه‌ای بنا شده است. وی در سن ۵۷ سالگی از دنیا رفت و در قبرستان آق‌قلا در کنار مزار پدرش؛ دولت‌محمد آزادی که خود از شاعران و متفکران ایرانی در علوم اسلامی و صاحب‌نام در آن زمان بود. به خاک سپرده شد. شخصیت مختوم‌قلی فراغی در بین ایرانیانِ ترکمن و هم‌تباران آن‌ها در جمهوری ترکمنستان از جایگاه خاصی برخوردار است. چندین کتاب و مقاله و تحقیق و به‌خصوص تحقیقات سال‌های گذشته در جمهوری ترکمنستان، نشان از توجه خاص مردم منطقه به این شخصیت فرهنگی است. اولین کسی که در احیای آرامگاه مختوم‌قلی فراغی تلاشی پیگیر داشت؛ حاجی مراد دُردی قاضی بود که در زمینه چاپ دیوان مختوم‌قلی نیز همت کرد.

مختوم قلی که بود ؟

مختومقلی در سال ۱۱۰۲ هجری شمسی در روستای حاجی‌قوشان در شمال شرق گنبد کاووس به دنیا آمد. پدر مختومقلی، «دولت محمد آزادی» نام داشت و از شاعران سرشناس قرن دوازدهم هجری قرمی در منطقه ترکمن و گوگلان بود. مادر او نیز از اهالی ارازگل از طایفه گوکلان در تیره گرکز بود. مختومقلی تحصیلات ابتدایی و زبان‌های فارسی و عربی را پیش پدر خود یاد گرفت، سپس برای تحصیل به مدرسه شیرغازی در خیوه رفت و پس از آن سفرهای دیگری از جمله به بخارا، افغانستان و هندوستان داشت.

او پس از کشته شدن برادر بزرگ‌تر خود عبدالله در افغانستان طبق سنتی قدیمی مجبور شد با بیو‌ه‌ی برادر خود به نام «آق قیز» ازدواج کند و از او دو فرزند به نام‌های بابک و ابراهیم داشت که هر دو در کودکی از دنیا رفتند. مختومقلی در شعرهای خود به اتحاد ترکمن‌ها و تشویق آن‌ها در جنگ‌های آن دوران به ویژه مقابله با حمله‌ی نادرشاه افشار می‌پردازد.

او در مورد حمله نادر به ترکمن‌ها با وجود کمک‌های قبلی ترکمن‌ها در اوایل حکومتش، شعری گفته که در آن نادر را را محکوم به فنا می‌داند و پیش‌بینی کرد که او توسط نزدیکان خود به قتل می‌رسد که مدتی بعد نادرشاه دقیقا دچار همین سرنوشت شد.

مختوم قلی در بیشتر اشعار خود بیشتر به مسائل اجتماعی و سیاسی می‌پرداخته و برای همین به‌عنوان یک روشنفکر نیز در بین ترکمن‌ها شناخته شده است. در کمتر کشوری می‌توان شاعری با اشعاری سنتی پیدا کرد که به مسائل مهمی ‌چون نقد چندهمسری، تشویق سوادآموزی و نقش زنان در جامعه، نکوهش فقر و اختلاف طبقاتی و مشکل مواد مخدر پرداخته باشد.

شخصیت ادبی

در خصوص شخصیت ادبی مختومقلی همین قدر کفایت می‌کند که گفته شود هیچ یک از شاعران ترکمن نتوانسته‌اند به مرتبه علمی و ادبی او برسند، چه از لحاظ شهرت و چه از لحاظ سبک و دیدگاه و او را بنیان‌گذار ادبیات نوین ترکمن می‌دانند. دیوان اشعار او حکم دیوان حافظ را برای ترکمن‌ها دارد و در هر خانه‌ ترکمن یک نسخه از آن پیدا می‌شود. نوآوری اشعار او در ادبیات ترکمن نقش محوری دار و در حدی است که به قول استاد مشهور زبان و ادبیات فارسی محمدعلی جمال زاده، مختومقلی را باید فردوسی ترکمن‌ها نامید چون جایگاه او در احیا ادبیات و فرهنگ ترکمن به اثبات رسیده است.

