باغ نارنجستان قوام

باغ نارنجستان قوام یکی از باغهای زیبای شهر شیراز می باشد .در این مطلب می خواهیم در شهر تاریخ و فرهنگ و ادب به سراغ باغی تماشایی برویم که گردشگران زیادی را به سوی خود می کشاند و فضای دل انگیزی را برای شان فراهم می کند. به نارنجستان قوام می رویم که یادگاری از دوران قاجار است و با زیبایی هایش دل هر بیننده ای را می رباید.
چرا باغ نارنجستان قوام؟
یکی از زیباترین و مشهورترین باغ های ایرانی است.
موزه ای در این باغ است که اشیای اهدایی پروفسور پوپ، ایران شناس آمریکایی، را می توانید در آن ببینید.
هفت هنر ایرانی در آن به کار رفته است و همین موضوع ارزش این باغ را دو چندان می کند.

آشنایی با باغ نارنجستان قوام | جلوه گاه هفت هنر ایرانی
در خیابان لطفعلی خان زند شیراز گزینه های زیادی برای گشت و گذار و خلق لحظات متفاوت وجود دارد و نارنجستان قوام یکی از آنهاست؛ باغی که می توانید با قدم زدن در آن به سده های پیش بروید و از فضای روح افزای آن لذت ببرید. این باغ که یادگاری از دوران قاجار است در بین عامه مردم با عنوان باغ قوام شناخته می شود و به واسطه نام بنای درون آن به نارنجستان قوام نیز معروف شده است. باغ قوام در محدوده ای واقع شده که نقطه انتهایی و شرقی بخش قدیمی شهر محسوب می شود. در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و محله درب شیخ از مکان های مهم شیراز نیز در این محل قرار داشتند و همین مساله بر اهمیت این اثر می افزاید.
در نارنجستان قوام رد پای هفت هنر ایرانی دیده می شود و گچ بری، نقاشی سنتی، آینه کاری، آجرکاری، حجاری، معرق کاری و منبت کاری در جای جای آن به زیبایی هر چه تمام تر جلوه گر شده اند. این اثر در اردیبهشت ماه ۱۳۵۳ با شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت و میراثی مهم از تاریخ این سرزمین به شمار آمد.

خاندان قوام چه کسانی بودند؟
خاندان قوام از خانواده های با نفوذ و مقتدر دوران قاجاریه به شمار می رفتند که برای چندین سده حکومت فارس و نواحی اطراف آن را در دست داشتند. این خانواده از فرزندان حاج ابراهیم خان کلانتر شیرازی بودند و در محله “بالا کفت” شیراز زندگی می کردند. بسیاری از اماکن دیدنی شیراز، توسط این خاندان ساخته و یا بازسازی شده اند که از جمله آنها می توان این موارد را نام برد: حسینیه قوام، باغ عفیف آباد، باغ دلگشا، باغ کلانتر، باغ بیگلر بیگی، خانه زینت الملک و نارنجستان قوام.
تاریخچه باغ نارنجستان قوام
آن گونه که از اسناد تاریخی بر می آید، در زمان حکومت زندیه، حاج ابراهیم خان کلانتر اعتماد الدوله شیرازی، از بزرگان شیراز در آن دوره، به لطفعلی خان زند خیانت کرد. این کار باعث شد آغا محمدخان قاجار به سادگی بر جنوب ایران مسلط شود و با برانداختن حکومت زندها، حوزه نفوذ و سلطنت خود را گسترده تر کند. به پاس این خدمت ارزشمند، آغا محمدخان، حکومت شیراز را به کلانتر سپرد و او نیز اقوام خود را در ولایت های مختلف فارس ساکن کرد و برای هر یک منصبی در حکومت در نظر گرفت. او در زمان فتحعلی شاه نیز در منصب خود بود تا اینکه پس از مدتی اطرافیان شاه کودتا و موجبات بدبینی ایشان نسبت به حاج ابراهیم خان را فراهم کردند. فتحعلی شاه تحت تاثیر اطرافیان خود دستور قتل حاج ابراهیم خان کلانتر و همه افراد خانواده اش را داد. کلانتر پسری به نام علی اکبر داشت که به دلیل داشتن بیماری سل کشته نشد و بعدها نیز بیماری او به طرز معجزه آسایی بهبود یافت.
در سفر فتحعلی شاه به شیراز، علی اکبر با او دیدار می کند و ماجرای براندازی حکومت زندها و قتل عام کردن خانواده اش را به او یادآور می شود. شاه که از کردار خود تا حدودی پشیمان بود به او لقب قوام الملک را داد و به این ترتیب وی با نام کامل ” علی اکبر خان قوام الملک اول” والی شیراز شد. پس از مرگ او، پسرش، علی محمد خان قوام الملک دوم، ساخت بنایی به نام خانه قوام الملک را در شهر آغاز کرد؛ اما عمرش به پایان ساخت آن کفاف نداد و پسر او، محمد رضا خان قوام الملک سوم، در حدود سال ۱۲۶۱ خورشیدی ادامه راه را رفت. محمد رضا خان در آن دوره با حسین قلی خان نظام السلطنه، والی فارس دعواهای خونینی داشت. او از محمد تقی میرزا کن الدوله برادر ناصرالدین شاه چوب خورد و مدت‌ها در تهران و دیگر شهرها در حال تبعید و سرگردانی به سر برد. اندرونیِ قوام یا خانه قوام اثری از این دوران نه چندان خوش است که در گذشته حمام گچینه و سه خانه در اطرافش نیز وجود داشت ولی امروزه همه آنها جدا شده اند.
در آن روزها ساختمان نارنجستان در حدود ۹۴۰ متر مربع شامل دو قسمت شمالی و جنوبی بود و در زمینی به مساحت ۳۵۰۰ متر قرار داشت. در حدود ۲۵۶۰ متر محوطه سازی برای این باغ صورت گرفت. در دوره قاجاریه باغ قوام و عمارت آن “بیرونی” خوانده می شد و انجام امور تجاری و برگزاری تشریفات و جشن ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان در آن صورت می گرفت. خانه زینت الملک نیز که امروزه در غرب مجموعه قرار دارد محل سکونت خانواده قوام بود و به همین جهت “اندرونی” خوانده می شد. بین بیرونی و اندرونی یک کوچه فاصله بود و این دو فضا از طریق یک تونل زیرزمینی به هم مربوط می شدند. از ویژگی های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یکدیگر بود.

