گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دراد و یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است. این گنبد در حد فاصل سال‌های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است. سلطانیه، زمانی پایتخت و مسکن شهریاران ایران بوده و امروزه نیز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است. گنبد مشهور سلطانیه که در مسیر تهران – زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود، گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی‌نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می‌آید.
گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچبری، کاشی‌کاری، کتیبه‌نویسی، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی، در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است. تزیینات گچبری در سقف ایوان‌های ۲۴ گانه طبقه دوم بنا، از زیباترین نمونه‌های گچبری در بناهای اسلامی به شمار می‌آید.در این آرامگاه، برای نخستین‌بار در تاریخ معماری اسلامی، در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی‌کاری استفاده شده است. البته تزیینات در این بنا دو لایه بوده و درباره این پدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است.
گنبد و شهر سلطانیه در سال ۲۰۰۵ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
برای آشنایی بیشتر با زنجان پیشنهاد می کنیم مطلب جاهای دیدنی زنجان را نیز مطالعه بفرمایید.
فهرست
بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه از دور به‌شکل یک گنبد تنها دیده می‌شود؛ اما این بنا دارای چند بخش اصلی است که در ادامه به شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.
تربت خانه
تربت خانه در ضلع جنوبی بنای گنبد سلطانیه قرار دارد؛ بخشی که محراب مجموعه را در برمی‌گیرد. تربت خانه ۱۷٫۶ متر طول، حدود هشت متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد و به نظر می‌رسد که پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به مجموعه اضافه شده است.
سلطان محمد خدابنده پس از عدم موفقیت در انتقال جسد علی (ع) و امام حسین (ع) به آرامگاه سلطانیه، دستور داد خاک نجف و کربلا را به این شهر بیاورند تا در ساخت این بنا از آن‌ها استفاده کنند. روی دیوارهای محراب و رو‌به‌روی درب بنا، سوره الملک با استفاده از تربت امام حسین (ع) به دو خط ثلث و کوفی نوشته شده است و به همین علت این قسمت به تربت خانه شهرت دارد.
کاشی‌های طلایی رنگ، منقوش و هشت‌گوش تربت خانه و ازاره‌های آن (حاشیه تزیینی دیوار که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری از دیوار را می‌پوشاند) از لحاظ هنری، بسیار ارزشمند، نادر و شگفت‌انگیز هستند. به گفته برخی محققان در گذشته، بین تربت خانه و محوطه زیر گنبد درب بزرگی از جنس مس و طلا وجود داشت که به احتمال زیاد از بین رفته یا دزدیده شده است.
سردابه
سردابه یکی از فضاهای جانبی گنبد سلطانیه است که در ضلع جنوبی، زیر تربت خانه قرار دارد. برخی بر این باورند که این بخش از بنا قبل از ساخت گنبد بنا شده و پیش از اتمام بنا مورد استفاده بوده است. ایلخانیان طبق رسم‌های آیینی و به پیروی از اجداد خود، مردگانشان را به‌همراه اسباب و زیور آلات در گورهای سردابه‌ای در زیر زمین به خاک می‌سپاردند؛ زیورآلاتی که جایگاه اجتماعی فرد را نشان می‌داد.
سردابه گنبد سلطانیه محل دفن پادشاهان و صاحبان مقام در آن دوره بوده است و دسترسی به آن از طریق ایوان جنوبی تربت‌خانه میسر است. ورودی سردابه ارتفاع کمی دارد و در زمان ورود به آن باید کمی سر خود را خم کنید؛ به این ترتیب همگان در بدو ورود به سردابه به مردگان احترام می‌گذارند.
در وسط سردابه محل قبر قرار دارد و در دو طرف آن دو فضای کوچک به چشم می‌خورند. طبق کاوش‌های به عمل آمده هیچ قبری در سردابه این بنا وجود ندارد؛ اما مورخان و برخی از محققان اعتقاد دارند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.
گنبد خانه
گنبد سلطانیه اولین نمونه موجود از گنبد دو پوسته (دوجداره) در جهان است که اهمیت بسیاری از لحاظ تاریخی و معماری دارد. ارتفاع این گنبد حدود ۵۰ متر، قطر دهانه مرکزی آن ۲۵٫۵ متر و قطر خارجی آن ۳۸ متر است. گنبد سلطانیه ۱۶۰ سانتی‌متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته یا جداره آن ۶۰ سانتی‌متر است.