شهرت مختوم قلی در ترکمنستان

بر پایه‌ی برخی منابع تارخی مختومقلی در سال ۱۱۷۹ هجری شمسی در کنار چشمه‌ی اباساری در دامنه‌ی کوه سونگی داغ درگذشت. او را در کنار روستای «آق تقه» در ۴۰ کیلومتری غرب مراوه‌تپه (شمال شرق استان گلستان) و در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند. جالب است بدانید که این شاعر ایرانی بیشتر از آن که در کشورش شناخته شده باشد، در ترکمنستان شهرت دارد.

شهرت او در کشور ترکمنستان در حدی است که هر ساله در ۱۸ ماه می (۲۷ اردیبهشت ماه) و مصادف با تولد مختومقلی، در تقویم ترکمنستان «روز مخدومقلی فراغی» نام‌گذاری شده است. این روز همچنین به مناسبت تصویب قانون اساسی ترکمنستان در سال ۱۹۹۲ میلادی به‌عنوان روز رستاخیز و وحدت ملی این کشور نیز گرامی داشته می‌شود. به این مناسبت امروز در ترکمنستان تعطیل رسمی است که در آن برنامه‌های متنوع فرهنگی، هنری نیز در مناطق مختلف این کشور برگزار می‌شود. همچنین رییس جمهور کشورترکمنستان «قربان قلی بردی محمدوف» درباره مختومقلی گفته است که:

مخدوم قلی فراغی در قلب ما ترکمن‌ها زنده است. با مطالعه آثار او ما ابتدا خودمان را تربیت می‌کنیم و سپس گذشتگان‌مان را به یاد می‌آوریم.

اشعار مختومقلی

بسياری از اشعار مختومقلی را خوانندگان تركمن تبديل به آواز كرده و با دوتار و كمانچه در مراسم و عروسی‌ها می‌خوانند، به همین دلیل مختومقلی در ميان اقشار مختلف ترکمن دوست‌داران زیادی دارد. هر ساله در سالروز تولد او مردم زيادی جهت شركت در مراسمی كه در كنار آرامگاه او انجام می‌شود، به این مکان مسافرت می‌کنند و حتی تعداد زیادی از دوست‌داران او از ترکمنستان به ایران می‌آیند.

البته باید این نکته را هم گفت که بیشتر اشعار او در جنگ‌های آن دوران (جنگ‌های ترکمن‌ها با حکومت قاجار ایران، خان‌نشین خیوه و خان‌نشین بخارا و نیز جنگ‌های بین قبایل ترکمن) نابود شده است. اشعار باقی‌مانده او در دهه‌ی ۱۸۷۰ میلادی توسط آرمینیوس وامبری، جهانگرد و شرق‌شناس مجار گردآوری و در کتابخانه سلطنی بریتانیا نگهداری شد. البته سه دهه پیش از وامبری، مختومقلی توسط دو پژوهشگر لهستانی به نام‌های بوریهو و آلکساندر شودزکو به دنیا معرفی شده ‌بود.

بنای آرامگاه

در غرب مراوه‌ تپه در نوار مرزی کنونی ایران و ترکمنستان، آرامگاه شاعر و عارف ترکمن مختومقلی فراغی قرار دارد که روی تپه‌ای بنا شده است. آرامگاه مخدوم‌قلی از جاهای دیدنی مراوه و مربوط به اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی است و در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ با شماره‌ی ثبت ۲۲۲۵۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اولین کسی که در بازسازی آرامگاه مختومقلی فراغی تلاشی پیگیر داشت، «حاجی مراد دُردی قاضی» بود که در زمینه اولین چاپ نوین از دیوان مختومقلی نیز تلاش بسیاری کرده بود. همان‌طور که گفته شد مختومقلی در کنار پدرش دفع شده است،‌ برای همین در فضای آرامگاه او دو سنگ قبر وجود دارد که یکی از آن‌ها مربوط به پدرش دولت محمد آزادی است. آرامگاه مختومقلی و پدرش دولت محمد آزادی تا پیش از انقلاب اسلامی بسیار ساده و منحصر به دو قبر ساده و سیمانی بود.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تشکیل کشور مستقل ترکمنستان نیز با گسترش روابط ایران و ترکمنستان جمع بزرگی با شرکت ترکمن‌های ایرانی و ۷۰ شخصیت جمهوری ترکمنستان در خرداد ماه ۱۳۷۰ شمسی در محل آرامگاه مختومقلی به دورهم آمدند و طی آن برای احداث آرامگاه مناسب برای مختومقلی تصمیم‌گیری شد.