خانه زینت الملک به دلیل سکونت خانم زینت الملک قوامی به این نام مشهور شد. خانم زینت‌ الملک قوامی دختر حبیب‌الله خان، قوام الملک چهارم و خواهر ابراهیم خان‏ قوام، قوام الملک پنجم بود و شوهرش فروغ ‏الملک نام داشت. پس از مرگ زینت الملک خانه به عبدالله خان قوامی رسید که این بنای تاریخی نفیس را برای برپایی یک موزه فروخت. امروزه موزه زینت الملک در چند قدمی باغ نارنجستان قرار دارد و کارناوال در آینده و در مطلبی جداگانه به معرفی کامل این بنا خواهد پرداخت.
آنچه با عنوان نارنجستان قوام می شناسیم، در واقع همان بیرونیِ خانه قوام بوده که از زیرزمین به اندرونی قوام راه پیدا می کرده است و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و پذیرایی از مهمانان بهره می بردند. به این ترتیب می توان گفت که این باغ بین سال های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ خورشیدی مقارن با حکومت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و گسترش یافت. البته تاریخ ساخت این بنا آن قدرها هم دقیق نیست چرا که تنها یک کتیبه در کل این مجموعه وجود دارد که بر روی آن نوشته شده است: “چاکر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ ه. ق”. این کتیبه در اتاق آینه کاری قسمت غربی نوشته شده است و به این دلیل که معمولا آینه کاری را در آخر انجام می دهد می توان این تاریخ را نشان دهنده پایان ساخت بنا دانست. در یکی از اتاق ها هم روی گچ کاری‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری به چشم می خورد که پایان کار گچ بری را نشان می دهد. این بدان معناست که آینه کاری ۴ سال طول کشیده است و بنابراین می توان اوایل ۱۲۹۰ ه. ق را شروع ساخت بنا تلقی کرد.
خانه قوام یک منزل شخصی بوده که پس از محمدرضا خان قوام الملک سوم به پسر ایشان حبیب‌الله خان قوام الملک چهارم رسیده است. پس از مرگ قوام الملک چهارم و تقسیم اموال وی، نارنجستان قوام به پسر ایشان، ابراهیم خان قوام الملک پنجم، رسید. این امر همزمان با دوره رضاخان رخ داد؛ یعنی دوره ای که پهلوی اول تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص برداشت.
در کتاب آثار عجم از فرصت الدوله شیرازی از نویسندگان دوره قاجار این باغ این گونه وصف شده است:
باغ قوام در محله بالا کفت، بنیاد آن را مرحوم میرزا علی محمد خان قوام الملک نهاده و جناب قوام الملک حالیه به اتمام رسانیده، این باغ محل جلوس و حکم معزی الیه است. در سمت شرقی آن تالاری است شاهانه، در دو جنب آن دو راهرو و در جنب آنها دو ارسی پنج دهنه ملوکانه و در دو جنب آنها دو ایوان، تمام عمارات مذکور به آینه‌های خرد و کلان با آیین است و منقش و نگار الوان با تزیین و در هر یک از سمت جنوب و شمالش بیست و یک طاق نماست و طرف آن دو ایوان و دیگر اتاقهاست. حوضی دریاچه مانند دارد که از آب زلال مالامال است و باغچه‌هایش از اشجار نارنج و ریاحین جنت چون کوکب رخشان فروزان.
بعدها باغ قوام به دلیل وفور درختان نارنج در آن به نارنجستان قوام مشهور شد و در زمره زیباترین و ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه قرار گرفت. ابراهیم قوام تغییراتی در ساختمان‌های باغ انجام داد و در سال ۱۳۴۵ خورشیدی آن را برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا کرد.
ابراهیم قوام در سال ۱۳۴۸ از دنیا رفت و پرونده سیاسی این خاندان برای همیشه بسته شد؛ اما یادگاری ارزشمند از آنها بر جای ماند. این باغ ارزشمند از طرف ابراهیم خان به نوه اش شهرام رسید و شهرام قوام آن را به موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی (شیراز) بخشید. دانشگاه شیراز این باغ را بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ در اختیار موسسه آسیایی به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران شناس معروف آمریکایی گذاشت. این موسسه با استفاده از کمک‌های بخش فرهنگی سازمان برنامه و منابع دیگر از جمله فرح پهلوی تعمیرات مفصلی را در آن صورت داد و هنرمندان و صنعتگران شیرازی و اصفهانی و تهرانی دست در دست هم دادند تا این بنا را به بهترین شکل مرمت کنند. هم اکنون در کتابخانه این مرکز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز آن دوران را در ذهن تداعی می کند.
در جریان انقلاب، صدماتی به بنای باغ وارد شد و ایوان قسمت شرقی آن آتش گرفت و از میان رفت، به طوری که مرمت آن ممکن نبود. بعد از انقلاب همزمان با جنگ تحمیلی، خانواده‌های جنگ زده در بنای این باغ ساکن شدند و البته این امر نیز صدماتی را به این سازه وارد کرد. از جمله تخریب ها می توان به از میان رفتن جای میخ‌های داخل اتاق‌ها و کندن آینه کاری‌های دیوارها برای برداشتن عکس‌ها اشاره کرد.
حال خوب نارنجستان قوام
شاید در نگاه اول، نارنجستان قوام تنها یک اثر تاریخی از روزگاران گذشته به نظر برسد؛ اما این باغ فرصت های خوبی را برای کسب آرامش و گذراندن لحظاتی متفاوت در اختیارتان قرار می دهد. تماشای درختان سر به فلک کشیده و گل های رنگارنگ این باغ حال و هوای خاصی را مهمان دل تان می کند. اگر حتا به تاریخ هم علاقه نداشته باشید، در نگاه اول عاشق نارنجستان قوام و مسحور دلبری هایش خواهید شد. آن قدر که به هنگام ترک کردن این اثر، دل کندن برای تان به شدت سخت است.
نارنجستان قوام جایی ست که در قهوه خانه آن می توانید ساعاتی خوش را بگذرانید و علاوه بر چای و دمنوش های سنتی، با نوشیدن عرقیجات و شربت های خانگی جانی تازه کنید. اگر دل تان خواست که در فرهنگ این دیار غرق شوید، به سراغ غرفه اجاره لباس های سنتی بروید و از میان لباس های رنگین یکی را برگزینید و بر تن کنید. حالا با همان لباس در این باغ قجری گشت و گذار کنید و به ثبت تصاویر خاص بپردازید.
نارنجستان قوام شما را با خود به دنیای دیگری می برد و برای دقایقی از روزمرگی ها و دغدغه ها دورتان می کند. حال خوب این باغ با هیچ چیز دیگری قابل قیاس نیست…

