تمندان بهشتی گمشده در دامنه تفتان

به گزارش ایرنا، سیستان و بلوچستان سرزمین بکر جغرافیای ناشناخته هاست که به دلایل مختلف از جمله دوری از مرکز سالیان زیادی از چشم ها دور بوده و جاذبه های گردشگری طبیعی آن در کنار جاذبه های تاریخی مغفول مانده است.
یکی از زیباترین مناطق دیدنی این استان کوه تفتان در شهرستان خاش سیستان و بلوچستان با ارتفاع چهار هزار و ۵۰ متر است که از دهانه آن بخار گوگرد متصاعد می شود و در دامنه جنوبی این کوه زیبا و پوشیده از برف، روستای زیبا و سرسبز تمندان قرار گرفته که به واسطه ی برخورداری از شرایط آب و هوایی مناسب، چشم اندازهای طبیعی منحصربه فرد، چشمه سارهای زیبا و بدیع نظر هر بیننده ای را به خود جذب می کند.
روستای تمندان به عنوان مرکز دهستان تفتان جنوبی در ۴۷ کیلومتری شهرستان خاش و ۱۳۵ کیلومتری زاهدان مرکز سیستان و بلوچستان واقع شده است که با توجه به آثار تاریخی کشف شده، قدمت این روستا به پیش از اسلام باز می گردد.
پوشش گیاهی غنی این منطقه شامل بادام کوهی، بنه، انجیر کوهی و انواع گیاهان دارویی شامل درمنه، کلپوره، گلدر، بومادران، آویشن، ریواس، پونه و بسیاری گیاهان دارویی دیگر جلوه ای خاص به این روستا بخشیده است و عمده محصولات باغی و کشاورزی آن زردآلو، گردو، هلو، انگور، گلابی، به، انار، گیلاس و شاه توت است.
متاسفانه این منطقه گردشگری به دلیل معرفی نشدن از اذهان دور مانده و کمتر کسی بجز بومیان این استان از وجود آن آگاه هستند گرچه این روستا به عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگران در استان مطرح است و در ایام تعطیل میزبان مشتاقان و دوستداران طبیعت است که برای استفاده از هوای تمیز و مناطق بکر به این منطقه سفر می کنند.
**پیشینه تاریخی و آثار باستانی
تمندان تغییر یافته کلمه دمندان است که در روزگاران کهن مهد فرهنگ و تمدن بوده است و در بسیاری از کتاب های معتبر تاریخی از تمندان به عنوان شهری متمدن یاد شده است.
آثار باستانی این منطقه شامل سنگ نگاره ها، سنگ نوشته ها، کوره های ذوب و استخراج فلزات، معماری صخره ای قلعه های سنگی، سنگرهای صخره ای و از همه مهمتر قبرستان های قدیمی متعلق به دوران اسلامی و اشکانیان است که حکایت از تمدنِ دیرینه و سکونت چند هزار ساله بشر در این منطقه دارد.
– قبرستان تاریخی تمندان
این قبرستان با ابعاد ۹۰ در ۱۸۰ مترمربع در نزدیکی محوطه باستانی دز و در مجاورت رودخانه تمندان قرار گرفته و متعلق به دوران اشکانی است که از طرف شمال توسط رودخانه و از جنوب به وسیله زمین های کشاورزی احاطه شده است.
این اثر در سال ۸۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
-قلعه دز
این اثر با مساحتی حدود ۲ هزار متر مربع و ۲۵ متر ارتفاع از سطح رودخانه تمندان بر فراز صخره ای بلند ساخته شده است.
این قلعه با قدمت بیش از ۵۰۰ سال مرکز فرماندهی حاکمان آن زمان بوده که در حال حاضر دیواره های قسمت جنوبی و حدود ۳۰۰ متر مربع از آن باقی مانده است.
– سنگرهای صخره ای
این سنگرها در مقابل قلعه ها برای حفاظت در دل کوه حفر شده اند، فضای ورودی این سنگرها به گونه ای است که یک نفر به حالت خمیده وارد آن می شود و فضای درونی به صورتی است که حدود ۱۰ نفر در آن جای می گیرند و درون این سنگرها تیرکش هایی برای تیراندازان تعبیه شده است.
