کاخ عالی قاپو ، معجزه هنر و معماری ایرانی

کاخ عالی قاپو ، از شاهکارهای معماری دوره صفویان می باشد . این کاخ باشکوه در ضلع غربی میدان نقش جهان واقع می باشد. عمارت عالی قاپو یکی از عجایب معماری عهد صفوی در اوایل قرن یازدهم هجری است که به امر شاه عباس کبیر ساخته شد.در حقیقت این بنا به مثابه یک ورودی بزرگ و با شکوه، میدان نقش جهان را به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند رکیب‌خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده ، کاخ چهلستون و دیگر عمارات مرتبط می‌کرده است.
این کاخ که در عهد صفویه به نام دولتخانه مبارکه نقش جهان شهرت داشته،دارای ۳۸ متر ارتفاع می باشد و تنها بنایی است که نسبت به سایر بناهای پیرامون میدان پیش‌آمدگی دارد و نمادی از قدرت حکومتی به شمار می رفته است.

برای آشنایی بیشتر با اصفهان پیشنهاد می کنیم به صفحه جاهای دیدنی اصفهان نیز مراجعه بفرمایید.

تاریخچه کاخ عالی قاپو

قدمت عمارت عالی قاپو به حکومت صفویان در ایران باز می‌گردد، زمانی که اصفهان پایتخت فرماندهی بود. بر اساس برخی مستندات تاریخی، کاخ عالی‌ قاپو روی کاخی از عهد تیموریان احداث شد که قدمت آن به سال ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۶ هجری قمری می‌رسید.

عمارت عالی قاپو در حدود سال ۱۰۵۴ هجری قمری (بین سال‌های ۹۷۱ تا ۹۷۷ هجری شمسی) به دستور شاه عباس اول ساخته شد. که از مقتدرترین پادشاهان ایران بوده است. البته تکمیل ظرایف و تزیینات عمارت عالی قاپو پس از مرگ شاه عباس اول صورت گرفت. شاه صفوی، سفرا و شخصیت‌های عالیقدر را در این کاخ به حضور می‌پذیرفت. ساخت کامل بنای عالی قاپو و تکمیل تزیینات داخلی این عمارت در طول پادشاهی شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین صورت گرفته است. این فاصله زمانی که مراحل ساخت بنا به‌صورت متناوب در آن جریان داشته است، نزدیک به ۱۰۰ سال طول کشیده است.

پایه‌گذاری بنا بیشتر به زمان شاه عباس اول و دوم و مرمت و تزیین آن به زمان پادشاهی شاه سلطان حسین باز می‌گردد.

مراحل ساخت کاخ عالی قاپو

مرحله ی اول

یک ورودی بنای عالی قاپو تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخ های سلطنتی احداث شد و همزمان با عملیات ساخت مجموعه کاخ ها، شکل گرفت. کاخ ها در آن زمان ساختمان هایی بودند که در میان باغ های سرسبزِ محصور، قرار داشتند و فقط شاه و درباریان به منظور انجام امور تشریفاتی، اداری، قضایی و باریابی از آنها استفاده می کردند. این ساختمان ها فضایی برای زندگی شاه، دستگاه مطبخ، اصطبل شاهی، محل نگهبانان، درمانگاه سلطنتی و … نیز داشتند .

چنین مجموعه عظیمی نیاز به یک ورودی متناسب داشت که هم شان این ساختمان ها حفظ شود و هم در چارچوب شهر جدیدی که برای پایتختی انتخاب شده بود، باشد . ساختمان اولیه عالی قاپو یک مکعب مستطیل بزرگ بود که ابعادی در حدود ۲۰ در ۱۹ و ارتفاع ۱۳ متر داشت و از داخل دو طبقه بود. تا ارتفاع ۶.۵ متری هیچ پنجره ای به بیرون دیده نمی شد و همین امر حالتی متفاوت به ساختمان می داد. در این زمان ساختمان بازار تنها یک طبقه بود و ارتفاع آن به ۶.۴ متر می رسید. مغازه ها در انتهای هر دهانه شکل گرفته بودند و قسمت جلو به طرف میدان باز بود. این قسمت از اندازه فعلی کوچکتر بود تا به عنوان رواق برای عرضه اشیای تجاری مورد استفاده قرار گیرد.

