کاروانسرای قصر بهرام گرمسار

کاروانسرای قصر بهرام گرمسار ،در دوره ساسانی توسط شاه بهرام ساسانی ساخته شد اما مدتی بعد شاه عباس صفوی آنر ا بازسازی و از آن به عنوان کاروانسرا استفاده کرد. کاروانسرای قصر بهرام در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۵۴ با شماره ۱۰۵۴ به جمع آثار ملی پیوست و بهترین نقطه در پارک ملی کویر از منظر گسترش اکوتوریسم شناخته شده است. این کاروانسرا از جاذبه های باارزش استان سمنان می باشد .

تاریخچه بنا

کاروانسرای قصر بهرام که با نام‌های کاروانسرای شاه عباسی و رباط سیاه‌کوه نیز شناخته شده است. به گفته‌ی ایرج افشار، این بنا از آن رو قصر بهرام گور نامیده شده که، به گفته‌ی شکارچیان و مسافران، بهرام پنجم ساسانی (۴۲۱ – ۴۳۸ میلادی) در همین نواحی شکار می‌کرد. روزی بهرام در باتلاق‌های نمکین اطراف سفیدآب و بیابان مخوف ریگ جن فرو رفت و دیگر برنگشت. به گفته‌ی احمد مستوفی‌الممالک، که خاندانش در اینجا شکار می‌کردند، در این منطقه تا همین چند دهه‌ی پیش گورخرهای زیادی وجود داشت. اما از اوایل دهه‌ی ۱۳۶۰ هیچ گورخری در این منطقه مشاهده نشده است.

ریشه نامگذاری

از طرف دیگر نکته‌ای که باعث می‌شود این بنا را در آغاز کار نه کاروانسرا بلکه قصر یا ساختمان شکاری بدانیم فاصله‌ای است که بنا از نزدیک‌ترین چشمه‌ی آب شیرین دارد. چشمه‌ی آب شیرین، که به چشمه‌ی شاهی نامور است، در فاصله‌ی هفت کیلومتری بنا قرار دارد که با کانال‌های سنگی آبش به سمت سازه سرازیر می‌شده است. به نظر می‌رسد علت ساختن ساختمان در چنین فاصله‌ای از چشمه آن بوده که هیبت بنا و سر و صدای احتمالی برخاسته از فعالیت‌های آن موجب فراری دادن حیوانات نشود و همچنان گورخر و حیوانات دیگر برای نوشیدن به حوالی این چشمه بیایند.

معماری بنا

پلان بنا از نوع متقارن و مربع مستطیل به ابعاد ۷۴ در ۶۵ است. دو در دارد: یکی جنوبی و دیگری شمالی. دو سکو و دو اتاق هم در دو طرف دروازه‌ی ورودی وجود دارد. داخل آن حیاط بزرگی است که دورتادور آن را اتاق‌های کوچک فراگرفته است. در بدنه‌ی غربی حیاط یک تالار با شاه‌نشین و طاقچه‌هایی در اطراف و ایوانی در جلو ساخته شده و در زیر تالار زیرزمین بزرگی است. در پشت ساختمان‌های داخل حیاط هم طویله‌های سراسری با آخورهای متعدد و کنار هر آخور سکویی برای استراحت چهارپادار و اجاقی برای طبخ بوده است. در چهار گوشه و میان اضلاع شرقی و غربی نیز شش برج دفاعی که دارای تیرکش هستند تعبیه شده است.

مصالح بکار رفته

علاوه بر آن، استفاده از سنگ به جای آجر نشانه‌ی دیگری از قدیمی‌تر بودن آن نسبت به کاروانسراهای آجری دوره‌ی صفوی است. تمام این شواهد نشان می‌دهند که زمانی اینجا کاربری‌ای غیر از کاروانسرا داشته و کلنگش پیش از دوره‌ی صفوی خورده شده اما مدرک و استدلالی که ما را مجاب کند که آن را متعلق به دوره‌ی ساسانی و بهرام گور بدانیم وجود ندارد. در نوشته‌های جغرافی‌دانان اسلامی نیز هیچ کجا بحثی از سیاه‌کوه، که بنا در پای کوه‌های سیاهش قرار دارد، نشده است؛ زیرا در اوایل دوره‌ی اسلامی راه ارتباطی اصفهان به خراسان از سمت نائین، طبس، ترشیز و نیشابور می‌گذشته و اصلاً اینجا در مسیرهای اصلی قرار نداشته است.

به نظر می‌رسد در زمان صفویه توجه خاصی به راه سیاه‌کوه به عنوان معبر ارتباطی بین اصفهان و خراسان و ری شده باشد. کاروانسرای قصر بهرام در این زمان مهم‌ترین مرکز ارتباطی بین شرق و غرب حاشیه‌ی کویر شد؛ پایگاه ارتباطی و محل داد و ستد بازرگانان بود. بازرگانان با کاروان‌های خود از سمت اصفهان و آران و بیدگل می‌آمدند و با گذشتن از کاروانسرای مرنجاب، در قصر بهرام اتراق می‌کردند. در آنجا تصمیمات کلی برای مبادله‌ی کالا یا حمل کالا به شهرهای مورد نظر گرفته می‌شد.