– شهر مدفون شده
این شهر در نزدیکی دریاچه سر دریا قرار گرفته که به اعتقاد مردم منطقه در گذشته شهری بسیار آباد بوده و بر اثر نافرمانی مردم آن زلزله ای شدید رخ داده و ریزش کوه منجر به دفن آن شده است.
– سنگ نگاره ها
این سنگ نگاره ها که به گفته کارشناسان بیش از ۲ هزار سال قدمت دارند در ارتفاعات روستای تمندان به صورت تابلو هایی بسیار زیبا مربوط به صحنه هایی از گله های بز کوهی، انسان و شکار دیده می شوند.
– استودان های تاریخی تمندان
استودان به معنی استخوان دان بوده و یادگار دورانی است که ایرانیان مردگان خود را می سوزاندند.
درحاشیه رودخانه تمندان استودان هایی وجود دارد که متعلق به دوره تاریخی و تسلط آئین زرتشتی بر این منطقه بوده است.
این استودان ها در ارتفاع ۶ متری از سطح رودخانه قرار گرفته و رو به سمت جنوب هستند و فضای درونی آنها به صورت اشکال دایره و مربعی است که در گذشته مردگان را درآن دفن می کردند.
– سنگ قبرهای تمندان
آیات قرآنی با ظرافت و زیبایی خاصی در حاشیه این سنگ قبرها نوشته شده و بر روی این سنگ قبرها نه تنها مشخصات فرد متوفی موجود است بلکه زبان و دین و مذهب وی نیز یادداشت شده است که حکایت از مردمانی دارد که برای دفاع از کیان خویش با مهاجمان مبارزه کرده و بیشتر آنان با اعتقادات اسلامی به شهادت رسیده اند.
-معماری صخره ای
این اثر در نزدیکی مجتمع تفریحی دره گل در پای کوه تفتان قرار دارد که در اواخر دوره ساسانی و آغاز دوران اسلامی در دل کوه کنده شده است و برای اسکان، ذخیره آذوقه و علوفه دام از آن استفاده می کردند.
**آثار طبیعی
-آبشار تِنگ
این آبشار با ارتفاع هشت متر یکی از زیباترین آبشارهای استان است که در انتهای رودخانه تمندان و در نزدیکی چشمه بر آبک قرار دارد و همچون نگینی در دامنه جنوبی تفتان می درخشد.
صدای پرندگان و شر شر آب و نور خورشیدی که از لابه لای درختان بنه به زمین می رسد و تصویر خیال انگیزی از طبیعت را در این منطقه ایجاد می کند.
_ غارهای آبچکان
این غارها در امتداد رودخانه تمندان قرار گرفته و قطرات آب از سقف غارها به زمین می چکد و ریزش آب از لا به لای گیاهانِ روئیده در دیواره غارها نما و حسی زیبا به این صحنه ها بخشیده است.
– دریاچه سردریا
این دریاچه از جاذبه های طبیعی و گردشگری تمندان بوده و سبب ایجاد ارتفاعات زیبا، پوشش گیاهی و انواع گونه های دارویی در دامنه تفتان شده و فضای مناسبی را برای قایق سواری و ماهیگیری ایجاد کرده است.
– چشمه آب معدنی بر آبک
این چشمه آب معدنی پر آب در شمال روستای تمندان قرار دارد و فاصله روستا تا مظهر چشمه تنها هفت کیلومتر است.
آب این چشمه در ردیف آبهای سولفات کلسیم همراه با منیزیم سرد است و دمای آب در آن ۱۸ درجه و میزان آبدهی آن نیز ۱۵ لیتر در ثانیه است.
-چنار کهنسال
این درخت با ارتفاع حدود ۲۰ متر و قطر تقریبی پنج متر بصورت چند شاخه در کنار رودخانه تمندان و در میان باغ های زردآلو قرار گرفته است.
این درخت در گذشته برای مردم منطقه جنبه تقدیس داشته و مردم نذورات خود را به پای این درخت آورده و حاجت می طلبیدند.