معماری و بخش های باغ نارنجستان قوام
سبک باغ شبیه به سبک دوره قاجاریه است؛ اما در طرح بنای اصلی اقتباسی از معماری دوره زندیه دیده می شود. سازندگان در طراحی باغ نارنجستان قوام از اصل تقارن استفاده کرده اند؛ با کمی دقت متوجه می شوید که ایوان یا تالار آینه باغ در وسط قرار دارند و اتاق ها به صورت موزون و هماهنگ در راست و چپ آن شکل گرفته اند. این مجموعه در ابتدا شامل کاخ، باغ، حمام، زنجیرخانه، اصطبل و مکتب خانه بود؛ اما زنجیرخانه و اصطبل در جریان حوادث تاریخی و گذر زمان از میان رفتند و امروزه باقی آثار را در باغ می توان دید.
در ادامه نگاهی دقیق تر به جای جای این اثر خواهیم داشت:
ورودی
ورودی اصلی باغ، دری است که رو به جنوب باز می شود و جنس آن از چوب ساج و مزین به منبت کاری‌های زیبایی است. این در شما را به داخل یک هشتی هدایت می کند که فضایی سرپوشیده و متصل به کوچه و حیاط خانه است و در بسیاری از بناهای ایرانی دیده می شود. سقف این هشتی دارای آجرکاری و کاشی کاری و مقرنس سازی‌های گچی خیره کننده است و فضای آن توسط دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می کند.
سردر ورودی، مزین به آجرکاری چشم نواز است و بر پیشانیِ در ورودی، کتیبه‌ای از سنگ مرمر سرخ رنگی به چشم می خورد که آیاتی از قرآن مجید بر روی آن نقش بسته اند. در دو طرف این کتیبه، ابیاتی از آسوده، شاعر شیرازی خودنمایی می کند و مطالبی هم درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است. تاریخ بالای سردر “سال ۱۳۰۵ قمری” است که همزمانی ساخت بنا با پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار را نشان می دهد. دو طرف درگاه، دارای ازاره سنگی است که بر روی آن نقش دو سرباز دوره قاجاریه با تفنگی در دست، حجاری شده است.
به هنگام ورود، فروشگاه لوازم سنتی و تزیینی توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می کند و با گذر از کنار آن محوطه‌ای بسیار زیبا و متقارن از درختان نارنج و نخل پیش روی شان قرار می گیرد. با عبور از این محوطه، ساختمان اصلی و ایوان تماشایی آن در قاب چشمان مان جای می گیرد که برای ورود به آن و ایوانش چندین پلکان در دو طرف ایوان قرار دارد.

