میدان امیر چخماق ، میدان حماسه یزدی ها

میدان امیر چخماق ، میدان حماسه یزدی ها نام میدانی است در بافت تاریخی شهر یزد که مجموعه ای از بناهای مختلف را پیرامون خود جای داده است. از جمله این بناها می توان به بازار، تکیه، مسجد، دو آب انبار و یک بقعه اشاره کرد که از تمام این مجموعه به عنوان یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی و فرهنگی کشور یاد می شود. هر یک از بناهای این مجموعه دارای ویژگی های منحصر به فردی است که ارزش آن را چند برابر می کند. میدان امیر چخماق یا به قول یزدی ها میرچخماق یکی از نمادهای شهر یزد است و بیشتر مراسم مذهبی در این میدان برگزار می شود .

قدمت میدان امیر چخماق

میدان میرچخماق، اثری از قرن نهم هجری و یادگاری از دوران حکومت امیرچخماق شامی است. جلال الدین امیرچخماق که به دستور شاهرخ تیموری به حکومت یزد رسید. با هم دستی همسر خود فاطمه خاتون، آثاری چند در یزد بنا کرد. مهم‌ترین این آثار مسجد جامع نو بود که هم اکنون نیز برقرار است و به نام مسجد میرچخماق مشهور است. بانیان در شمال مسجد میدانی ایجاد کردند که اکنون هم پابرجاست و مرکز شهر یزد است. این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در خاور میدان میرچخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد.

این بازار از بناهای نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قویونلو به حکومت یزد رسیده بود‌. آثار دیگری هم در یزد احداث کرد. بعدها بر سر در این بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهایی که در تکایای یزد دیده می‌شود؛ ساخته شد. این بنای عظیم یکی از معرف‌های شهر یزد است. هنگامی که می‌گویند «میرچخماق» مرادشان همین بناست، در حالی که از آثار امیرچخماق نیست.

مسجد امیر چخماق

مسجد امیر چقماق در تاریخ های یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده است.  در دوره صفوی بنا بر عبارتی که در جماعتخانه آن نفر شده به چقماقیه معروف بوده اند. به همت امیر جلال الدین چقماق شامی حاکم یزد و زن او ستی (بی بی) فاطمه خاتون احداث شده است. امیر جلال الدین چقماق شامی از امراء و سرداران تیموری و مقرب درگاه شاهرخ بود و در عهد او به حکومت یزد منصوب شد. خدماتی چند در آبادانی و توسعه شهر مذکور کرد که اهم همه آنها بنیاد نهادن همین مسجد است. این مسجد که در سال ۸۴۱ به پایان رسید بدون تردید از حیث زیبایی، وسعت ، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار دارد و بر ضلع جنوبی میدانی قرار دارد که به میدان امیر چقماق معروف است.

معماری میدان امیر چخماق

در توصیف این بنا باید گفت که دارای دو ورودی شرقی(کوچه مسجد) و شمالی (میدان) است و در کریاس مسجد که در آن به میدان امیرچقماق باز می شود. سنگی نصب گردیده که برآن متن وقفنامه ای به خط نسخ نقل شده است. دو طرف راهروی شمالی که از کریاس به صحن مسجد وارد می شود، شبکه های ظریف از کاشی های معرق در پنجره ها نصب شده اند. دور خارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ضل الله» به کوفی بنایی تکرار شده است. در دو طرف بالهای صفه (ایوان) دو گل مربع کتیبه دار به خط کوفی قرار دارد که در راست چهار بار «ولی الله التوفیق» و در دست چپ چهار بار عبارتی عربی کتیبه شده است که خواندن آن تا به حال میسر نشده است.