در دهه‌ی ۱۳۷۰ شمسی بنایی روی این مقبره ساخته شده و با استان شدن گلستان از اردیبهشت ۱۳۷۸ با شرکت رییس‌ جمهور ترکمنستان به همراه کابینه‌ی وزیران این کشور، وزیر وقت فرهنگی و ارشاد اسلامی ایران و ده‌ها شخصیت کشوری و محلی، مراسم گشایش آرامگاه مختومقلی برگزار شد.

سالروز تولد مختومقلی

هرساله در سالروز تولد مختومقلی فراغی مراسمی با حضور مردم و مقامات دولت ایران و ترکمنستان در کنار این آرامگاه برگزار می‌شود. در بهار سال ۱۳۸۵ برای اولین بار بزرگداشت و همایش باشکوهی برای این شاعر ترکمن در محل آرامگاه او برگزار شد. از این رو درفضای باز کرسی مانندی به ابعاد ۲۴ متر، آرامگاه مخدومقلی ساخته شده که ارتفاع آن از سطح زمین در حدود ۱۰ متر است. در میان این کرسی دو قبر وجود دارد، که بالای هر دوی آنها به شکل گهواره‌ای است. در چهار جهت این دو قبر، باغچه های کوچکی ساخته و در آن‌ها گله‌ای معمولی مثل شمعدانی کاشته شده است.

سبک و طرح نقشه آرامگاه آمیزه‌ای از گل وحشی و آلاچیق ترکمن است که در سطح دشت گرگان در فصل بهار به وفور یافت می‌شود. سقف مرکزی آن به شکل گنبد و سر پناه آن برداشتی از ساختار آلاچیق ترکمنی و معماری اسلامی است. در زیر این آرامگاه و روی سکویی به ارتفاع ۱ متر به ابعاد دو سنگ قبر مختومقلی و پدرش قرار دارد. به تازگی یک سکو نیز برای میهمان‌ها و برگزارکنندگان همایش در قسمت جنوب غربی ساخته شده است.

منطقه نمونه گردشگری

منطقه نمونه گردشگری مختومقلی فراغی بر اساس پیشنهاد ریاست وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در تاریخ ۲۶ دی سال ۱۳۸۶ در هیئت دولت مطرح و جزو مناطق نمونه گردشگری استان گلستان به تصویب رسید. طرح احداث گنبد و محوطه‌سازی آرامگاه مختومقلی، در زمینی به مساحت ۱۰ هکتار با استفاده از فرهنگ و زندگی سنتی ترکمن‌ها با مصالح بتون طراحی و ساخته شد.

این طرح در مساحتی حدود ۷٫۵ هکتار اجرا شد. از جلمه امکاناتی ساخته شده در این طرح می‌توان به نمازخانه و فضای جانبی در ۳۰۰ متر مربع، سرویس بهداشتی، ۲۰ چشمه استخردار در دو منطقه، ۴۰ عدد آلاچیق، رستوران شامل (فروشگاه و آشپزخانه) در فضای با ۳۵۰ مترمربع وسعت، آمفی‌تئاتر روباز ۲۵۰۰ متر مربعی، نمایشگاه صنایع دستی بازارچه (۱۰ غرفه) در فضای ۳۵۰ مترمربع اشاره کرد.

نحوه دسترسی

بنای آرامگاه مختومقلی دقیقا در شمال شرقی استان گلستان، در شمال رودخانه اترک و ازغرب مراوه تپه در محلی به نام «آق تقه» یا «آق تقای» (به معنی دشت سفید) و بین بخش مراوه تپه و دهستان کرند از توابع شهرستان کلاله قرار گرفته است. برای رسیدن به این آرامگاه دو مسیر وجود دارد، از شهرستان گنبد کاووس (که در جنوب غربی آق تقه است) می‌توان از جاده «اینچه برون» می‌توان به آرامگاه مختومقلی رسید که طول این مسیر از گنبد کاووس ۱۵۵ کیلومتر است.

مسیر دوم نیز شهرستان کلاله به آرامگاه مختومقلی می‌رسد. در این مسیر ابتدا باید شهر کلاله سپس بخش مراوه تپه را پشت سر گذاشت و در نهایت به بنای آرامگاه رسید. طول این مسیر نیز از گنبد کاووس تا مراوه تپه در حدود ۱۳۰ کیلومتر است. فاصله آرامگاه مختومقلی از شهر مراوه تپه نیز ۳۵ کیلومتر است.