ساخت دیگ سنگی از دل سنگ

ساخت دیگ سنگی از دل سنگ نرم یکی از هنرهای صنایع دستی درایران کهن است . پیگوت نشان می‌دهد که در حدود ۲۸۰۰ پیش از میلاد مسیح، در مرز ناحیهٔ مرزی میان ایران و هند یعنی در بلوچستان صنعتی وجود داشته که ظروف سنگی را ساخته و آن را به سومر، سوریه، و شهرهای درهٔ سند در هاراپا و موهن‌جو دارو صادر می‌کردند.

صنعت دیگهای سنگی هنوز در اطریش، باواریا، و سویس وجود دارد و گفته می‌شود که رومیها آن را بنیاد نهادند. سنگی که در آنجا به کار برده می‌شد به اسم لاوز (از کلمهٔ لاتینی لاپیس) یا سنگ دیگ شناخته شده بود که عبارت از تالک و کلرور است که برای این منظور بسیار مناسب است، زیرا هر دوی آنها به آسانی کنده شده و در موقعی که روی آتش قرار گیرد نمی‌سوزد.

نویسنده سازندگان دیگهای سنگی را در آناطولیهای مرکزی به چشم دیده است. در آنجا دیگ خوراکپزی برای استفادهٔ محلی از سنگ نرم ساخته می‌شود، ولی حالا بیشتر کار آنها ساختن دیگهایی از کچ مجسمه‌سازی است که برای جهانگردان می‌سازند. امروزه تنها مرکز مهم این صنعت در ایران مشهد است. درست در کنار شلوغترین کوچهٔ شهر زیارتی مشهد محلهٔ دیگسازان سنگی قرار گرفته است که اینها خودشان را سنگ‌تراش یا حجار می‌نامند. در این پیشه در حدود صد نفر به کار مشغولند و صد نفر دیگر پشت کوه سنگی مشهد که در حدود ۱۰کیلومتر از شهر فاصله دارد در معدن مشغول کارند.

در آنجا متجاوز از سی معدن سنگی در اختیار این عده است. کوه‌بُر نخست در جستجوی سنگی است که از زمین بیرون زده باشد، و پس از اینکه به سنگ رسید دنبالهٔ رگهٔ آن را گرفته و اغلب تا بیش از سی متر پایین می‌رود. این شیوهٔ استخراج معدن همانند شیوه‌ایست که معدنچیان فلز ایران هزاران سال است انجام می‌دهند و شاید هم احتمالاً به همان قدمت باشد. با در نظر گرفتن رگة سنگ خاکستری، معدنچی چالی به قطر ۵/۲ سانتیمتر در آن می‌کند، این کار را با میل (دیلم) انجام می‌دهد. گاهگاهی خاک سنگ را با قاشق دسته بلندی خارج می‌کند. وقتی که گودی آن به اندازه کافی شد سوراخ را پر از باروت کرده و فتیله‌ای به آن وصل می‌کند و روی سوراخ مقوا می‌گذارد. پس از انفجار، شاگرد معدنچی سنگهای درشت خام را که وزن هر کدام آنها در حدود شصت هفتاد کیلوگرم است به پشت خود گرفته و به دقت از پله های شیبداری که با کلنگ روی سنگ کنده‌اند بالا می‌رود.

اگر هوا آن روز خوب نباشد تعدادی از سنگتراشان در داخل کلبه‌های چوبی رفته و این سنگهای بزرگ را به سه چهار قسمت می‌برند و اگر هوا خوب و آفتابی باشد این کار را در جلو چادرها انجام می‌دهند. اندازهٔ سنگها بستگی به اندازه‌های مورد تقاضای کارگاهها دارد. سپس تخته سنگهای بدست آمده به نام انگاره را با کلنگ بریده و تقریباً به شکل ظرفی که در آینده باید بشود در می‌آورند این سنگها را کلنگی می‌نامند. ولی اگر کاربرد آنها شبیه به دیگهای معروف به نام دیزی باشد نامشان قلوه است. بقیه کارها در کارگاه شهری انجام می‌شود.