دو جداره بودن گنبد سلطانیه با ایجاد فضایی توخالی، بنا را در مقابل زلزله مقاوم کرده است؛ نکته‌ای که هوش معمار این بنا را به ما نشان می‌دهد. قوس این گنبد بسیار تند و کشیده است و از نظر دهانه، ارتفاع و ساختار، قابل مقایسه با هیچ بنایی در ایران نیست. در نمای بیرونی گنبد و در هر هشت ضلع آن طاق‌نما‌هایی به چشم می‌خورند که در واقع بخشی از تزیینات سازه هستند.
مناره‌های گنبد سلطانیه
دو نوع مناره در گنبد سلطانیه وجود دارد؛ مناره‌هایی که به‌صورت پنهان در داخل اسکلت هستند و گلدسته‌هایی که بر فراز بنا قرار دارند. در گذشته هشت مناره در بالای این بنا وجود داشت که همه آن‌ها به‌غیر از یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی، فرو ریخته و از بین رفته‌اند. این منارهها از لحاظ فرم، اسکلت و ابعاد با یکدیگر تفاوتی نداشتند و ابهت بی‌نظیری به بنا می‌دادند.
مناره‌های گنبد سلطانیه تو خالی هستند و درون آن‌ها پلکان چرخشی تعبیه شده است که از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و تا نوک مناره امتداد دارد. در گذشته روی هر یک از این منارهها، موذنه‌ای قرار داشت که در حال حاضر در بنا هیچ اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. این موذنه‌ها برای پخش صدای اذان و خبر به‌طور یکنواخت در تمام شهر روی منارهها تعبیه شده بودند؛ زیرا در صورت وجود یک موذنه، گنبد بزرگ بنا مانع از رسیدن صدا به کل شهر می‌شد.
وجود هشت مناره قرینه و همچنین ایوان‌های جانبی در بنای گنبد سلطانیه نیروی رانشی گنبد به‌سمت خارج را مهار و استحکام آن را حفظ می‌کرد. برخی نیز بر این باورند که این منارهها نقش محافظتی داشتند و ساخته شدند تا در زمان وقوع زلزله فرو بریزند و مانع آسیب به بنای اصلی شوند.
موزه گنبد سلطانیه
موزه کوچکی در پایین سردر ورودی مجموعه گنبد سلطانیه وجود دارد که در آن تعدادی عکس و مقداری از اشیای باقی‌مانده از دوران گذشته و آثار کشف شده در منطقه سلطانیه در معرض نمایش قرار داده شده‌اند. از سازه‌های از میان رفته گنبد سلطانیه میتوان به ساختمان‌های اطراف و ارگ سلطنتی، حصاری با ۱۶ برج و بارو و خندقی برای جلوگیری از ورود دشمنان اشاره کرد که متاسفانه همه آن‌ها به‌همراه بخشی از کتیبه‌ها به دستور میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) ویران شدند.
در گذشته دورتادور گنبد سلطانیه مکان‌هایی به‌عنوان مناطق عام‌المنفعه یا ابواب البر ساخته شده بود که در حال حاضر به‌طور کامل تخریب شده‌اند و اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. در قسمت جنوبی گنبد سلطانیه نیز آثاری از ساختمان یک مسجد با محراب گچبری شده وجود دارد. آثاری که نشان می‌دهند به‌غیر از آرامگاه اصلی، بنای مهم و عظیم دیگری نیز در کنار آرامگاه بوده است.
معماری گنبد سلطانیه
پلان گنبد سلطانیه در قسمت همکف و طبقه اول، مستطیل‌شکل است؛ البته پلان بنا در طبقه دوم و سوم به‌صورت هشت‌ضلعی در می‌آید. سبک نمای بنا بیشتر با معماری سلجوقی تطابق دارد و نشانه‌هایی از استفاده از اصول اسلامی در ساختار بنا مانند تعبیه ۱۱۰ پله در ساختمان (مترادف با نام علی (ع) در حروف ابجد) نیز دیده می‌شود؛ علاوه بر این، امتداد خط تقارن (مهم‌ترین اصل رعایت شده در معماری بنا) گنبد سلطانیه به سوی قبله است و همین موضوع نیز دلالت بر اصول اسلامی دارد.