ساختمان های باغ
در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی باغ، ساختمان هایی وجود دارد و در طول حیاط بیست و یک عدد طاق نما دیده می شود. در واقع ساختمان های نارنجستان از دو بخش تشکیل شده اند: بخش شمالی با ایوان ستون‌دار جانبی و یک طبقه زیر زمین و دو طبقه بالایی که برای انجام کارهای اداری و تشریفات از آن استفاده می کردند و بخش جنوبی با چهار اتاق در گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی که خدمه در آن حضور داشتند.
عمارت اصلی
عمارت اصلی باغ، ساختمان شمالی است که دو طبقه و یک زیرزمین دارد. این عمارت ۲۰ اتاق در دو طبقه دارد که تمام آنها به جز قسمت شرقی به یکدیگر راه دارند و در نهایت به آخرین اتاق قسمت غربی منتهی می شوند. زیرزمین کل بنا از قسمت جنوبی آغاز شده است و تا قسمت شمالی امتداد دارد. قسمت جنوبی زیرزمین اسلحه خانه بوده چرا که ساکنان عمارت، والی شهر بودند و یک سری سرباز داشتند. در قسمت شمالی حبوبات، عرقیات و برنج نگهداری می شد. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت، الهام از شیوه معماری رایج در دوره زندیه را نشان می دهد و حجاری، نقاشی، گچ بری و آیینه کاری در همه بناهای باغ، عالی‌ترین نمونه هنرِ قاجاری به شمار می روند. با شکوه‌ترین بخش ساختمان اصلی، ایوان بزرگی است به طول ۹ متر، عرض ۵.۱۰ متر و ارتفاع ۶ متر که دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح دارد و مشرف بر حوض واقع در وسط باغ است.
در دو طرف ایوان بزرگ دو راه پلکانی برای ورود و دسترسی به سایر قسمت‌ها تعبیه شده است که ارتفاع آنها از کف محوطه به دو متر می رسد. این پله‌ها به دو به بهار خواب می رسد که فضایی بالا آمده، خارجی، مسطح و باز است و به باغ اشراف دارد. در هر طرف یک سالن و یک اتاق بزرگ قرار دارد که کف آنها پوشیده از کاشی های سفید و آبی است. در انتها نیز پله هایی دیده می شوند که برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده اند. با ورود به اتاق اصلی مجاور ایوان، سقف آینه کاری شده ای را خواهید دید که شما را محو تماشای خود می کند. سر تا سر اتاق یا تالار اصلی و ایوان، پوشیده از آینه کاری هستند و بسیار چشم نواز به نظر می رسند. تالار اصلی به تالار آینه یا شاه نشین شهرت دارد و از طریق یک پنجره‌ چوبی هلالی با دریچه‌های ارسی به ایوان مرکزی راه پیدا می کند.
روبروی ایوان شاه نشین، اتاق‌هایی هستند که محل اقامت حاکم وقت و اقوام و مهمانان نزدیکش بوده اند. در طبقه بالا نیز چهار اتاق به چشم می خورد که دو تای آن در عقب قرار گرفته است و هشتی و پنجره‌هایی مشرف بر ایوان دارند. در گذشته این اتاق ها برای اقامت مهمانان نیز مورد استفاده قرار می گرفتند.
به طور کلی این مجموعه دو دستگاه شامل پنج اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر کدام با دو اتاق و شش اتاق انفرادی در خود جای داده است. این اتاق ها به گونه ای تقسیم بندی شده اند که گروه های مختلف مهمانان می توانستند به صورت مجزا در آنها اقامت کنند.
ایوان بزرگ عمارت به واسطه هنرها و تزیینات به کار رفته در آن یکی از زیباترین ایوان های دو ستونی دوره قاجاریه در شیراز به شمار می رود. دو ستون این ایوان دارای بدنه استوانه ای و از سنگ مرمر یکپارچه و سر ستون‌هایی مزین به مقرنس کاری های نفیس دارند. در وسط سقف ایوان نقاشی یک مدال بزرگ دیده می شود و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است.
این نقاشی ها تمام زیبایی این بنا نیستند بلکه در قسمت های دیگرِ سقفِ ایوان و البته سقف، بدنه و دیوارهای اتاق ها نیز با نقاشی هایی چون گل و بوته، اشکال حیوانات، منظره شکارگاه و … مزین شده اند. حجاری سنگ های پایین دیوار این بنا نیز به صورت قرینه است و بر سطح آنها نقوشی از شیر، سربازان هخامنشی، مبارزه با هلاهل (موجود افسانه ای) دیده می شود. در اطراف نقاشی های سقف ایوان و دیوارها و همچنین قسمت شاه نشین آینه کاری چشم نوازی خودنمایی می کند.
نقاشی رنگ و روغن سقف ها سبک نقاشی های دوران زند را دارند؛ این نقاشی ها بر روی چوب‌های سقف -که در زبان بومی مرجوک خوانده می شوند- شکل می گیرند و مخصوص هنرمندان شیراز هستند. این نوع نقاشی در بیشتر ساختمان های دوره زندیه و قاجاریه شیراز به چشم می خورد و یکی از تزیینات جدانشدنی آنها به شمار می رود. در حاشیه های سقف ها، از مقداری کاغذ دیواری و عکس‌های کاغذی رنگی نیز استفاده شده که در آن دوره از اروپا به ایران آورده شدند. در دو سوی سقف ایوان طبقه بالا، تیرهای چوبی نقاشی شده دیده می شود. بیشتر نقاشی‌های سقف ایوان بزرگ و اتاق‌ها، کاری از لطفعلی خان صورتگر، نقاش و مینیاتوریست مشهور آن دوره هستند.
در جلوی عمارت اصلی درهای ارسی با شیشه‌های رنگی قرار دارد. بالای عمارت اصلی با پیروی از شیوه ساختمان سازی آن دوران دارای هلالی هایی است که تعداد آنها به سه عدد می رسد. تصاویر و طرح‌های زیبایی بر روی این هلالی ها، کاشیکاری شده و هلالی بین دو ایوان دو ستونی و شاه نشین هم مزین به شیشه‌های رنگی است که در دوره قاجاریه از اروپا به ایران رسیدند.

