موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان سمنان با وسعتی برابر ۵۱۵۹۸ کیلومترمربع، ۵/۸ درصد مساحت کل کشور است. این استان از نظر مساحت، ششمین استان کشور است و وسعت آن به حدود چهار برابر استان تهران میرسد.
استان سمنان بین مدارهای ۳۴ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۳۷ درجهٔ عرض شمالی و ۵۱ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۵۷ درجه و ۵۸ دقیقهٔ طول شرقی قرار دارد. استان سمنان با مرکزیت شهر سمنان، از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان اصفهان، از شرق به استان خراسان و از غرب به استان تهران محدود شده است.
استان سمنان در حال حاضر دارای ۴ شهرستان، ۱۴ شهر، ۱۰ بخش و ۲۸ دهستان است. شهرستانهای آن عبارتاند از : سمنان، شاهرود، دامغان و گرمسار. شهرهای تابعهٔ استان نیز چنیناند : سمنان، مهدیشهر، شهمیرزاد، سرخه، شاهرود، بسطام، تجن، کلاته، خیج، میامی، بیارجمند، دامغان، گرمسار، ایوانکی و آرادان.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان سمنان در دامنههای جنوبی سلسله جبال البرز قرار گرفته است. ارتفاع آن از شمال به جنوب کاهش مییابد و به دشت کویر ختم میشود.
رشتهکوههای البرز، از کوههای طالش در غرب شروع و تا ارتفاعات خراسان در شرق کشیده شده است. این رشتهٔ ممتد، از نظر نحوهٔ استقرار در شرق و غرب تفاوتهایی پیدا کرده است. جهت کوهها در غرب تا حبلهرود از شمال غربی به سوی جنوب شرقی است، در حالی که در شرق این رودخانه امتداد این کوهها جهت معکوس دارد، یعنی از جنوب غربی به طرف شمال شرقی امتداد دارد. این دیوارهٔ بلند و طولانی، مانند قوسی بزرگ است که به سمت شمالی گشوده شده و مناطق پست و مسطح اطراف دریای خزر را از فلات مرتفع مرکزی ایران (از جمله استان سمنان) جدا کرده است. کوههای پراکنده جنوبی استان سمنان که متشکل از تپههای اواخر دوران ترشیاری هستند، دشتهایی مانند گرمسار، ایوانکی، چاله دامغان، میامی و مخروطافکنهٔ شاهرود را به وجود آوردهاند.
در یک تقسیمبندی کلی میتوان استان سمنان را به دو بخش کوهستانی و دشتهای پایکوهی تقسیم کرد:
نواحی کوهستانی از مهمترین و کارآمدترین ناحیههای دارای امکانات معدنی هستند که برای گذران اوقات فراغت مردم نیز مناسباند. در دشتهای پایکوهی استان، بسیاری از شهرهای باستانی جای گرفتهاند.
خصوصیات جوّی استان سمنان نشانگر تنوع در اقلیم آن است. این تنوع اقلیمی، به دو شکل خود را نشان میدهد:
– اقلیم نیمه بیابانی شدید که اقلیم مختص دشتها، کویر نمک و قسمتهایی از فلات شمالی و مرکز ایران است و بخشهایی از استان سمنان از جمله گرمسار و بن کوه را در بر گرفته است. در این نقاط، میزان بارش و نزولات جوّی اندک است و معمولاً بارندگی آن در اوایل بهار و در بعضی از سالها در تابستان نیز به وقوع میپیوندد.
– اقلیم نیمه بیابانی خفیف که علاوه بر بخشهای مختلف ایران، قسمتهایی از خراسان، سمنان، شاهرود و دامغان را نیز در بر میگیرد. بارندگی در این نواحی، معمولاً در پائیز و بهار نیز صورت میگیرد، ولی بیشترین بارندگی در فصل زمستان روی میدهد.
استان سمنان، تحت تأثیر جریانهای هوایی گرم و خشک دشت کویر است ولی عواملی چون دوری از دریا، جهت و امتداد کوهها، ارتفاع مکان و وزش بادها نیز در آب و هوای آن مؤثرند.
در این استان، سه نوع آب و هوا را میتوان مشخص کرد:
– قسمت شمالی شامل شاهرود، دامغان، مهدیشهر و شهمیرزاد، در زمستان هوایی خشک و مرطوب و در تابستان وضعیتی معتدل دارد.