مرحله دوم گسترش بنا

گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و لزوم با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی، همگی باعث شدند تا عالی قاپو گسترش یابد و طبقاتی به آن اضافه شود. طاق نماهای اولیه به داخل میدان گسترش یافتند و یک طبقه به آن افزوده شد.با این تغییرات در طبقه فوقانی یک ردیف ایوان به طرف میدان ایجاد شد که شکل ساختمان را تغییر داد. طاق نمای اطراف میدان دو طبقه شد و طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم در این مرحله ساخته شدند .
در این مرحله، بنا از یک ورودی ساده به یک بنای تشریفاتی تغییر پیدا کرد که نمایی به میدان داشت؛ مکانی که در آن از مهمانان شاه پذیرایی می کردند و به تماشای رژه سربازان و مسابقات اجرا شده در میدان مشغول می شدند.

مرحله سوم ساخت سالن موسیقی

اضافه شدن بخش های جدید در این مرحله باز هم صورت گرفت تا کاخ بتواند اقامتی کوتاه مدت را برای مهمانان دربار فراهم کند. آخرین طبقه معروف به سالن موسیقی به بنا اضافه شد و ساختمانِ برجی شکلِ کاخ ایجاد شد. این طبقه از نظر سازه با طبقات پایین تفاوت های زیادی داشت و تزیینات خارق العاده و کاربرد متفاوتی برای آن در نظر گرفته شد.

مرحله چهارم افزودن ایوان

جهت افزایش طول کاخ، یک پیش آمدگی در شرق بنا ایجاد شد که ایوانی به سمت میدان بود. البته ایوان یا غرفه شاهی با ایجاد اولین طبقه الحاقی ایجاد شده بود؛ اما با گذشت زمان و افزایش کاربرد نمایشی میدان، دیگر کافی به نظر نمی رسید.آن میدان که تنها میزبان چادرهای بازرگانان بود حالا به عنوان میدان مشق سربازان نیز استفاده می شد و غرفه ای که در مراحل قبل با ایوان و سالن پذیرایی طبقه سوم ایجاد شده بود نمی توانست محل خوبی برای تماشای این نمایش ها باشد.

مرحله آخر تغییرات نهایی

ستون به ایوان اضافه شد و و سقفی چوبی را روی آنها استوار کردند. راه پله‌های شاهی نیز ساخته شدند تا راه ارتباطی به این قسمت باشند. ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان نیز در این مرحله صورت گرفت. در این مرحله بنا به بهترین شکل تکمیل شد و پاسخگوی همه نیازهای دربار بود.

معماری کاخ عالی قاپو

بنای عالی‌قاپو به عنوان یک کاخ حکومتی خوش ساخت و زیبا دستاورد دیگری است از هنر معماری دوران صفوی که از فراز ایوان ستوندار آن منظره شهر باستانی اصفهان و تغییر و تحولات ۱۰۰۰ ساله آن به خوبی نمایان است.
دروازه ورودی بخشی قابل‌توجه در معماری بنای عالی قاپو به شمار می‌رود. در قسمت بالای در ورودی، کتیبه‌ای با عبارت «انا مدینه‌ العلم و علی بابها» به چشم می‌خورد که امروزه بخش‌هایی از آن از میان رفته است و با فرض اینکه قدمت آن به دوره صفوی برسد، می‌توان فهمید که یکی از محورهای اصلی سیاسی شاه‌ عباس اول، اختلاط مذهب شیعه با ساختار حکومتی بوده است.

ورودی کاخ عالی قاپو

دو طرف ورودی، از داخل، دو سکوی سنگی قرار دارد. ساختمان اصلی عمارت کمی جلوتر قرار گرفته است و این قسمت که حدفاصل بین ورودی تا ساختمان اصلی به شمار می‌رود، طاق‌های جناغی دارد که در طبقه‌های دیگر، همین طاق‌ها به‌شکل کوچک‌تر دیده می‌شوند. این فضا دارای مساحتی حدود ۶۴ متر مربع و ارتفاعی حدود ۱۱ متر است که به‌عنوان یکی از زیباترین الگوهای نقوش اسلیمی و ختایی است. با حضور در هر یک از کنج‌های این فضا و گفتن کلمه‌ای، فردی که در کنج متقارن قرار دارد، صدا را شفاف‌ و بلند می‌شنود. این ویژگی‌های آکوستیکی فضا در بدو ورود نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

طبقه همکف به‌وسیله دو پلکان مارپیچ در دو طرف به طبقه‌های بالا دسترسی دارد که این پلکان‌ها با ۹۴ پله به طبقه آخر منتهی می‌شوند. پلکان زیگزاگ این طبقه برای استفاده پادشاه و خانواده او بوده است.