هلالی وسط دارای نقش دو شیر است که صفحه‌ای منقوش به عبارت “نصر من الله و فتح قریب” را نگه داشته‌اند و دو فرشته هم از بالا آن را گرفته اند. در هلالی‌های کاشیکاری دو طرف نیز نقش پلنگی دیده می شود که آهویی را شکار کرده است و در زمینه این صحنه‌ها نیز خطوط اسلیمی به چشم می خورد.
همه درهای عمارت از چوب گردو ساخته شده اند؛ این درها یا مزین به خاتم کاری هستند و یا به سبک هندی منبت کاری شده و صدف هایی از خلیج فارس در آنها به کار رفته است.
ازاره اتاق های اصلی عمارت و بخاری دیواری شاه نشین آن از سنگ‌های مرمر ساخته شده است که در آن دوران از یزد و تبریز به شیراز آورده‌ شدند. روی بخاری سنگ مرمر، نقش داریوش هخامنشی با یک برجستگی مختصر حجاری شده و حاشیه آن به رنگ طلایی است. در گوشه‌های بالای بخاری هم دو تصویر حجاری شده به چشم می خورند که متعلق به محمدرضا خان قوام الملک هستند. بر روی ازاره پایین عمارت و زیر ایوان نیز نقوشی با اقتباس از راه سنگی عمارت دیوانخانه کریم خان زند اما به شیوه تصاویر دوره قاجاریه حجاری شده اند. تصویر شیر و گور و پنجره سنگی مشبک و حجاری شده به صورت ترنج های زیبا نیز از دیگر زیبایی های این عمارت به شمار می روند.
سایر ساختمان ها
ضلع شرقی بنا حیاطی کوچک و تعدادی اتاق دارد که ساختمان و تاسیسات ضلع شرقی به شمار می رود و در گذشته به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته اند. حوض کوچکی در حیاط آشپزخانه دیده می شود که در پاشویه آن قطعات سنگ سرخ‌ رنگ و در کف آن کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ به کار رفته و در وسط حوض نیز یک فواره سنگی قرار دارد. در جنوب حیاط آشپزخانه، ستون سنگی حجاری شده ای قرار دارد که به عنوان پایه‌ای برای گلدان تعبیه شده است.
بنای ضلع جنوبی، مجموعه ای مجزا به شمار می رود. در وسط این قسمت دو راهرو وجود دارد که یکی از آنها با یک هشتی به در ورودی باغ ارتباط پیدا می کند. در دو طرف راهروها دو ایوان سرتاسری دیده می شود که در جلوی هر یک از آنها چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون وجود دارد. این ستون‌های چوبی در دوره قاجاریه به زیبایی منبت کاری شده اند و گچ بری دیوارها نیز از نمونه های جالب هنرمندان آن دوره است. کف ایوان‌ها با قطعات کاشی سفید و آبی پوشیده شده و ازاره بنا نیز پوششی سنگی دارد. پنج پنجره سنگی به عنوان نورگیر در جلوی ایوان ها نصب شده که حجاری برجسته دارند. در دو سوی این عمارت شش اتاق قرار دارد و در دوران گذشته -که این باغ دیوان خانه حکومتی بوده- نقش دفتر کار را داشتند. ایوان های وسیع جلوی این اتاق ها به عنوان اتاق انتظار برای مراجعان بودند. ساختمان جنوبی باغ توسط راه پله‌ای به زیرزمین‌هایی راه دارد که در دو سوی راهرو قرار گرفته اند.
در وسط این ساختمان یک طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای کوچک ساخته شده که کاشی کاری آن با اقتباس از تصاویر و سبک دوره زندیه صورت گرفته است. در طاق نمای بزرگ، تصویر سه تن از خدمتکاران دوره زندیه بر روی کاشی نقش بسته است که لباس‌های بلندی بر تن دارند و در دست یکی از آنها کاسه و در دست دیگری تنگ و جام و در دست نفر سوم ظرفی پر از میوه قرار دارد. در بالای این طاق نما دو لچکی دیده می شود که با مناظری از طبیعت و تصویرهایی الهام گرفته از داستان های رستم پهلوان و دیو سفید کاشی کاری شده است. در حاشیه مناظر، تصویر شکارگاه دیده می شود و مینیاتورهای زیبایی مثل حمام گرفتن شیرین در چشمه نیز از دیگر تزیینات این قسمت به شمار می رود. ازاره این قسمت از نمای عمارت پوشیده از سنگ های سرخ مزین است که نقش‌ برجسته هایی الهام گرفته از تصویرهای تخت جمشید بر روی آنها دیده می شود.
سقف ایوان قسمت شرقی، تنها سقفی است که هنر مشترک آینه کاری روی چوب و نقاشی روی چوب را داراست؛ اما دچار آتش سوزی شده و قابل تعمیر نیست. داخل ۵ ستون قسمت جنوبی، چوب به کار رفته که دورشان را به خاطر جلوگیری از نفوذ موریانه با الیاف مقاوم پوشانده و سپس روی آنها را با گچ تزیین کرده‌اند. اتاقکی بالای پشت بام قسمت جنوبی وجود دارد که محلی برای نگهداری پاروها بوده است.