– قسمت جنوبی شامل گرمسار و جنوب شهرستان سمنان، در تابستانها هوای بیابانی و نسبتاً گرم و خشک و در زمستانها هوای سرد دارد.
– قسمت شمال شرقی شامل میامی و حسینآباد کالپوش، در تابستان هوای معتدل و مرطوب و در زمستان هوای سرد دارد.
میانگین حرارت سالانه شهر سمنان ۱۷/۸ درجه، شاهرود ۱۴/۱ و گرمسار ۱۷/۵ درجهٔ سانتیگراد است. با توجه به این ارقام، سردترین شهرها از میان چهار شهر استان، شاهرود و سپس دامغان و گرمترین شهر، سمنان و سپس گرمسار است. میانگین حداکثر مطلق درجهٔ حرارت در ماههای تیر و مرداد که گرمترین ماههای سال در استان سمنان است به ۲۵ درجهٔ سانتیگراد و میانگین حداقل درجهٔ حرارت در ماههای دی و بهمن که سردترین ماههای سال استان است به زیر ۱۱ درجهٔ سانتیگراد میرسد. همچنین اختلاف حداکثر مطلق درجهٔ حرارت بین گرمترین و سردترین ماههای سال به ۳۱ درجهٔ سانتیگراد میرسد.
در استان سمنان، نزولات جوی بسیار کم و غالباً به صورت ریزش باران است و میزان آن به طور متوسط به ۱۴۵ میلیمتر در سال میرسد. با توجه به اینکه میزان رطوبت نسبی با بارندگی نسبت مستقیم دارد، لذا میزان رطوبت از غرب به شرق استان و از جنوب به شمال افزایش مییابد. به طوری که درصد رطوبت نسبی در شاهرود ۴۹ و در گرمسار ۴۰ درصد است.
شاهرود در میان شهرستانهای مهم استان با ۱۶۱/۱ میلیمتر بارش سالانه بیشترین و دامغان با ۱۲۰/۲ میلیمتر کمترین میزان بارندگی را دارند.
تنوع ناهمواری و مجاورت کویر و کوهستان در محدودهٔ استان سمنان (علاوه بر بادهای محلی) موجب پیدایش بادهای غربی و کویری هم شده است.
بادهای مهم استان عبارتاند از:
– بادهای غربی : این بادها معمولاً مرطوباند و در ماههای سرد سال از غرب تا شمال غربی میوزند.
– بادهای کویری : این بادها معمولاً از مناطق کویری و بیشتر در ماههای گرم سال میوزند و موجب افزایش درجهٔ حرارت و خشکی هوا میشوند.
استان سمنان به علت تنوع جغرافیایی، دارای آب و هوایی متفاوت است. به این صورت که در نواحی کوهستانی هوا سرد، در دامنه کوهها معتدل و در کنار کویر گرم است. در دامغان به علت وزش بادهای شدید شمالی و بارندگی در نواحی گرگان و مازندران، زمستانها سرد و تابستانها معتدل، در سمنان تابستانها گرم و زمستانها معتدل، در شاهرود با توجه به پستی و بلندیهای آن، در قسمت شمالی سرد، در قسمت مرکزی معتدل و در قسمت جنوبی گرم است. در گرمسار نیز تغییرات فصل خیلی زیاد است. تابستانهای این ناحیه بسیار گرم و خشک و زمستانهای آن نسبتاً سرد و بارانی است.
جغرافیای تاریخی استان
استان سمنان در دوران باستان، بخشی از چهاردهمین ایالت تاریخی ورن (ورنه) از تقسیمات شانزدهگانه اوستایی بود. برخی از دانشمندان این ایالت را گیلان فعلی میدانند، ولی قدر مسلم این که ورن یا ورنه متشکل از صفحات جنوبی البرز و خوار شمال سمنان، دامغان، خوار، دماوند، فیروزکوه، شهمیرزاد، لاسگرد، ده نمک و آهوان، قوشه، ویمه و نقاط کوهستانی مازندران بوده است.
در تمام دوره حکومت مادها و هخامنشیان، کومیسنه یا کومیشان (قومس بعد از اسلام) جزو ایالت بزرگ پارت یا پرتو به شمار میرفت. در این دوره سمنان شهر سرحدی ایالتهای پارت و ماد محسوب میشد. به همین علت برخی از مورخان، زمانی این شهر را جزو مادها و گاهی جزو پارتها به حساب میآورند.
