گنبد عالی ابرکوه ( نخستین اثر ثبت شده استان یزد ) به دست عمید الدین شمس الدوله دیلمی از طایفه هزار اسبیان اشکور ساخته شده و یکی از آثار منحصر به فرد ابرکوه می باشد . گنبد عالی یکی از بنا های سنگی دوره دیلمیان و یکی از نفایس هنر معماری ایران می باشد. که بر فراز صخره های طبیعی جاده یزد – ابرقو ، به بخش بهمن واقع و از سنگ های طبیعی کوهستان ” ساروج ” ساخته شده است. یکی از سالم ترین بنا های دوره سلجوقی است . این گنبد، مقبره و مدفن عمیدالدین شمس الدوله نوه نصربن حسن بن فیروزان دیلمی است که در دوره حکومت سلجوقیان به حکومت ابرکوه منصوب شده بود . این اثر ماندگار در سال ۱۳۱۲ به شماره ۱۹۵ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد .
تاریخچه بنا
طبق مستندات تاریخی، گنبد عالی ابرکوه با قدمتی که به قرن پنجم هجری قمری بازمی‌گردد. مربوط به دوره حکومت سلجوقیان است. البته برخی بر این عقیده‌اند که بنا در دوره دیلمیان ساخته شده است. شاید بعضی شباهت‌های بنا به الگوهای معماری ایرانی پیش از اسلام (دیلمیان به اسلوب معماری پیش از اسلام وفادار بودند) و تاریخ کتیبه گنبد، سبب شده است که چنین نظری در مورد گنبد ابرقو داده شود.
به‌واقع گنبد عالی ابرقو در عصر سلجوقی بنا شده. اما چون آرامگاه فردی از خاندان دیلمی بوده است، آن را با اسلوب معماری دیلمی ساخته‌اند. کتیبه گنبد روی ساقه آن قرار دارد و زمان ساخت را سال ۴۴۸ هجری قمری بیان می‌کند. در کتیبه علاوه بر سال ساخت بنا، به دستور فردی به نام فیروزان اشاره می‌شود. این دستور مبنی بر آن است که وی این مکان را به‌عنوان مقبره‌ای برای پدر خود، امیر شمس الدوله علی هزار اسب به‌همراه مادرش از خاندان دیلمیان ساخته است. گنبد عالی ابرقو استحکام بالایی دارد و پس از هزار سال، همچنان استوار در جای خود ایستاده است.
معماری بنا
مقبره مذکور که از نمونه های جالب توجه معماری در نوع خود محسوب می شود. به صورت هشت ضلعی از سنگ و ساروج بنا شده و گنبد بر فراز آن قرار دارد . این بنای تمام سنگی با نمای خارج و داخل بصورت هشت گوش اضلاع کوچک تر آن ۴/۵ متر و اضلاع بزرگ تر ۶/۸ متر و ضلع بین این دو هم ۲/۳ متر است که روی تخت گاهی چهارگوش بنا گردیده است . هشت ضلعی سقف گنبد قوسی شکل و از سنگ است و در پایه گلوی گنبدبه صورت مدور است و گنبد بر فراز آن قرار دارد . در پای گلوی گنبد ، کتیبه ای به خط کوفی دیده می شود که حروف آن را با آجر تراشیده و در داخل متن کتیبه کار گذاشته اند .
در داخل گنبد سرداب وسیعی دیده می شود که مدخل ورودی آن نیز در داخل گنبد قرار دارد . جالب ترین اثر بقعه ، کتیبه زیبای آجری پای گلوی گنبد می باشد که بر روی آن مطالبی حک شده است . در داخل مقبره یک سرداب واقع شده که مدخل ورودی آن روبروی در ورودی گنبد قرار دارد .
مصالح بکاررفته در بنا
مصالح ساختمانی بنا ، سنگ های طبیعی کوهستان و ساروج است که بر فراز صخره های طبیعی کوهستان بنا شده . به همین علت با وجود زلزله های پی در پی منطقه کوچک ترین خللی در ارکان آن بوجود نیامده است . یک مدخل نیز در ضلع شمالی گنبد قرار دارد که بر سرداب زیرین مقبره راه دارد .در این بنا سه ردیف مقرنس زیر پایه گنبد و دو رشته کتیبه به خط کوفی بنائی از آجر برجسته وجود دارد که یکی زیر مقرنس ها و دیگری بر بالای ورودی قرار گرفته است. بالای سر در ورودی دارای کتیبه ای از آجر با خط بنائی است که جملاتی بر روی آن حک شده است.
بالای سر در ورودی بنا کتیبه کوفی با خطوط درشت و برجسته دیده می شود . اضلاع بنا گذشته از ضلعی که ورودی در میان آن قرار دارد همگی ۴۰/۵ متر و تمامی تا زیر نوار پائین گنبد بدون هیچگونه عنصر تزئینی بالا رفته است . ارتفاع و بلندای برج ۲۲ متر و ضخامت دیوار گنبد ۲متر می باشد . در این بنا سه ردیف مقرنس زیر پایه گنبد و دو رشته کتیبه به خط کوفی بنائی از آجر برجسته که یکی زیر مقرنس ها و دیگری بر بالای ورودی قرار گرفته است . بنای مذکور آرامگاه امیر عمید الدین شمس الدوله دیلمی و مادرش از طایفه هزار اسب بوده که بدستور فرزندش فیروزان به سال ۴۴۸ هـ ساخته شده است.
از نظر طرح بنای مذکور شبیه بنا های قرون سوم و چهارم هجری است . ۳۵۰ اثر تاریخی در شهرستان ابرکوه شناسایی شده که تاکنون ۱۱۲ اثر ثبت ملی شده است . شهرستان ابرکوه در ۱۴۰ کیلومتری جنوب غربی شهر یزد قرار دارد .
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.