خانه عرقی ها
در شرق عمارت نارنجستان عمارت مکتب خانه قرار دارد که جزو بناهای مجموعه قوام است. ورودی این بنا رو به شمال قرار دارد و درِ آن از پشت نارنجستان قوام باز می شود. قسمت جنوبی این بنا، مطبخ خانه قوام بود و قسمت‌های شمالی و غربی آن در زمانی نقش مکتب خانه قوام را داشت. با گذشت زمان و ساکن شدن چند خانواده در آن، این بنا به محلی برای عرق گیری تبدیل شد و به همین دلیل آن را خانه عرقی ها خواندند. گذشت زمان و عدم استفاده صحیح از این بنا آسیب‌های فراوانی به آن وارد کرده و نیازمند مرمت است. این ساختمان در دهه اخیر تحت تملک و مرمت سازمان مسکن و شهرسازی فارس درآمده و در اختیار دانشگاه شیراز است. بنای مزبور معماری درون گرا دارد و به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است. همچنین هشتی، دالان ارسی و زیرزمین‌های بسیار جالبی نیز در آن قرار دارند.
حمام گچینه
این حمام در سال ۱۳۰۰ خورشیدی ساخته شده و یکی از پنج حمام قدیمی معروف شیراز است. این بنا جزو مجموعه قوام به شمار می رود و در گذشته توسط تونلی به نارنجستان قوام راه داشته است. کارشناسان در بررسی‌های اخیر موفق به کشف بخشی دیگر از حمام شده اند که حمام خصوصی قوام بوده است و به این حمام راه دارد. سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۱ خورشیدی حمام گچینه را از خانمی به نام همدم خریداری کرد. دیگر حمام‌های شیراز عبارتند از: حمام ریحان، حمام ایروانی، حمام شکوفه، حمام جامی هاشمی.
زیرزمین ها
زیر اتاق آینه کاری در قسمت غربی، زیرزمینی واقع شده است که آجرهای تزیین شده دارد. این قسمت تنها جای قابل نشستن بوده و در تابستان ها به عنوان شاه نشین استفاده می‌شده است. چهار ورودی از حیاط به زیرزمین تعبیه شده که دو راه آن را با سنگ مسدود کرده اند.
زیرزمین ها به طور قرینه در شمال و جنوب تعبیه شده اند و کل مرمت آجرکاری های آنها در قبل از انقلاب انجام شد و حدود ۴ سال طول کشید. در گذشته خانه‌های اشراف از طریق زیرزمین با هم ارتباط داشتند؛ از حیاط خانه قوام هم به نارنجستان راهی وجود داشت که آن هم بیشتر به خاطر سریع رسیدن غذا و آسان تر شدن رفت‌ و آمد بود. شاه نشین تنها جای زیرزمین است که سقف تزیین شده دارد. بین آجرهای دیوار به خاطر انقباض و انبساط از تخته استفاده شده است و پنجره‌های مشبک زیرزمین، سنگی بوده که امروزه از چوب هستند. در زیرزمین حتا در سردترین موقع زمستان و گرم ترین زمان تابستان نیز هیچ وسیله گرم کننده‌ یا سردکننده ای قرار نمی دادند چرا که به علت وجود منفذهای تهویه هوا دمای هوا در همه ایام سال تقریبا به یک اندازه است.
زیرزمین ایوان شرقی آشپزخانه بود. این محل دارای کانال آب بوده و ربطی به قسمت شمالی ندارد. مسیر آب دو حوض قسمت شرقی و حوض وسط خانه از آشپزخانه می گذشت و احتمالا غذای نارنجستان هم از اینجا تحویل داده می‌شد. آینه کاری، گچ کاری و نقاشی از هنرهای به کار رفته در سقف‌ها هستند و در راهروها هم نقاشی روی چوب دیده می شود.