این ایالت که در زمان ساسانیان به پشتخوارگر تغییر نام داده شامل همان شهرهایی بود که در ایالت ورن وجود داشتند. حد غربی این ایالت، خوار (گرمسار فعلی)، حد شرقی آن شاهرود و حد شمالی ایالت پشتخوارگر، کوهستانهای جنوبی طبرستان بود.
سمنان در دورههای بعد از اسلام جزو سرزمین تاریخی قومس (کومش) به شمار میآمد. نام جغرافیایی قومس تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبانها بود، لیکن در دوران حکومت رضاخان، سمنان در شمار شهرهای استان دوم، یعنی مازندران در آمد.
در آغاز سال ۱۳۴۰ هجری شمسی، طبق تصویبنامه هیأت وزیران ایالت کومش سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، سنگسر (مهدی شهر فعلی) و شهمیرزاد و نقاط تابعهٔ آنها از نظر تقسیمات کشوری به نام فرمانداری کل سمنان نامگذاری شد و مرکز حکومت آن نیز در شهر سمنان مستقر شد.
در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی طبق تصمیم دولت وقت، با اضافه شدن دماوند، فیروزکوه، گرمسار و ورامین فرمانداری کل سمنان به استان تبدیل شد و مرکز آن نیز کماکان شهر تاریخی سمنان باقی ماند. البته طبق تقسیمات کشوری سالهای اخیر، سه شهر دماوند، فیروزکوه و ورامین از استان سمنان جدا شدند.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس آمارگیری جاری جمعیت سال ۱۳۷۰، جمعیت استان سمنان ۲۴۱۴۵۷ نفر بود که از این تعداد ۰۰۰۲۸۲ نفر (۶۱/۷ درصد) در مناطق شهری و ۰۰۰۱۷۵ نفر دیگر (۳۸/۳ درصد) در مناطق روستایی سکونت داشتند.
شهرستان شاهرود در چهار دوره سرشماری (۷۰-۶۶-۵۵-۱۳۴۵) بیشترین تعداد جمعیت را، نسبت به سه شهرستان دیگر، داشت. در این چهار دوره به ترتیب ۴۳/۴، ۴۴/۱ و ۴۴/۳۳ درصد از کل جمعیت استان سمنان در شهرستان شاهرود جای داشتند. در رتبه دوم از نظر تعداد جمعیت، شهرستان سمنان با ۲۴/۲، ۲۴/۴، ۲۵/۷، ۲۶/۲۶ درصد از کل جمعیت استان قرار داشت. شهرستان دامغان و گرمسار به ترتیب در رتبه سوم و چهارم از نظر تعداد جمعیت نسبت به کل جمعیت استان قرار داشتند.
از نظر تراکم نسبی جمعیت، در سال ۱۳۷۰ در هر کیلومتر مربع در کل استان پنج نفر زندگی میکردند. کمترین تراکم مربوط به شهرستان شاهرود با ۳/۹۴ نفر و بیشترین تراکم مربوط به شهرستان گرمسار برابر ۷/۰۳ نفر در هر کیلومترمربع بود. با توجه به آمارهای ارائه شده در خصوص تراکم نسبی جمعیت، مشخص میشود که اولاً توزیع جمعیت و تراکم آن در این استان یکسان نیست و در ثانی، آهنگ افزایش آن با مقایسه تراکم نسبی سالهای گذشته از میزان مساوی تبعیت نمیکند، بلکه توزیع آن در شهرستانهای مختلف بیشتر تابع عوامل طبیعی، اقتصادی و متأثر از عوامل اجتماعی، اداری و سیاسی است.
در سال ۱۳۷۰ نسبت جنسی جمعیت استان ۱۰۵/۴ بود. در این سال پائینترین نسبت جنسی در گروههای عمده سنی در گروه ۲۹-۲۵ ساله و برابر ۹۸ بود و بالاترین نسبت جنسی در گروههای عمده سنی در گروه سنی ۶۵ ساله و بیشتر، برابر ۱۲۰ نفر بود. کمترین تعداد زن در گروه سنی ۶۵ ساله به بالا نسبت به تعداد مردان بود. همچنین کمترین مرد در گروه عمده سنی ۲۹-۲۵ ساله نسبت به تعداد زنان بود.
