هم آوایی رنگ و ذوق در چاپ باتیک

به گزارش ایرنا، چاپ ‘کلاقه‌ای’ یا ‘باتیک’ از هنرهای سنتی آذربایجان شرقی است که بیشتر در اسکو رواج دارد و هنرمندان فعال در این رشته از صنایع دستی با استفاده از رنگ های طبیعی برگرفته از میوه ها و گیاهان، نقش ها و اشکال متنوعی را بر روی پارچه، روسری و شال می آفرینند.
کار هنرمندان باتیک، کار پهن شده بر روی ریسمان ها برای خشک شدن، نمایشی از صنایع دستی ایرانی در رنگ ها و طرح های گوناگون است که با وزش باد جلوه نمایی می کند.
در عملیات رنگرزی بر روی پارچه در این روش، بیشتر از رنگ های گیاهی مانند روناس، اسپرک، پوست انار و زردچوبه استفاده می شود.
در دوران قدیم هنرمندان فعال در این رشته از ترکیب برگ درخت مو، سود سوزآور و خاک رس ماده ای مقاوم و چسبناک بدست می آوردند و قسمت هایی از پارچه را بوسیله قلم مو با این ماده می پوشانده و تمامی پارچه را رنگرزی می کردند.
پس از شستشوی پارچه قسمت های آغشته به چسب به رنگ اصلی پارچه می ماند و قسمت های دیگر رنگین می شد.
در ایران به جای برگ مو از پیه گوسفند، موم خالص عسل و سقز خام ماده چاپ باتیک را می ساختند که نام بین المللی آن ‘واکس باتیک ‘ و در آذربایجان به ‘روغن کلاقه ای’ موسوم است.
ابزار کار چاپ باتیک ‘تیان’ نام دارد که وسیله‌ای فلزی شبیه به قیف نازک بوده و از ظروف پلاستیکی متناسب با اندازه پارچه، ظرف مسی کوچک برای جوشاندن زاج، اتو و میز اتو، میز کار، منبع حرارتی، ریسمان، گیره لباس، سوزن، قیچی، قاب چوبی (چارچوب) برای کشیدن پارچه، چکش، میخ و انواع مهرهای چوبی و قالب، قلم مو، ظروف رنگرزی، ظرف مسی برای گرم کردن ماده مقاوم و ظروف مخصوص شستشوی پارچه با بنزین در این صنعت استفاده می‌شود.
روش‌های چاپ باتیک شامل چاپ مقاوم، چاپ برداشت، چاپ با شابلون، نقاشی باتیک روی پارچه ابریشمی، تار عنکبوتی، قلم‌مویی، بدون رنگرزی و باندا (پیچشی) است.
چاپ مقاوم از روش های این صنعت بوده که در آن نقوش یا زمینه مورد نظر را با موادی مقاوم که در مقابل رنگ نفوذ ناپذیر است، می پوشانند تا به هنگام رنگرزی از جذب رنگ در آن قسمت ها جلوگیری شود.
در این روش که چاپ کلاقه ای از جمله آن به شمار می رود ابتدا پارچه را به مدت لازم در آب ولرم می خیسانند تا آهار آن در آب حل شده و جدا شود سپس پارچه را درون محلول ضعیف زاج سفید می گذارند تا عمل دندانه انجام و پارچه قدرت رنگ پذیری بیشتری یابد؛ سپس پارچه را خشک و اتو می کنند و برای جلوگیری از جمع شدن پارچه به هنگام چاپ، پارچه ابریشمی را به پارچه توری هم اندازه آن پیش از چاپ کوک می زنند.
بعد از این مرحله ابتدا طرح کاغذی را تفکیک رنگی کرده و هر کدام را روی تخته سه لایی می چسبانند و اطراف خطوط آن را بریده تا نقش مشبک آماده شود.
سپس آن را روی تخته سه لایی دیگری که به شکل کلی نقش است، می چسبانند و دسته ای به آن متصل می کنند.