دیگها و ظرفها یا کاملاً با دست کنده می‌شود یا روی چرخ مخصوصی آنها را گود می‌کنند. اگر با دست انجام شود مراحل زیر را می‌گذراند. سنگ به صورتی که از معدن تحویل شده است با کلنگ سنگینی به اندازه تقریبی بریده می‌شود، محصول کار را چالور می‌نامند، سنگ‌تراش معمولاً قبل از اینکه به مرحلهٔ دیگر برود ده تا پانزده تا از این چالورها را می‌برد.

۱. داخل چالور را با کلنگ کنده و سپس دیواره‌های آن را با کلنگ کوچکتری، به نام کُره، نازک می‌کند.

۲. سپس برش بیرونی دیگ با تیشه‌ای درشت که از فولاد خشکه با دندانه‌های آبداده ساخته شده است انجام می‌شود.

۳. به دنبال آن با یک تیشه دندانه‌ای متوسط به نام تیشه تاه قسمت بیرونی آن را ظریفتر می‌برند.

۴. آخرین تزئین و آراسته کردن قسمت بیرونی دیگ با تیشه نرم انجام می‌شود و در اینجا دیگ را زنجیره می‌نامند.

۵. داخل آن را با قلمی به بلندی در حدود هشتاد سانتیمتر که سر آن کج است می‌تراشند و قلم می‌زنند. در اینجا کارگر زانوی خود را روی دیگ گذاشته (تصویر ۲۰۴) و با ضربه‌های سنگینی آن را تراش داده و گاهگاهی دیگ را می‌چرخاند.

۶. لب کردن آخرین مرحلهٔ ساختن دیگ است و آن هم با سوهان نرم صورت می‌گیرد. در دیگ به همین ترتیب ساخته می‌شود و شگفت‌آور است که چقدر خوب آنها به هم می‌خورند.

سایر فراورده‌های سنگی کارگاههای سنگ‌تراش مانند آسیاب (دست آس) برای آرد کردن روغن دانه، ادویه، بلغور، لپه و هاون و گوشتکوب برای آماده کردن گوشت کوبیده حوضچه‌های سنگی به نام آب‌بره که در وسط حیاط بیشتر خانه‌های ایرانی هست و سنگ قبر به همین طریق ساخته می‌شود. با در نظر گرفتن اینکه بیشتر مسلمانان دوست دارند که آرامگاه ابدی آنها در شهر مقدس مشهد باشد معلوم می‌شود که چرا در آنجا آنقدر تعداد سنگ‌تراشان قبر زیاد است.

ساختن این وسایل با دستگاه سنگ‌تراشی با آنچه که در بالا گفتیم کاملاً فرق دارد، این دستگاه شبیه دستگاه خراطی ولی بسیار نیرومندتر از آنست. دستگاه خراطی ظرف را خیلی منظم و رویه آن را بسیار صاف می‌کند. چرخ سنگ‌تراش از یک چهارچوبه دستگاه که در روی زمین قرار دارد تشکیل شده است. یک چوب سراسری به نام لنگهٔ ثابت و یک چوب قابل تنظیم، به نام لنگهٔ متحرک، مرغک دستگاه را جلو و عقب می‌برد. لنگهٔ متحرک با یک میلهٔ چوبی به نام شمشیرک به محور دستگاه سنگ‌تراش گونیا شده است و سنگ‌تراش آن را با پای خود نگه می‌دارد، و به هنگام عوض کردن کار به آسانی باز می‌شود، میله‌ای که در طول چرخ سنگ‌تراشی قرار گرفته است کار ابزار نگهدار یا پیش پا را انجام می‌دهد.