– بندهای کشاورزی
این بند ها در پائین دست دشت تمندان قرار گرفته و زمین های کشاورزی را نشان می دهند که در مقیاس وسیعی از اطراف آن را در گذشته با سنگ محصور کرده اند.
این زمین ها در گذشته از رودخانه تمندان آبیاری می شدند که شیوه آبیاری آنها با شیوه های مرسوم متفاوت بوده و مردم منطقه با شیب ملایمی آب را از کف رودخانه به سمت زمین های کشاورزی هدایت می کردند که این شیوه آبیاری در گذشته حکایت از هوش و ذکاوت مردمان این دیار دارد.
-مجتمع تفریحی دره گل
این مجتمع تفریحی با امکانات رفاهی در منتهی الیه روستای تمندان قرار دارد که در طول سال پذیرای هزاران گردشگر داخلی و خارجی است و با فضایی آرام و دلنشین محیط مناسبی را برای گردشگران و دوستداران طبیعت زیبا و بکر تفتان فراهم می کند.
**نبود زیرساخت های لازم مشکل اصلی تمندان
با وجود ظرفیت های بسیار زیادی که این منطقه دارد نبود زیرساختهای لازم برای گردشگری و رفاه حال گردشگران و نیز معرفی نشدن این منطقه سبب شده تا آنگونه که باید از ظرفیت های این منطقه استفاده نشود.
مسئول انجمن میراث فرهنگی تمندان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: روستای تمندان یکی از روستاهای نمونه و هدف گردشگری در شهرستان خاش است که جاذبه های بی نظیری در خود جای داده و سالانه پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است.
مرتضی تمندانی گفت: این روستا به دلیل برخورداری از چشم اندازهای بکر و زیبا به عنوان یکی از قطب های گردشگری در استان مطرح است.
وی با اشاره به لزوم ایجاد زیرساخت های گردشگری در روستای تمندان افزود: این منطقه فاقد زیر ساخت های گردشگری لازم از جمله امکانات رفاهی ، رستوران، هتل و سایر موارد است و در واقع این روستا تنها به دلیل برخورداری از چشم اندازهای زیبایی که دارد به عنوان روستای نمونه گردشگری انتخاب شده و گرنه هیچ گونه امکاناتی باعث نمونه شدن این منطقه نشده است.
تمندانی با انتقاد از عملکرد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تصریح کرد: متاسفانه هیچ گونه اقدامی ازسوی مسولان این سازمان برای توسعه و رونق گردشگری صورت نگرفته است.
وی ادامه داد: در سال ۸۶ زمینی به مساحت ۳۰ هکتار به منظور اجرای طرح های گردشگری و ایجاد اشتغال برای مردم منطقه به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد و این سازمان با تخصیص اعتباراتی با احداث یک ساختمان و چند آلاچیق بخش کوچکی از طرح را اجرایی و ادامه آن را به بخش خصوصی واگذار کرد.
وی خاطر نشان کرد: اجرای این طرح هیچ سودی برای مردم منطقه نداشته است و با وجود گذشت بیش از ۱۰ سال از زمان واگذاری واجرای این طرح نه تنها پیشرفت فیزیکی نداشته بلکه جوانان جویای کار زیادی را روانه شهرها کرده است و باید در این زمینه چاره اندیشی شود.

**گونه های جانوری تمندان در معرض خطر انقراض
روستای تمندان به دلیل قرار داشتن در دامنه تفتان و وجود انواع گونه های گیاهی و جانوری از جمله پرندگان یکی از متنوع ترین محیط های جانوری را داراست اما افزایش بی رویه شکار این گونه های جانوری رابه کام نابودی کشانده است.
در سال های اخیر به دلیل نبود پاسگاه محیط بانی و شکار بی رویه بسیاری از پرندگان به ویژه کبک و تیهو رو به انقراض گذاشته اند و دلیل اصلی آن نیز نبود پایگاه یا پاسگاه محیط بانی در این منطقه است که به گفته ساکنان محلی با وجودی که حدود ۲ هزار متر زمین در بهترین نقطه منطقه برای احداث این پایگاه به اداره حفاظت محیط زیست واگذار شده اما هیچ پیشرفت فیزیکی نداشته است.