برخی از محققان بر این باورند که در ساخت گنبد سلطانیه از طرح آرامگاه غازان خان (مشهورترین و مقتدرترین پادشاه ایلخانی) الگوبرداری شده است؛ بنایی که خود متاثر از طراحی بنای آرمگاه سلطان سنجر (دومین سلطان سلجوقی) است. البته باید بدانید که پلان آن آرامگاه‌ها مربعی شکل هستند؛ در حالی که گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی است.
جالب است بدانید معماری گنبد سلطانیه الهام‌بخش معماری سبک گوتیک بوده است. به‌طوری که فیلیپو برونلسکی (Filippo Brunelleschi)، معمار و مهندس مشهور ایتالیایی قرن پانزدهم میلادی، و لورنتسو گیبرتی (Lorenzo Ghiberti)، مجسمه‌ساز، معمار و نویسنده ایتالیایی. در طراحی و ساخت گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا (حدود ۱۰۰ سال پس از ساخت گنبد سلطانیه) از آن الهام گرفته و الگوبرداری کرده‌اند. آرتور پوپ، شرق‌شناس و مورخ برجسته آمریکایی، طراحی بنای تاج محل در هند را نیز متاثر از این بنا می‌داند و بر این باور است که گنبد سلطانیه، الگوی ساخت تاج محل بوده است.
مصالح بکاررفته
مصالح مورد استفاده در بدنه اصلی گنبد سلطانیه و تمام ساختمان این بنا آجر است و تنها در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی (به شیوه معرق‌کاری) به چشم می‌خورد. ملاط مورد استفاده در بنا نیز با مخلوطی از گچ و مقدار کمی آهک درست شده است.
نکته جالب درباره ساختار گنبد سلطانیه این است که تنها حدود نیم‌متر پی دارد. با این حال، این ساختمان به‌قدری محکم است که با ۱۶۰۰ تن وزن در طول ۷۰۰ سال تنها هشت سانتی‌متر نشست داشته است. گنبد سلطانیه تا به امروز ۳۳ زلزله را تاب آورده که شدیدترین آن‌ها ۶ ریشتر بوده است.
زمین این بنا از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق هشت تا ۱۰ متر تشکیل می‌شود. مقاومت عالی زمین منطقه احداث گنبد سلطانیه سبب شده است تا معمار بنا پی این سازه عظیم را بسیار ناچیز و سطحی و با عمق ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر در نظر بگیرد. پی این سازه تنها در قسمت شمالی بنا از سطح زمین ۱٫۵ متر پایین‌تر است. پی‌های گنبد سلطانیه از بلوک‌های سنگی منظم به ابعاد ۲۰ در ۲۵ سانتی‌متر و ملاط گچ و آهک ساخته شده‌اند.
ورودی‌های بنا
در گذشته، چهار درگاه با اندازه‌های متفاوت برای ورود به گنبد سلطانیه وجود داشت. ورودی‌های بزرگ (ورودی‌های شرقی و شمال غربی) مورد استفاده مردان و ورودی‌های کوچک مورد استفاده زنان بود. ورودی‌های کوچک به ایوان‌های کوچک طبقه اول منتهی می‌شدند.
طبقات مختلف بنا
طبقه همکف گنبد سلطانیه قسمتی از بنا است که سلطان محمد خدابنده برای دفن امام علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر داشت. فضای بسیار وسیع دیگری نیز در طبقه همکف وجود دارد که به احتمال زیاد برای طواف و اجرای مراسم خاص مذهبی در نظر گرفته شده بود.
طبقه اول بنا
در ارتفاع ۹٫۴ متری، متشکل از راهروهای ارتباطی است. یک ایوان سرپوشیده دورتادور بنا قرار دارد و پنجره‌های موجود در چهار ایوان بزرگ، به روشن شدن فضای آن کمک شایانی می‌کنند. این راهروها برای سبک کردن بنا احداث شده‌اند؛ زیرا در صورت پر شدن این فضاها، نیاز به مصالح بیشتری بود و وزن سازه نیز بسیار سنگین‌تر می‌شد. در راهروهای طبقه اول اتاقک‌هایی وجود دارد که احتمالا بانوان و خانواده سلطنتی از آن‌ها برای تماشای مراسم خاص استفاده می‌کردند.