بالای کاخ عالی قاپو

بالای کاخ در اصل سه طبقه وجود دارد که هرکدام دو قسمتی است و به همین دلیل ۶ طبقه می‌شود. البته همان طور که پیش‌تر گفتیم، از هر طرف ساختمان تعداد طبقه‌ها متفاوت به نظر می‌رسد. از نمای ضلع شرقی دو طبقه، از نمای ضلع غربی پنج طبقه و از طریق راه‌پله ویژه ملاقات‌های شاهانه، هفت طبقه نشان می‌دهد. ایوان بزرگ عالی قاپو با ۱۸ ستون چوبی در طبقه سوم و در ارتفاع ۲۸ متری قرار دارد که در میان ستون‌های آن حوضی مسى وجود داشت که درگذشته آب از آن فوران می‌کرد. در طبقه‌های کاخ، اتاق‌های بزرگ در مرکز و اتاق‌های کوچک در اطراف آن قرار گرفته‌اند.

تالار موسیقی

از برجسته‌ترین بخش‌های معماری در کاخ عالی قاپو می‌توان به معماری تالار موسیقی در طبقه آخر اشاره کرد که به‌شکل چلیپا طراحی‌ شده است و حدود ۶۳ متر مربع وسعت دارد. در دیوارهای این تالار تصاویر زیبایی از جام‌ و ساز بر دیوارها حک شده‌اند و این حفره‌های ظریف، باعث انعکاس صدای موسیقی در ساختمان می‌شده است. در واقع معماری این اتاق را به صورتی طراحی کرده‌اند که صدای موسیقی از این تالار در فضای کاخ بپیچد. تالار موسیقی سه اتاق دارد، دو اتاق بزرگ‌تر هستند و اتاق دیگر کوچک‌ است. امروزه نیز این بخش از کاخ عالی قاپو از زیباترین بخش‌های این ساختمان به شمار می‌رود. فرد ریچاردز، نقاش معروف اروپایی، درباره تزیینات گچبری این اتاق می‌نویسد:

این تورفتگی‌ها مانند قطعات مختلف پازل با تناسب خاصی کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. حوض مسی ایوان کاخ را به‌منظور آب رسانی به طبقه‌های بالا تعبیه کرده‌اند و در ساخت آن تکنیک‌های مهندسی برجسته‌ای به چشم می‌خورد. در ساخت این حوض از سنگ و مس استفاده شده است و با دم و بازدم هوا، حوض پر و خالی از آب می‌شود. این حوض در گذشته باعث خنکی هوای ایوان بالای کاخ می‌شده؛ اما در حال حاضر غیر قابل استفاده است. حوض مسی ایوان بالا را در زمان سلطنت شاه سلطان حسین ساخته‌اند.

تزیینات داخلی عالی قاپو

تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو از جالب‌توجه‌ترین بخش‌های معماری این بنا به شمار می‌روند. از ورودی عمارت عالی قاپو گرفته تا بالاترین بخش ساختمان در تالار موسیقی نمونه‌های زیبایی از تزیینات ایرانی و سنتی به چشم می‌خورد و بخش‌های مختلف را با هنر دست هنرمندان ایرانی زینت داده‌اند. هر طبقه از عمارت عالی قاپو نیز تزیینات مخصوص به خود را دارد و در قسمت‌های مختلف این ساختمان می‌توان رد گچ کاری‌ها و نقاشی‌های زیبا را دید.

یکی از زیباترین بخش‌های کاخ عالی قاپو در گذشته، ستون‌های زیبای چوبی در طبقه سوم بوده‌اند که همه آن‌ها را با آینه‌کاری تزیین کرده بودند و سقف ایوان را نیز نقوش برجسته چوبی و نقش و نگارهای هنرمندانه پوشانده بودند. در تالار زیبای پشت ایوان نیز، نقاشی‌های برجسته در سراسر دیوارها زیبایی بنا را دو چندان می‌کنند. متاسفانه امروزه خبری از آینه‌کاری‌ها نیست و بخش‌های زیادی از نقاشی‌ها از میان رفته‌اند.

از ایوان کوچک پشت تالار در طبقه سوم، گنبد توحید خانه دیده می‌شود. ایوان کاخ عالی قاپو محل تماشای مسابقات و مراسم داخل باغ نقش جهان در عهد صفویان، توسط پادشاهان نیز بوده است. حوض مسی وسط ایوان را با سنگ‌های مرمرین تزیین کرده‌اند. در گذشته وسط این حوض مسی فواره‌هایی وجود داشته است که امروزه اثری از آن‌ها نیست.

در تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو نقاشی‌های برجسته‌ای از هنرمند معروف دوره صفویان، رضا عباسی نیز دیده می‌شود. متاسفانه بخشی از این آثار نیز آسیب‌های جدی دیده‌اند، هرچند این آسیب‌ها چیزی ار ارزش نقاشی‌های به جا مانده کم نمی‌کند.