یکی از گردشگرانی که در ایام تعطیلات به تمندان آمده بود در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: این منطقه یکی از بکرترین و زیباترین مناطق گردشگری استان محسوب می شود که هوای بسیار خوبی نیز دارد.
حبیب مسلمی ادامه داد: متاسفانه صدای شلیک گلوله شکارچیان در حیات وحش، سکوت طبیعی این منطقه زیبای کوهستانی را برهم می زند و بسیاری از جانوارن را در معرض خطر انقراض قرار می دهد.
وی افزود: در ۲ روز اقامت در این منطقه کمتر پرنده ای به چشم می خورد در حالی که چهار سال قبل پرنده ها در هر گوشه ای به وفور یافت می شدند.
وی تصریح کرد: باید برای حفظ گونه های جانوری در این منطقه یک یا چند پایگاه محیط بانی مستقر تا از بروز فاجعه کشتار پرندگان جلوگیری شود.
احمد کردی یکی از اهالی روستای تمندان نیز به خبرنگار ایرنا گفت: در گذشته چندین محیط بان در منطقه حضور داشتند که شکارچیان از وجود آنان احساس خطر می کردند و شکار پرندگان کم تر انجام می شد.
وی ادامه داد: نبود محیط بان به عنوان یک عامل بازدارنده در این منطقه سبب شده تا شکارچیان با خاطری آسوده به شکار انواع پرندگان مبادرت ورزند.
کردی گفت: این افراد پرندگان را به خاطر داشتن گوشت لذیذ و مطبوع شکار می کنند اما غافل ازآن هستند که روزی ممکن است نام و نشانی از پرندگان در طبیعت باقی نماند.
وی خاطر نشان کرد: برای حفاظت از گونه های گیاهی و جانوری این منطقه زمینی به مساحت ۲ هزار متر توسط مردم به محیط زیست واگذار شد که به دلیل اختصاص ندادن اعتبار تنها ۲۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است و درخواست های مکرر مردم برای تکمیل پروژه بی نتیجه بوده است.
سعید رنجبر کوهنورد و فعال محیط زیست نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: متاسفانه محیط زیست به تعهدات خود نسبت به اثر طبیعی و ملی تفتان عمل نکرده و امروز ما شاهد ازبین رفتن طبیعت بکر تفتان هستیم.
وی تصریح کرد: در سال های گذشته تفتان از طبیعت بکر و زیبایی برخوردار بود اما آلودگی در مسیر تفتان به وضوح قابل مشاهده است که نبود سطل زباله، مکانی برای امحا زباله و نیز غفلت از فرهنگ سازی سبب شده تا طبیعت تفتان از زباله پوشیده شود.
مرتضی تمندانی مسئول انجمن حافظان سبز تفتان خاش به خبرنگار ایرنا اظهار داشت: پروژه ساخت پاسگاه محیط بانی در سال ۹۳ با حضور جمعی از مسولان استانی در زمینی به مساحت بیش از ۲ هزار مترمربع در روستای تمندان کلنگ‌ زنی و مقرر شد پس از مدت کوتاهی به بهره برداری برسد.
وی افزود: متاسفانه این طرح با وجود قول مساعد استاندار و مدیر کل وقت حفاظت محیط زیست تنها در حد پی ساختمان بتن ریزی شده و بعد از گذشت چند سال همچنان به حال خود رها شده است.
تمندانی با اشاره به اینکه تفتان به لحاظ داشتن گونه های گیاهی و جانوری از اهمیت خاصی برخوردار است بر ضرورت تسریع در روند این پروژه تاکید کرد.
مسئول انجمن حافظان سبز تفتان بیان کرد: با تامین اعتبار این طرح می توان به راه اندازی پایگاه محیط بانی تفتان امیدوار بود.
تمندانی اظهار داشت: متاسفانه بسیاری از گردشگران با حضور در این محدوده به ویژه در روزهای تعطیل بدون در نظر گرفتن پاکیزگی طبیعت انواع زباله ها را در محیط رها می کنند.