تزیینات

محراب ایوان اصلی از کاشی معرق و با طاق نمای مقرنس کاری است و در وسطش سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به اندازه ۱۵/۱ در ۳۸/۲ متر نصب شده است. در وسط مقرنس کاری آن یک گل مربع از کاشی معرق است که چهار بار (الله محمد علی) به خط کوفی نقش شده است.  قسمت بالای ستونهای دو طرف سنگ (سبحان حی الذی لایموت) کتیبه شده است. سردر شرقی مسجد دارای کتیبه ای از کاشی معرق به خط ثلث محمد الحکیم است. گنبد مسجد که خمیده و ترکدار است با کاشی سبز رنگ کاشی کاری شده است و پیرامون کتیبه ای به خط کوفی قرار دارد.

مسجد امیر چخماق قدیمی ترین بنای میدان

مسجد امیر چخماق که با نام مسجد دهوک نیز شناخته می شود. قدیمی ترین بنای میدان است. این مسجد از لحاظ زیبایی و وسعت در جایگاه دوم مساجد شهر یزد قرار دارد. این مسجد از جهات مختلف دارای در ورودی است که دسترسی به آن را راحت کرده است. بخشی از سر در ایوان این مسجد هم با کاشی کاری و معرق مزین شده که در آن کتیبه هایی هم به چشم می خورد. همچنین محراب اصلی مسجد هم از کاشی معرق است و از ساختمان های مقرنس کاری شده تشکیل شده است. در قسمت میانی این محراب سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به چشم می خورد. یک نکته جالب در رابطه با مسجد امیر چخماق این است که این مسجد دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است که بنا به اقتضای شرایط آب و هوایی از آن ها استفاده می شده است.

بازار حاجی قنبر

همان طور که می دانید تمامی شهرها یک بازار مرکزی دارد که شریان اصلی اقتصادی شهر است. بازار حاجی قنبر در مجموعه امیرچخماق در دوره پهلوی به واسطه ساخته شدن خیابان شاه به دو قسمت تقسیم شد. همچنین به علت این خیابان کشی برخی فضاهای اصلی آن مانند بازار پنجعلی و بازار ارسی دوزها از بین رفت. در حال حاضر هم قسمت شمالی این بازار رونق اقتصادی بسیار زیادی دارد و انواع مغازه های فروش پارچه، شیرینی، طلا، فرش و… در آن فعالیت می کنند.

برخی از کارگاه های صنفی مختلف هم در بازار حاجی قنبر فعالیت می کنند که مهم ترین آن ها عبارتند از: شکارگاه مازاری، کارگاه حلوایی و کارگاه رنگرزی. بازار حاجی قنبر توسط شخصی به نام نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی که حاکم یزد بود، ساخته شده است. او در زمان حکومت خود آثار زیادی را در یزد بنا کرد که یکی از آن ها همین بازار بود که امروزه به حاجی قنبر شناخته می شود. بعد ها هم بر سر در این بازار تکیه ای زیبا و بلندی شبیه به حسنیه های یزد ساخته شد.

تکیه امیر چخماق

تکیه به مکانی گفته می شود که غرفه های زیادی دارد. در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل برداری حاکم در قسمت شاه نشین و بانوان در دیگر قسمت ها مراسم را تماشا می کنند. در قرن ۱۳ و بر سر در بازار این میدان دو مناره بزرگ وجود داشت که بر اثر فعل و انفعالات دوره پهلوی بخشی از جداره اصلی تکیه باقی ماند. اکنون به عنوان تنها جداره اصلی میدان امیر چخماق شناخته می شود. بخش میانی این تکیه نسبت به سایر طاق نماها ارتفاع بیشتری دارد. دلیل این امر هم به احتمال زیاد این است که این قسمت مکانی برای بزرگان شهر بوده است تا به عنوان ارشد ترین مقام های دولتی در مرکز تکیه قرار گیرند و به تماشای تعزیه مشغول شوند.