استان سمنان از نظر اقتصادی جایگاهی در خور توجه را در اقتصاد کشور دارد. این استان به خاطر موقعیت جغرافیایی، اقلیم بیابانی و نیمهبیابانی و محدودیتهای دیگر مانند آب و خاک، از موقعیت کشاورزی مطلوبی برخوردار نیست. از کل ۸۰۰۱۵۳۹ هکتار مساحت استان، اراضی مستعد کشاورزی معادل ۲۲۰ هزار هکتار است. اراضی زیر کشت معادل ۶۰۰۱۸۶ هکتار (۸۳/۲ درصد آبی و ۱۶/۸ درصد دیم) است که این رقم تنها دو درصد مساحت استان است. از این مقدار در حدود ۵۹۶۱۷۲ هکتار زیر کشت محصولات سالانه است که عمدهترین آنها به ترتیب گندم و جو، سیبزمینی، پنبه (وش) بومی و ورامینی، یونجه، اسپرس، شبدر و چغندرقند است.
استان سمنان با ۵/۵ میلیون هکتار مرتع و ۲/۵ میلیون واحد دامی یکی از قطبهای دامپروری کشور است. هر خانواده دامدار در استان طبق آمار سال ۱۳۶۷ به طور متوسط ۸۰ رأس گوسفند و بره یا بز و بزغاله داشت که تقریباً دو برابر شاخص مذکور در سطح کشور (۳۸ رأس) بود.
بخش صنعت استان به خاطر نزدیکی به استان تهران، دارا بودن شبکه ارتباطی پیشرفته و راهآهن با استانهای تهران، خراسان، مازندران و جنوب کشور (به ویژه راه جدیدالاحداث استان سمنان به استان اصفهان) و کشف ذخایر معدنی مهم، طی سالهای اخیر از اهمیتی ویژه برخوردار شده است.
استان سمنان یکی از قطبهای صنعتی کشور است. براساس اطلاعات موجود علاوه بر واحدهای صنعتی در حال تولید، نزدیک به ۱۳۹۰ واحد دیگر در دست احداث است. در حال حاضر ۵۰۵ واحد صنعتی با اشتغال ۷۲۸۱۳ نفر در سطح استان مشغول تولید هستند که از این تعداد، ۲۸۵ واحد در شهرستان سمنان (۵۶ درصد)، ۸۶ واحد در شاهرود (۱۷ درصد)، ۶۸ واحد در گرمسار (۱۳ درصد) و ۶۷ واحد دیگر در دامغان (۱۳ درصد) مستقر است.
از کل واحدهای در حال تولید، صنایع کانی غیرفلزی با ۱۸۲ واحد و ۴۱۸۵ نفر اشتغال در مقام اول و صنایع سلولزی با ۲۱ واحد و اشتغال ۲۰۱ نفر در مقام آخر قرار دارند. در ضمن بیشترین اشتغال مربوط به صنایع نساجی و چرم با تعداد ۴۶۱۲ نفر است.
استان سمنان از نظر تنوع مواد معدنی یکی از مناطق غنی کشور به شمار میآید. این استان در سال ۱۳۶۸ دارای ۶۱ معدن بود که از نظر تعداد بعد از خراسان و تهران و از نظر میزان استخراج (۲۴۴۳ هزار تن) در مقام پنجم کشور قرار داشت. براساس اطلاعات مربوط به سال ۱۳۷۰ تعداد معادن در حال بهرهبرداری استان به ۷۳ فقره با میزان استخراج ۲۶۷۵ هزار تن رسید. معادن فعال استان را زغالسنگ، کرومیت، گچ، نمک، سیلیس، سولفات دوسود، دولومیت، پتاس، خاکهای صنعتی، مس، سرب، روی، بوکسیت، منگنز، گوگرد، فسفات و غیره تشکیل میدهند.
۱۳ بهمن ۱۳۹۲
به این مطلب چه امتیازی می دهید؟
[امتیاز: 0 میانگین: 0]
نظر کاربران :
واقعا استان هنرمندان وافراد مشهور و سرشناس است با صنايع دستي گلیم بافی و
نمد مالی وسفالگری و سرامیک كه هنري جذاب است