آتشکده اسپاخو یکی از قدیمیترین بناهای تاریخی استان خراسان شمالی میباشد که در ۱۰۰ کیلومتری غرب شهر بجنورد و در ۶۵ کیلومتری غرب شهر آشخانه؛ مرکز شهرستان مانه وسملقان بر روی تپه ای مرتفع در دامنه جنگل های سوزی برگ ارس و در قسمت جنوبی روستای اسپاخو واقع شده است.آتشکده اسپاخو متعلق به دوره ساسانیان است. مردم محلی این آتشکده را با نام کلیسا میشناسند اما تاکنون هیچ گونه شواهدی مبنی بر حضور مسیحیان در این منطقه پیدا نشده است و از طرف دیگر شکل دایرهای محراب، آتشدان و سوراخهای درون سقف گنبد که روزنههایی برای خروج دود است، نشان میدهد که این جایگاه آتشکدهای است که زرتشتیان باستان آن را بنا کردهاند.
واژه اسپاخو برگرفته از واژه «هسپ» یا «اسپ» میباشد که واژهای پهلوی است و در گذر زمان دگرگون شده و به صورت «اسب» درآمده است و آن گونه که برمیآید در این منطقه در گذشته اسب پرورش میدادند.معماری این بنا از ترکیب گنبد و ایوان الگو گرفته است، ترکیبی که سابقه کهنی در معماری بناهای دوران تاریخی و اسلامی دارد، البته در نظریه ای دیگر معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل مشهور به پافیلی است که از پابرجا ترین نوع معماری محسوب می شود.
طرح این بنا ترکیبی از یک ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یک اتاق چهار گوش در قسمت شرقی است که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان مرتبط است، پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمکره ای و قابل مقایسه با گنبد چهار طاق های ساسانی است. معبد اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی سده های قبل از اسلام در خراسان پهناور دیروز و استانهای خراسان شمالی، رضوی و جنوبی امروز است که از نظر تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.
با وجود اینکه معبد اسپاخو را به عنوان کلیسا نیز می نامند اما وجود آتشدان و حفره هایی در سقف برای خروج دود و… این احتمال را که این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد را قوی تر می کند.
در اطراف این بنا و روستای اسپاخو بر روی تپه ای قبرستانی وجود دارد که از نظر وضع دفن و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت کلی دارد و قبرها به صورت خانوادگی دفن شده اند که بنا به گفته کارشناسان این شواهد حاکی از آن است که اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه وسیع زندگی می کردند و این بنای عظیم مربوط به آنها است.
شکل ورودی معبد اسپاخو اهمیت ویژه ای در معماری آن دارد، ورودی از دو قسمت طاق و پایه تشکیل شده که طاق به شکل نیم دایره بر روی پایه ها قرار گرفته اند.
در هر یک از نماهای شمالی و جنوبی بنا ۹ طاقچه کوچک مستطیل شکل با ابعاد ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتری در یک امتداد قرار دارد که بخش فوقانی تمامی این طاقچه ها با دو یا سه عدد از تیرهای چوبی سخت درخت ارس پوشیده شده است. فضای داخلی بخش تالار که با سقف گنبدی پوشیده شده مربع شکل و دارای سه ورودی از اضلاع شمالی جنوبی و شرقی است.
یکی از ویژگیهای دارای اهمیت در معماری بنای اسپاخو، چگونگی شکل ورودیهای آن است، این ورودیها از دو بخش طاق و پایه تشکیل شدهاند که طاق بهشکل یک نیمدایره روی دو جرز پایه قرار گرفته و قطر نیمدایره طاق از عرض ورودی در بخش پایه بیشتر است. در اصطلاح، این نوع شکل ترکیب طاق و پایه را طاقهای جاکلیدیشکل مینامند.
نمونههایی از این نوع طاق را می شود در بناهای آتشکده تخت سلیمان، کاخ اردشیر در فیروزآباد و کاخ کسری در عراق مشاهده کرد. معماری معبد اسپاخو برگرفته از معماری بناهای مذهبی و حکومتی دوران تاریخی ایران است، اما معماری دوران ساسانی نیز در این بنا به خوبی نمایان است.
در مجموع با توجه به خصوصیات معماری و کاربرد مصالح به ویژه استفاده از سنگ های نتراشیده، تیرهای کوچک چوبی از درخت ارس، ساروج و شیوه طاق سازی و قوس های طاق ها و دیگر موارد در معبد اسپاخو می توان گفت که این نوع شیوع معماری مربوط به اوایل دوره ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.
پابرجا بودن این معبد در طول صدها سال مدیون کار صحیح و معماری اصیل ایرانی در سدههای قبل از اسلام است اما با وجود اینکه معبد اسپاخو ازهر نظر دارای ویژگی های خاصی است اما تاکنون نتوانسته جایگاه واقعی خود را در بین دیگر اثرهای معروف کشور پیدا کند.
در وجه تسمیه دهکده اسپاخو و معبد این روستا چنین گفته می شود که واژه هسپ و اسپ که نام کهن و پهلوی است به مرور زمان تبدیل به اسب شده و اسپ بهعلاوه اخو به معنی پرورش اسب است و طبق شواهد احتمالی این منطقه محل پرورش اسب بوده که نام روستای اسپاخو نیزاز آن گرفته شده است.
بنای معبد اسپاخو در سال ۱۳۴۵توسط یک تیم باستان شناسی که به سرپرستی دکـتر عـزتالله نگـهبان مشـغول بـررسی محوطهها و آثار شمال خراسان بودند، شناسایی و به شماره ۱۵۷۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.علاوه بر این معبد در دامنهها و ارتفاعات شمالی روستای اسپاخو، درههای کوچک و بزرگ متعددی وجود دارند که بیشتر آنها چشمههای آب شیرینی دارند که به سمت باغها و مزارع روستا جریان دارند.
نظر کاربران :
اینجا عالی بود
واقعا باید حفاظت بشه و مرمت بشه که از بین نره
کسی جایی بهتر سراغ داره خبر بده
با تشکر
این بنا در مسیر بجنورد-جنگل گلستانه و متعلق به شهرستان مانهوسملقان هست وتابجنورد ۱۱۰کیلومتر فاصله داره!
با سلام و تشکر از شما مطلب اصلاح شد .
یک سازه سنگی فوقالعاده زیبا در روستای اسپاخو، که احتمالا آتشکده دوره ساسانی بوده است. کمی تا حدودی یادآور بنای آتشکده ری (تپه میل) است. اینکه مردم محلی این بنا را کلیسا میخوانند کاملا نادرست است و احتمالا «محل آخور اسب» برای وجه تسمیه اسپاخو نیز اشتباه است.
اگر در فروردین و اردیبهشت از این مکان بازدید میکنید، دامنه کوه خمبی که در آن لاله واژگون زرد میروید نیز برای بازدید پیشنهاد میشود