یک لولای مرکزی چوبی به نام کالو به ته قلوه سنگ با قبر چسبانده شده و زه کمانه روی آن حرکت می‌کند. برای اینکه نقطهٔ روبروی آن درست شود نوکی در سنگ کنده می‌شود. کالو و نوک گریسکاری می‌شود و هر دوی آنها را بین دو مرغک چرخ سنگ‌تراش می‌گذارند. سنگ‌تراش با برش پشت دیگ آغاز می‌کند و آن را پشت زدن می‌نامند. قلم خراطی در حدود ۴۵ سانتیمتر طول دارد و نوک آن برگشته و دستهٔ آن چوبیست. خراط با قلم کفتراش شروع کرده و سپس قلم متوسط نیم‌کال پوش به کار می‌برد و آخرین قلمی که در قسمت بیرونی از آن استفاده می‌شود قلم مفروز نامیده می‌شود. سنگ‌تراش روی حرکت دیگ نظارت دقیق دارد به طوریکه می‌تواند حتی قسمت بین دسته‌های آن را هم بتراشد این دسته‌ها را سنگ‌تراش قبلی به همان صورت باقی گذاشته است.

حالا وضع دیگ و نقطهٔ محور را بین مرغکهای چرخ چنان عوض می‌کنند که داخل دیگ به طرف بیرون باشد سپس آن را اول با قلم درشت داخل تراش (قلم ریزی) و بعد با قلم ریز درون تراش (قلم ته‌سایی) پرداخت می‌کند. سرانجام با کمک قلم گود دَم‌پهنی به نام شفره آن را صیقل می‌دهند. گودی دیگ را با سیخ اندازه می‌سنجند و قطر خارجی را بوسیلهٔ پرگار اندازه. ساقه میانی (مرغ دیزی) را داخل ظرف جا می‌گذارند و پس از سمباده کشیدن سراسر دیزی آن را با قلم مرغ‌بُر از بیخ می‌برند.

دیگها را روغن‌مالی کرده رنگ آنها تقریباً سیاه می‌شود آنگاه با کنده‌کاری این سطح سیاه با قلمهای حکاکی، نقشهای جالبی بر روی آن ایجاد می‌کنند. این کار را به خصوص بر روی بشقابهای توگود و تخت انجام می‌دهند. محصول عمدهٔ این صنف، دیگهای پخت بزرگ (هرکاره) و کوچک (هرکاره چه) و دیزی است کار دیگر آنها که در سراسر کشور به فروش می‌رسد سرقلیان است.

یکی از صنایع دستی مشهد و سوغات مشهد که قدمت آن به ۱۴ قرن می‌رسد دیگ‌ سنگی (Stone pot) است. سنگ هر کاره گونه ای از سنگ های دگرگونی است که تالیشیست( Taleshist) نامیده می شوند. این سنگ در ضمن این که حرارت های زیاد را تحمل می کند با ناخن خط برمى‌دارد و چون خوب شکل مى‌گيرد از آن برای ساختن ديگ سنگی و ابزار و وسايل تزئينى از جنس سنگ استفاده مى‌شود. معادن این سنگ خاص در مناطقی چون زنجان، سیستان، کرمان، خوی، ماکو، سبزوار، تربت حیدریه و بیرجند یافت می شود اما استخراج عمده و انبوه آن از معادن اطراف مشهد مقدس است.

سنگتراشی یک هنر دیرینه و قدمت دار در شهر مشهد است بطوریکه مردمان مشهد با ظرافت خاصی بر روی این دیگ های سنگی هنرنمایی می کنند این کار باعث شده است هرکاره یکی از سوغات مخصوص مشهد شود.می توان گفت که بعد از زرشک و زعفران و مهر ، دیگ های سنگی پرفروش ترین سوغات مشهد شناخته شده است. حدود صد مدل غذا در دیگ سنگی پخته می شود اما اکثرا فکر میکنند فقط آبگوشت در آن تهیه می شود.