در مرحله چاپ، ماده مقاوم را مذاب کرده و تا پایان کار روی منبع حرارتی گرم نگاه می دارند و پارچه دندانه شده را بر روی پارچه ای ضخیم که روی میز کار کشیده شده است پهن کرده و اتو می کنند.
حدود نقش ها را روی پارچه با مداد مشخص می کنند سپس مهر را درون مواد مذاب زده و مهر زنی را آغاز می کنند.
ابتدا نقوشی که باید در پارچه به رنگ روشن حفظ شود با ماده مقاوم و مهر نقش اندازی می شود و پارچه مهر زده را برای تثبیت رنگ درون محلول زاج سفید قرار می دهند پس از خشک شدن، پارچه را دورن رنگ تیره دلخواه می گذارند.
دوباره پارچه را درون محلول زاج سفید قرار داده و خشک می کنند و رو و زیر سطح پارچه کاغذ می گذارند و آن را با اتو حرارت می دهند تا ماده ی مقاوم ذوب شود.
برای از بین بردن مواد چربی باقی مانده، پارچه را در بنزین قرار می دهند و در پایان پارچه را با آب و صابون می شویند و آن را در مجاورت هوای آزاد و سایه خشک می کنند.
حسین کلاقیچی گنجینه، معروف به حسین گنجینه، بنیان‌گذار چاپ سیلک اسکرین و باتیک یا چاپ کلاقه‌ای در ایران بود که در جوانی این هنر را در سال ۱۳۰۸ در تبریز پایه‌گذاری کرد و از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۴ مسئولیت کارخانه چاپ باتیک را در این شهر به‌ عهده داشت.
مرحوم گنجینه در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۰ از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشان درجه یک هنری دریافت کرد و از سوی وزارت فرهنگ و آموزش عالی نیز در ۶ آبان سال ۱۳۷۷ مفتخر به دریافت نشان درجه یک شد.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با اشاره به برگزاری دومین جشنواره چاپ باتیک در اسکو در هفته گذشته از رشد ۷۰ درصدی ارسال آثار به این جشنواره خبر داد.
فرشاد به آفرین، افزود: در اولین جشنواره باتیک که در سال ۹۵ برگزار شد ۶۸ اثر شرکت کرده بود که امسال با استقبال هنرمندان تعداد آثار ارسالی به دبیرخانه جشنواره به ۱۰۴ اثر رسیده است.
وی اظهار کرد: آثار ارسال شده به این جشنواره از نظر کیفی، تنوع، نوآوری و طرح های بدیع قابل توجه بود که این امر نشان از جریان سازی و توجه هنرمندان به سمت نوگرایی و خلاقیت با تلفیق طرح‌های منطبق فرهنگ بومی و اصیل و بازار پسند است.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با اشاره به آموزش ۲۰ هنرآموز علاقمند به هنر چاپ باتیک در سال ۹۵ یادآوری کرد: با حمایت مسئولان شهرستان اسکو به عنوان مهد این هنر، امسال تعداد این هنرمندان به ۶۰ نفر رسیده است که خود گامی مهم در راستای ترویج و حفظ این هنر منحصر به فرد به شمار می رود.
به آفرین، هدف از برگزاری جشنواره های چاپ باتیک را ارج نهادن به تلاش هنرمندان چاپ باتیک (کلاقه ای)، ارتقای کیفی تولیدات باتیک استان و تلاش در جهت برندسازی این هنر در این شهرستان اعلام کرد.
وی با اشاره به منحصر به فرد بودن شیوه تولید این هنر در اسکو بر اهمیت برند سازی این صنعت از سوی هنرمندان و مردم این شهرستان تاکید کرد و ادامه داد: برند سازی و طراحی مناسب برند زمینه معرفی و ماندگاری باتیک را در ذهن مخاطب فراهم می سازد و امکان رقابت در بین تولیدکنندگان در نتیجه افزایش کمی و کیفی محصول را موجب می شود.
به آفرین، از راه اندازی بازارچه دایمی صنایع دستی در شهرستان اسکو در آینده نزدیک خبر داد.