مناره های تکیه

مناره های تکیه هم بر بالای قسمت میانی قرار دارد که شکوه خاصی را به آن بخشیده است. در آن دوره موذنین به بالای این مناره ها می رفتند و بانگ اذان سر می دادند. همچنین ورودی بازار حاجی قنبر هم از غرفه میانی این تکیه است. ورودی به آب انبار نیز از طریق یکی از غرفه های ضلع غربی تکیه امکان پذیر است. به طور کلی باید بگوییم با وجود آن که از ساخت مناره های این تکیه در حدود ۸۰ سال می گذرد ولی با این حال طوری طراحی شده اند که معرف نوع مخصوصی از معماری شهر تاریخی یزد است.

نخل تاریخی امیر چخماق

یکی دیگر از دیدنی ترین جلوه های تاریخی میدان امیر چخماق نخل بسیار بزرگ و تاریخی است که در شرق این میدان واقع شده و به نخل حیدری ها مشهور است. به گفته کارشناسان این نخل از دوره صفویه یعنی در حدود ۴۵۰ سال پیش در این مکان بوده است و به اعتقاد برخی از آن ها این نخل قدیمی ترین نخل موجود است. این نخل یک تابوت چوبی عظیم است که در مراسمی تحت عنوان نخل گردانی به وسیله مردم حمل می شود و یکی از نمادهای عزاداری ماه محرم محسوب می شود. این نخل از مجموعه مشبکی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ ساخته شده است و طرح کلی آن به شکل درخت سرو که نماد آزادگی است می باشد.

بقعه ستی فاطمه

ستی فاطمه خاتون نام همسر امیر چخماق بنیانگذار مجموعه بسیار زیبا و بزرگ امیر چخماق است که به جهت آبادانی این منطقه تلاش بسیار زیادی کرده است. این بانو که آرامگاهش در شمال این میدان قرار دارد. در قرن نهم از دنیا رفته است و مسافران و توریست ها بر سر مراز او رفته و یادش را گرامی می دارند.

آب انبارهای میدان امیر چخماق

در مجموعه تاریخی امیر چخماق سه آب انبار وجود دارد که یکی از آن ها با نام آب انبار میدان از بین رفته است. در حال حاضر دو آب انبار باقی مانده که از آن ها به عنوان بنای تاریخی یاد می شود. این آب انبارها در حدود ۴۰ سال پیش همچنان مورد استفاده مردم بوده است. ولی در حال حاضر با ورود شبکه آب لوله کشی شهری، این آب انبارها به دست فراموشی سپرده شده اند. آب انبار میدان که به فرمان امیرچخماق همراه با مسجد با شکوه این مجموعه در ضلع غربی میدان ساخته شد. در زمان احداث خیابان از بین رفت و در حال حاضر هم اثری از آن دیده نمی شود.

ولی همان طور که گفتیم هنوز دو آب انبار دیگر در مجموعه وجود دارد که اسامی آن به شرح زیر است. اولین آب انبار با نام آب انبار پنج بادگیر یا ستی فاطمه شناخته می شود که به دستور حاکم وقت یزد و برای استفاده مردم احداث می شود. دیگر آب انبار آب انبار تکیه یا حاجی قنبر است که در کنار بازارچه و با موافقت امیر چخماق و به دستور و هزینه نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی در بازار احداث شد.

مجموعه سهل ابن علی

سهل ابن علی نام مجموعه ای است که به احتمال بسیار زیاد پیکر «شیخ الاسلام سعید جمال الاسلام محمد بن احمد بن محمد بن مهریزد» از عرفای مشهور قرن نهم در آن جا قرار دارد. این مجموعه که شامل بقعه و مسجد است از خشت و گل و به وسیله یکی از یاران او با نام مولانا غیاث الدین علی منشی در سال ۷۸۴ بنا شده است. دیوارهای داخلی مجموعه با گچ سفید کاری شده اند. کتیبه های گچی هم به خط ثلث در این مجموعه وجود دارد.

برای آشنایی بیشتر با این شهر تاریخی پیشنهاد می کنیم مطلب سیری در یزد را مطالعه بفرمایید.