طبقه دوم
در ارتفاع ۲۷٫۸ متری، ایوان‌هایی شبیه به طبقه اول با چشم‌اندازی رو به دشت اطراف بنا دارد. کاشی‌کاری، مقرنس، گچ‌کاری و تلفیق‌هایی از آجر و کاشی و غیره به‌همراه کتیبه‌های متعدد از تزیینات این ایوان‌ها هستند. ایوان‌هایی که در واقع محل تجمع علما و طلاب علوم دینی بوده‌اند و در دوره صفویه با ساخت دیوار به اتاق تبدیل شدند. این اتاقها در آن دوره محل سکونت طلاب بودند. دیوارهای این اتاقها در پروژه مرمت گنبد سلطانیه تخریب شدند تا از اسکلت بنا سبک شود و گنبد به‌شکل اولیه خود بازگردد.
هشت پلکان در داخل دیوارهای طبقه دوم تعبیه شده‌اند که به منارهها ختم می‌شوند؛ این پلکان‌های مدور و چرخش راه ارتباطی طبقه دوم و سوم هستند. هر پله ۹۰ سانتی‌متر طول و ۳۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد. پاطاق گنبد (پایین گنبد) و پایه‌های هشت‌ضلعی مناره‌های بنا در طبقه سوم بنا قرار دارند. این طبقه در واقع پشت بام بنا به شمار می‌آید و فضای آن به افراد این امکان را می‌دهد که در اطراف گنبد آزادانه حرکت کنند. از این فضا برای تعمیر گنبد یا پارو کردن برف روی گنبد استفاده می‌شده است.
رازهای گنبد سلطانیه
استفاده از عدد هشت
پلان بنای گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی بوده است. این بنا هشت درب، هشت ایوان و هشت مناره قرینه نیز داشته است. علت دقیقی استفاده از عدد هشت در ساخت این بنا مشخص نیست. زیرا این عدد مانند عدد هفت یا ۱۲ مقدس به حساب نمی‌آید. با این وجود برخی از محققان، امکان ایجاد ساعت آفتابی را دلیل این کار می‌دانند. برخی نیز معتقد هستند استفاده از این عدد برای استحکام بنا بوده است. عده‌ای نیز بر این باورند که گنبد سلطانیه با الهام گرفتن از هشت درب بهشت به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است.
ساعت آفتابی گنبد سلطانیه
در گذشته تشخیص زمان برای مسلمانان و انجام فرایض مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار بود. به همین دلیل در زمان ساخت گنبد سلطانیه یک ساعت آفتابی در اسکلت این بنا تعبیه شد تا ساکنان شهر بتوانند با کمترین خطا زمان را تشخیص دهند. طرز کار ساعت آفتابی گنبد سلطانیه به این صورت است که اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد، زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد در واقع کار عقربه بزرگ ساعت را انجام می‌دهد و نور پنجره‌های کوچک نیز حدود دقیقه را مشخص می‌کنند. شب‌هنگام نیز ستاره‌هایی که از این پنجره‌ها مشاهده می‌شدند به افراد در تشخیص زمان کمک می‌کردند.
تزیینات گنبد سلطانیه
تزیینات گنبد سلطانیه نشان می‌دهند که معمار بنا به هنر توجه خاصی داشته است؛ تزییناتی که اتمام آن‌ها به‌تنهایی سه سال وقت برده است.
استفاده از نقوش اسلامی
در گنبد سلطانیه با استفاده از خطوط تزیینی سه مفهوم مهم به بیننده القا می‌شود: کلمه «الله» به‌عنوان علت غایی جهان هستی، کلمه «محمد» به‌عنوان بنیان‌گذار مکتب و کلمه «علی» به‌عنوان مظهر حکومت عدل الهی. هنرمندان برای تزیین گنبد سلطانیه از خط بنایی استفاده کرده‌اند. آن‌ها کلمات الله، محمد و علی را با ترکیب کاشی الوان (هفت رنگ) و رنگ سرد در جای‌جای این بنا حتی در بدنه منارهها به کار گرفته‌اند. دیواره‌های ایوان‌های داخلی نیز مزین به کلمات الله، محمد و علی هستند؛ کلماتی که با ترکیب کاشی آبی و آجر ساخته شده‌اند.