فضای باغ
بین عمارت ضلع جنوبی -که دفتر کار حاکم وقت محسوب می شده – و عمارت اصلی -که در شمال قرار دارد- باغی وسیع و محصور با نرده های آهنی قرار دارد. این باغ در دوره قاجار محصور شده و نرده آهنی دور تا دور باغچه‌ها به شکل قدیمی خود پا بر جاست. محوطه جلوی ساختمان اصلی و ایوان بزرگ قدری بالاتر از سطح باغ قرار دارد. در این محوطه حوض بزرگی دیده می شود که انعکاس نمای عمارت و ایوان در آن جلوه بسیار زیبایی دارد. لبه‌ها و پاشویه این حوض نیز پوشیده از قطعات بزرگ سنگ سرخ است و در دو طرف آن نیز چند باغچه به چشم می خورد. گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض آغاز شده تا نمای عمارت ضلع جنوبی ادامه پیدا می کند. در وسط این گذرگاه آب نمایی سرتاسری با اشکال هندسی ایجاد و اطراف آن نیز گل کاری شده است. این باغ دارای درختان نارنج بسیاری است و در فصل شکوفه دادن عطر دل‌انگیز بهار نارنج فضای باغ را عطرآگین می کند. درختان نخل تنومند و کهنسال در دو طرف گذرگاه اصلی باغ قد علم کرده اند و دیگر انواع درختان نیز در باغ دیده می شوند. گلهای گوناگون و رنگارنگ نیز در جای جای باغ نارنجستان قوام خودنمایی می کنند.

موزه نارنجستان قوام
پیش از این گفتیم که بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی موسسه آسیایی دانشگاه شیراز به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران شناس معروف آمریکایی در این مکان دایر بود. وی اشیا و عتیقه های به دست آمده در سفرهای پژوهشی خود در ایران را به این مکان آورد و آنها را در معرض نمایش گذاشت. همین کار آغازی بود برای شکل گیری یک موزه در نارنجستان قوام.
در سال های اخیر مسوولان با انجام تعمیرات اساسی در زیرزمین ضلع شمالی، آن را به موزه ای تبدیل کردند که وابسته به دانشکده هنر معماری است و اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ را در آنجا نگهداری می کنند. آثار به نمایش گذاشته شده در این موزه شامل ظروف، سکه‌ها، تابلو‌ها، کاشی‌کاری‌ها و … متعلق به دوره باستانی و تاریخی بوده و بخشی از آثار باستانی حفاری شده مربوط به سه هزار سال قبل نیز در میان آنها دیده می شود. هم اکنون کتابخانه این مرکز نیز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز را در خود دارد.

تزیینات باغ نارنجستان قوام
نارنجستان قوام از نظر هنرهای به کار رفته در آن از زیباترین بناهای این دوره در شیراز به شمار می رود. پیش از این اشاره هایی به تزیینات به کار رفته در باغ داشتیم؛ اما این تزیینات به حدی قابل توجه هستند که در اینجا به صورت جداگانه و مفصل تر به آنها می پردازیم:
نقاشی: در انتهای تالار شرقی و غربی، اتاق‌ هایی با نقوشی زیبا به چشم می خورد. در تزیین سقف‌ های نقاشی شده از موادی چون گل اخری، اکلیل، شنگرف، لاجورد و سایر رنگ‌ های معدنی استفاده شده است. این مواد در هر دو نوع سقف‌ های تخته کوبی شده و سقف‌ های با تیرهای قلمدانی به کار رفته اند.
گچ بری و آجرکاری: هنرمندان ایرانی در پیاده سازی طرح‌ های آجرکاری سنتی در باغ نارنجستان قوام سنگ تمام گذاشته و انواع این هنر از قبیل شطرنجی، بند سنگ، خفته و راسته را در بناها به کار برده اند. خفته و راسته به طرحی از به کار بردن آجر در سقف‌های ضربی یا آجر‌فرش زمین گفته می شود که در آن آجرها را به‌ ترتیب عمود بر یکدیگر یعنی یک آجر خفته (افقی) و یک آجر راسته (عمودی) کار می گذارند.
این طرح‌ ها در تمامی بدنه‌ ها و سقف دو بهار خواب در دو طرف ضلع شمالی با گچ‌ بری‌ های زیبایی در آمیخته اند که به طرح‌ های سنتی گیاهی معروف هستند.
مقرنس کاری: سقف فضای هشتی در بدو ورود هر کسی را مبهوت خود می کند. این سقف با مقرنس آویخته تزیین شده و به زیباترین شکل ممکن از هنر کاشی‌ کاری نیز بهره گرفته است.
حجاری: در قسمت ازاره‌ های دو ضلع جنوبی و شمالی حجاری های چشم نوازی بر روی سنگ دیده می شود. این حجاری ها تصاویر الهام گرفته از نقوش تخت جمشید هستند و در آنها حیوانات افسانه‌ ای و یا تصویر سربازان قاجاری و نقش اسلیمی مشبک و یا تصویر درختانی به سبک مینیاتوری نیز به چشم می خورد.