رودخانه تمندان که در گذشته عاری از زباله بود با رشد گیاهان دارویی و خوراکی محیطی بسیار زیبا و دیدنی با عطر گیاهان معطر از جمله پونه، آویشن و امثال آن مناظری بدیع را خلق کرده بودند اما امروزه سراسر این رودخانه مملو از زباله های انباشته شده است که قلب هر عاشق طبیعت را به درد می آورد.
مسئول انجمن حافظان سبز تفتان گفت: تاکنون با تلاش این انجمن و همکاری بسیار خوب مردم روستاهای منطقه تمندان به ویژه جوانان در چند نوبت برای جمع آوری زباله ها از اطراف رودخانه اقدام شد اما رعایت نکردن نکات بهداشتی و پاکیزگی محیط از سوی گردشگران هر روز به مقدار زباله ها افزوده می شود.
تمندان بیان کرد: چنانچه پایگاههای محیط زیست و میراث فرهنگی در این محدوده ایجاد شود اطمینان دارم که وضع موجود ساماندهی می شود این در حالیست که مردم روستاهای مسیر رودخانه تمندان آماده هر نوع همکاری هستند اما چون کم توجهی و بی مهری این ۲ سازمان را دیده اند دلسرد شده و انگیزه ای برای تلاش در مسیر حفظ محیط زیست ندارند.

فرماندار شهرستان خاش نیز به خبرنگار ایرنا گفت: یکی از ضروریت های منطقه تفتان و تمندان ایجاد پاسگاه محیط بانی است.
محمد اکبر چاکرزهی ادامه داد: زمین این پاسگاه که در مرکز دهستان در روستای تمندان قرار گرفته واگذار و پی ریزی ساختمان آن نیز انجام شده است.
وی افزود: متاسفانه این طرح به دلیل نبود اعتبار از سوی سازمان مربوطه متوقف شده در حالی که ساخت این پاسگاه از مطالبات اصلی مردم محسوب می شود.
وی تصریح کرد: ادامه فرایند ساخت و ساز پاسگاه محیط بانی در تمندان از اولویت های سال ۹۶ است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان به خبرنگار ایرنا گفت: پاسگاه محیط زیست در منطقه تمندان و تفتان چند سال قبل ردیف اعتباری داشته اما اینک اعتباری برای تکمیل آن وجود ندارد.
نیره پورملایی افزود: هم اینک به منظور تکمیل این پاسگاه از سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان درخواست اعتبار شده است.
وی افزود: به منظور تکمیل این پاسگاه حدد یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار نیاز است.
وی تصریح کرد: گرچه برای این پاسگاه ردیف استخدامی خالی وجود دارد اما در صورت تکمیل نیز باید مجوز جذب نیرو از نهادهای مربوطه اخذ شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان با اشاره به شرایط نامناسب این منطقه از نظر زباله اظهار داشت: گرچه وظیفه جمع آوری زباله ها بر عهده محیط زیست نیست اما این نهاد حاضر است برای بهبود شرایط زیست محیطی با سایر ارگانها در موضوع جمع آوری زباله ها در این منطقه همکاری کند.
پورملایی ادامه داد: اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در چند مرحله اقدام به جمع آوری زباله های حاشیه کوه تفتان کرده است.
وی خاطرنشان کرد: مردم، کوهنوردانی و گردشگرانی که به این منطقه می روند باید همراه خود کیسه زباله برده و از ریختن زباله ها در محیط به جد خودداری کنند.
تفتان کوهی پوشیده از برف با دهانه ای بخار آلود از گوگرد در طول سالیان دراز پذیرای میهمانان مختلفی بوده و خاطرات بسیاری را برای مردم ایجاد کرده است و روستای تمندان در جوار این کوه نیز چنان بکر و دست نخورده است که روح هر گردشگری را تازه کرده و نوایی خوش از زندگی را در فضای خود جاری ساخته است بنابراین مسئولان باید با نگاهی مهربانتر به این ظرفیت های طبیعی نگاه کنند و نهایت تلاش خود را برای تامین زیرساخت های آن بکار گیرند.