تزیینات بیرونی بنا

در تزیینات بیرونی بنای عمارت عالی قاپو تزییناتی زیبا و سنتی به چشم می‌خورند. کاشی‌های هفت رنگ، خطوط اسلیمی، نقاشی‌های گل و شکارگاه‌ها و گچ‌بری‌های زیبا نیز، بنای عمارت را زینت داده‌اند. گچبری در زمان صفویان هنری تازه و نو بوده است و سبک گچبری «کشته بری» نیز در زمان صفویان شکل گرفت که نوعی بسیار ظریف و هنرمندانه از این هنر به حساب می‌آید. این گچبری‌ها از نمای دور شباهت زیادی به نقاشی دارند. در گچبری‌های داخلی، نقوش گلدان، بطری، صراحی و دیگر ظرف‌ها دیده می‌شوند. این سبک از هنر گچبری نیز «تنگ بری» نامیده می‌شود که در عمارت عالی قاپو نمونه‌های آن فراوان است.

از دیگر مشخصه‌های داخل کاخ عالی قاپو، استفاده از فرش‌های پر نقش و نگار در این عمارت است. تزیینات مقرنس نیز که از خصوصیات معماری بناهای تاریخی اسلامی است، در این کاخ به‌وفور وجود دارد. شکل مقرنس‌ها از سه تا چند ضلعی تغییر می‌کند و اشکال مدور نیز در میان آن‌ها دید می‌شود.

پادشاهان صفوی به هنر نگارگری و نقاشی علاقه‌مند بودند و نمونه کارهای باقی مانده در کاخ عالی قاپو، از مهم‌ترین آثار هنری تاریخی باقی مانده در اصفهان هستند. البته در نقاشی‌های دیواری موجود در کاخ عالی قاپو، نام خالق اثر و تاریخ ثبت آن را ذکر نشده که همین باعث سختی کار کارشناسان می‌شود. نقاشی‌های عمارت عالی قاپو شامل تصاویر زیبا و مینیاتوری از هنر سنتی ایرانی و نگاره‌های مدرن و غربی می‌شود. نقاشی‌های رضا عباسی و سبک شبیه به آن‌ها در طبقه‌های اول، دوم، چهارم و پنجم و نقاشی‌های مدرن در طبقه‌های سوم و ششم قرار دارند. روی نقاشی‌های کاخ را با محلولی تثبیت کننده پوشانده‌اند که باعث حفاظت بیشتر از این نقاشی‌ها شده است.

مینیاتور داخل عالی قاپو

بر دیوارهای تالار پایین کاخ عالی قاپو، نقاشی‌های زیبایی دیده می‌شوند که بیشتر آن‌ها اثر دست نقاش و هنرمند برجسته، رضا عباسی، هستند. در بخش‌های دیگر کاخ عالی قاپو نیز تابلوهای زیبای مینیاتور از این هنرمند بزرگ به چشم می‌خورند.

رضا عباسی هنرمند معروف ایرانی در زمان حکومت صفویان بوده است و در بسیاری از آثار تاریخی به جا مانده از این دوره در شهر اصفهان می‌توان تابلوهای مینیاتور این هنرمند را دید. در تابلوهای مینیاتور رضا عباسی در کاخ عالی قاپو، نقش و نگارهایی از گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال زیبا، نقش پرندگان و حیوانات و انواع جام‌ها و ظرف‌ها به چشم می‌خورد.

مینیاتورهای داخل کاخ عالی قاپو از زیباترین تزیینات داخل کاخ به شمار می‌روند و مورد توجه بسیاری از گردشگران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی و هنری قرار گرفته‌اند.

نحوه دسترسی به کاخ عالی قاپو

آدرس:اصفهان، خیابان استانداری، خیابان سپه، میدان نقش جهان، ضلع غربی میدان

میدان نقش جهان در مرکز شهر اصفهان و نزدیک به شمال این شهر قرار گرفته است. برای رسیدن به عمارت عالی قاپو باید به‌سمت میدان نقش جهان بروید. خیابان حافظ از سمت شرق و خیابان سپه از سمت غرب به میدان نقش جهان دسترسی دارند. اگر قصد بازدید از عمارت عالی قاپو و میدان نقش جهان را دارید، می‌توانید از خیابان استانداری در غرب میدان خود را به خیابان‌های سپه یا سعدی برسانید. اگر با وسیله نقلیه شخصی به‌سمت میدان نقش جهان می‌روید، خیابان سپه به‌دلیل داشتن پارکینگ، برای شما گزینه مناسبی است.