به‌علاوه در برخی از قسمت‌های بنا جملات اسلامی مانند «لا‌اله‌الا‌الله» و «سبحان‌الله» نیز دیده می‌شوند؛ نحوه قرارگیری و تکرار این جملات از یک الگوی منظم ریاضی پیروی می‌کند. در بعضی بخش‌ها نیز کلمه علی با استفاده از ترکیب‌های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشی‌کاری به چشم می‌خورد. در ابتدا تزیینات بنای گنبد سلطانیه متشکل از عبارات اسلامی و نام پادشاه روی آجر و کاشی بود؛ ولی پس از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلایلی نامشخص دستور دارد تا تزیینات کاشی با گچ پوشانده شود و دوباره همان عبارات و اسامی روی گچ‌ها حکاکی شوند. به این ترتیب میتوان گفت که بنای گنبد سلطانیه دارای دو دوره تزیینات شامل آجر و کاشی و گچ است.
به کار بردن رنگ آبی
رنگ آبی مهم‌ترین رنگ در تزیینات بنای گنبد سلطانیه است و به نظر می‌آید که این رنگ، تنها رنگ مورد توجه هنرمندان در این بنا بوده است. رنگ‌های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد سلطانیه دیده می‌شود؛ زیرا در آن زمان امکانات و روش‌های تکنیکی برای ایجاد رنگ‌ها وجود نداشت. البته به‌طور کلی رنگ فیروزه‌ای در بیرون و داخل گنبد قالب است.
تزیینات چوبی
در گنبد سلطانیه تزیینات چوبی از جنس چوب درخت ساج دیده می‌شود؛ تزییناتی که در ساخت آن‌ها از هیچ میخی استفاده نشده است. چوب ساج به دستور سلطان محمد خدابنده از هند و لبنان به سلطانیه آورده شد. استادکاران قبل از استفاده از این نوع چوب در ابتدا آن را در آب و نمک قرار می‌دادند تا از آسیب موریانه جلوگیری به عمل بیاورند. گفته می‌شود چوب درخت ساج در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.
کتیبه‌های گنبد سلطانیه
کتیبه‌های آیات قرآن در بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه و روی تمام دیوارهای آن به چشم می‌خورند. در میان این تزیینات قرآنی میتوان به سوره فتح در دورتادور طبقه همکف، آیت‌الکرسی در بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، سوره اخلاص (توحید) در داخل ایوان طبقه اول، آیات سوره‌های الانبیا، المومنون و الملک در بدنه‌ها، کتیبه‌هایی با نام محمد و علی و لوگویی به نام اتحاد در تمام دیوارهای طبقه اول و دوم، کتیبه‌های دیگری منقوش به ۶ بار سبحان‌الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول‌الله، سلطان ظل‌الله و… اشاره کرد.
نحوه دسترسی
آدرس: استان زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان گنبد
گنبد سلطانیه در بزرگراه قزوین زنجان، در فاصله کمی از شهر زنجان و در مرکز شهر سلطانیه واقع شده است. برای دسترسی به گنبد سلطانیه از شهر زنجان کافی است خود را از طریق بزرگراه ۲۲ بهمن به میدان بسیج برسانید و از خروجی سوم، وارد جاده ابهر – زنجان شوید. در جاده حدود ۳۳ کیلومتر برانید تا به سه راه سلطانیه برسید. از خروجی سمت چپ خارج شوید و مسیر را در جاده ۴۷ ادامه دهید تا به میدان جانبازان برسید.
در میدان به چپ برانید تا به میدان امام خمینی برسید. سپس وارد خیابان پیروزی شوید و بعد از عبور از دو کوچه بن‌بست و یک خیابان اصلی، از سمت راست خارج شوید تا به خیابان انقلاب برسید. بلافاصله به راست برانید و وارد خیابان دکتر بهشتی شوید. اولین خیابان در سمت چپ، شما را به گنبد سلطانیه می‌رساند.
چنانچه قصد سفر با قطار را دارید، می‌توانید در ایستگاه راه آهن سلطانیه از قطار پیاده شوید و با تاکسی خودرا به گنبد سلطانیه برسانید. فاصله گنبد سلطانیه تا ایستگاه قطار این شهر در حدود ۱۰ کیلومتر (۱۵ دقیقه با ماشین) است.
نظر کاربران :
یک مکان تاریخی دیدنی است که که با پله‌هایی باریک میتوان به طبقات بالا رفت و منظره را تماشا کرد.
بسیار عالی و زیبا، وقتی که در موردش اطلاعات بیشتری رو بدست آوردم، لذتش چند برابر شد ?
این گنبد فوقو العاده زیبا یکی ازشاهکارهای معماری ایران در دوره ایلخانی است