منابع قصر بهرام

توجه و احیای این بنا در دوره‌ی صفوی از دو مأخذ دریافت می‌شود: یکی کتاب تاریخ عالم آرای عباسی نوشته‌ی اسکندر بیگ ترکمان و دیگری قدیمی‌ترین یادگاری‌ای که در بنا نوشته شده است. در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی، نوشته شده که شاه عباس بزرگ (۹۷۸ – ۱۰۳۸ قمری / ۱۵۷۱ – ۱۶۲۹ میلادی) با صرف هزینه‌ی ده هزار تومان رباط سیاه‌کوه و راه‌های اطرافش را ساخت. منظور از رباط سیاه‌کوه در واقع همین بنایی است که به قصر بهرام گور معروف شده است. بر روی قشر گچی اتاق‌ها یادگاری‌هایی نوشته شده که قدیمی‌ترینشان به سال ۱۰۰۱ قمری برمی‌گردد.

نکته‌ی جالب آنکه بر روی سنگ‌های تراش نما و تخته‌سنگ‌های کانال سنگی، حروف لاتین Q, O, D, P, E, Y, W, M, S حک شده که ظاهراً علائم سنگ‌تراشان هستند. شاید از روی آنها بتوان به این نتیجه رسید که احتمالاً پیمانکار یا بنا یک فرد خارجی بوده است.

در ساخت بنا از سنگ‌های روشن استفاده شده است؛ بنابراین می‌توان تصور کرد زمانی که کاروانسرا زنده بوده، در دل منطقه‌ای که سنگ‌ کوه‌هایش همه سیاه بوده‌اند، چه جلوه‌ای داشته است.

این ساختمان اکنون به عنوان مهمان‌سرای پاسگاه شکاربانی در پارک ملی کویر مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

بهترین زمان بازدید

بازدید از کاوانسرای شاه عباسی قصر بهرام معمولاً با تورهای کویر گردی میسر می‌شود. زیرا برای ورود به این مکان نیاز به مجوز اداره میراث فرهنگی گرمسار خواهید داشت. بنابراین بهتر است سفر خود را با تورهای کویر گردی هماهنگ کنید. گردشگران بسیاری عاشق کویر هستند اما به دلیل حضور حیواناتی مانند مار، عقرب و رتیل از سفر به کویر منصرف می‌شوند. اما بهتر است بدانید که در انتهای فصل پاییز تا اوایل بهار این حیوانات در خواب پاییزی هستند و مزاحمتی برای شما ایجاد نخواهند کرد.
مسئله مهم دیگری که در سفر به کویر اهمیت پیدا می‌کند، آب و هواست.

همانطور که می دانید کویر در طول روز و شب دمای کاملاً متفاوتی دارد. اما خوشبختانه در فصل پاییز و زمستان این اختلاف دما کمتر می‌شود. در واقع می‌توان گفت در این فصول شب‌ها آنقدر سرد نیست که نیاز به کاپشن‌های بادی پیدا کنید! با یک ژاکت هم کارتان راه می افتند. پس بهترین زمان برای دیدن کاروانسرای قصر بهرام نیز اواسط پاییز تا اوایل بهار است. در این بازه زمانی شب‌ها فرشی از ستاره در آسمان بر فراز کاروانسرا مهمان شما خواهند بود.

نحوه دسترسی

آدرس: استان سمنان، جنوب گرمسار، پارک ملی کویر، شمال شرقی دریاچه نمک
کاروانسرای شاه عباسی (قصر بهرام) در ۶۵ کیلومتری گرمسار و در میانه پارک ملی کویر قرار گرفته است. برای رسیدن به کاروانسرای قصر بهرام چند راه پیش رو دارید. راهی که به جاده مشهور سنگفرش ختم می‌شود، زیباترین مسیر از بین مسیرهای منتهی به کاروانسراست که زمانی راه تردد کاروان‌ها برای رفتن به اصفهان و کاشان بوده. این جاده در زمان صفویان طوری هوشمندانه ساخته شده که خود از جاذبه‌های کویر مرکزی است. در ادامه مسیرهای منتهی به کاروانسرای قصر بهرام را شرح می‌دهیم.

مسیر ورامین: در این مسیر از کمربندی بیهقی وارد جاده چرم شهر شوید. در انتهای این جاده، جاده فرعی بند علی خان قرار دارد که باید راه را از آن ادامه دهید. از این جاده وارد محیط بانی و سپس شکرآباد شوید. از این جاده وارد جاده مبارکیه شوید. بعد از مبارکیه به پاسگاه ورودی پارک ملی کویر می‌رسید.

مسیر گرمسار: در این مسیر از گرمسار وارد کهک می‌شوید. جاده معروف سنگ فرش در ادامه این مسیر پیش روی شما خواهد بود. از این جاده نیز به پارک ملی کویر خواهید رسید.
مسیر پیشوا: به گفته بسیاری از تور لیدرها، مسیر پیشوا بهترین مسیر برای دسترسی به کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام است. این مسیر بیشتر برای تورهایی که از سمت تهران مسیر را آغاز کرده‌اند توصیه می‌شود. در این مسیر باید از قلعه بلند و مبارکیه عبور کنید تا به کاروانسرا برسید.

مسیر کاشان: از سمت کاشان نیز باید وارد آران و بیدگل شوید. پس از عبور از مرنجاب و سفیدکوه به کاروانسرای قصر بهرام می‌رسید.