کاشی کاری: در نمای داخلی ضلع جنوبی چندین صحنه برگرفته از داستان های تاریخی با هنر کاشی کاری به تصویر کشیده شده اند که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد: سلیمان و بلقیس ملکه سبا، خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد و صحنه‌ هایی از شکار حیوانات. در قسمت میانی این بخش نقش سه خدمتگزار در حال حمل ظروف میوه و اشربه نیز با هنر کاشی کاری نقش بسته است و در قسمت پیشانی نمای ضلع شمالی سه شمسه دیده می شود که بر روی هر یک مناظری بر روی کاشی وجود دارد. بر روی شمسه میانی دو شیر شمشیر به دست به صورت قرینه بر روی کاشی هفت رنگ نقش بسته که دو فرشته در بالای سرشان تاجی را نگه داشته اند و خورشید از پشت شان طلوع می کند. در شمسه‌ های دو طرف نیز صحنه نبرد غزال و پلنگ بر روی کاشی هفت رنگ به چشم می خورد.
آینه کاری: تالار آینه و تالار شاه نشین از دیدنی ترین قسمت های باغ هستند که از دو نوع آینه کاری در آنها استفاده شده است؛ نوع اول آینه‌ های ساده را شامل می شود که به شکل‌ های مختلف و با فرم‌ های هندسی به کار رفته اند. در نوع دوم آینه زمینه کار است و قطعات کوچک آینه به عنوان نقش و طرح و شیشه‌ های ساده و رنگی به عنوان روکش بر روی آن هستند که به این نوع کار “چهار رویه” اتلاق می شود.
معرق کاری روی چوب: بر روی درهای اتاق‌ها و ستون های چوب گردو، هنر معرق به وفور دیده می شود. هنرمندان این مرز و بوم در پیاده سازی این هنر نقوش مختلفی از قبیل اسلیمی و ترنج به کار برده و از موادی همچون چوب صندل بهره گرفته اند
امکانات نارنجستان قوام
نارنجستان قوام یکی از مشهورترین دیدنی های شیراز است و امکاناتی همچون فروشگاه صنایع دستی و لوازم تزیینی، قهوه خانه، سرویس بهداشتی و … در آن وجود دارد

راه دسترسی
آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان لطفعلی خان زند
اگر قصد استفاده از وسایل نقلیه عمومی را دارید باید به موارد زیر توجه کنید:
اتوبوس: پایانه ولیعصر در فاصله ۱ کیلومتری باغ نارنجستان قرار دارد که حدود ۱۲ تا ۱۵ دقیقه پیاده روی را شامل می شود. می توانید با استفاده از خطوط مختلف اتوبوس به این پایانه بروید و خودتان را به باغ نارنجستان قوام برسانید.
مترو: نزدیکترین ایستگاه مترو به باغ، ایستگاه ولیعصر است که آن هم در فاصله ۱ کیلومتری نارنجستان قرار دارد.
زمان بازدید: همه روزه به جز ایام سوگواری تعطیل رسمی
ساعات بازدید: شش ماه اول سال ۰۸:۰۰ تا ۲۰:۳۰ و شش ماه دوم سال ۰۸:۰۰ تا ۱۹:۰۰، ایام نوروز ۰۸:۰۰ تا ۲۱:۰۰

———————————————————————————————————————————————————————————————————————————————
باغ نارنجستان قوام در شهر شیراز در محله بالا کفت و تقریبا در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی‌خان زند قرار دارد.

این باغ و عمارت از مجموعه ارزشمند دوران قاجار در شیراز است و به علت وفور درختان نارنج به باغ نارنجستان نامیده می‎شود. احداث این باغ و مجموعه‎های آن بوسیله علی‎محمد خان قوام‎الملک آغاز و در سال ۱۳۰۰هـ . ق بوسیله فرزندش محمد رضا قوام‎الملک تکمیل گردید.

در ورودی اصلی باغ رو به جنوب و سردر ورودی با تزیینات آجری و کتیبه‎ای سنگی از مرمر سرخ فام شامل آیاتی از قرآن کریم است و از چوب ساج با منبت‎کاریهای زیبا ساخته و به هشتی باز می‎شود و بوسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می‎کند.
این باغ در جبهه‎های شمالی، جنوبی و شرقی دارای ساختمان می‎باشد. عمارت اصلی با ایوان دو ستونه در جبهة شمالی، با شیوة معماری دورة زندیه در دو طبقه و یک زیرزمین می‌‌باشد.

در دو طرف ایوان بزرگ دو راه برای ورود به سایر قسمتها تعبیه شده است که با کف محوطه دو متر اختلاف دارد. ستونهای ایوان بزرگ از سنگ مرمر یکپارچه، با بدنه‎ای استوانه‎ای و سرستونهای دارای مقرنس تشکیل شده است.

بالای عمارت دارای ۳ هلالی با نقوش اسلیمی می‎باشد، که در وسط آن دو شیر که صفحه‎ای را نگاه داشته‎اند و بر روی آن آیة نصر من الله و فتح قریب نوشته شده است که دو فرشته هم از بالا آن را نگاه داشته‎اند و در طرفین دو هلالی دیگر صحنه‎ای از شکار آهو، توسط پلنگ به چشم می‎خورد.
عمارت نارنجستان به مساحت تقریبی ۹۴۰ متر مربع در باغی به وسعت ۳۵۰۰ متر مربع در دو جبهه شمالی و جنوبی بنا شد. این باغ در اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.