موسیقی بومی کرمان

کرمان به عنوان پهناورترین استان ایران از چنان تنوع فرهنگی و اجتماعی برخوردار است که محققان را به شگفتی وا می‌دارد در این میان موسیقی نیز به عنوان جزئی اساسی و جدایی ناپذیر از زندگی مردم این استان از تنوع و گوناگونی غریبی برخوردار است. موسیقی در استان کرمان به گروههای عمده‌ای چون موسیقی بومی و عشایری، موسیقی قلندری و خانقاهی، موسیقی مذهبی، موسیقی ساربانی، موسیقی قالیبافخانه ، موسیقی روزانه، لالایی، ترانه‌های کودکان و ترانه‌های رایج در شهر کرمان تقسیم می‌شود.

استان کرمان بعد از استان فارس دومین استان عشایری کشور است. عشایر استان هر کدام به نوعی دارای ملودی و رقص‌های منحصر به فرد خود هستند مناطق عشایری جیرفت، کهنوج، بم، سیرجان، زرند، بافت، شهربابک و بردسیر را می‌توان مشاهده کرد. موسیقی این نواحی چه از لحاظ ریتم و چه ملودی بسیار فنی و پر محتوا است. رابطه نزدیک و تنگاتنگ موسیقی بومی و عشایری استان تفکیک این دو موسیقی را بسیار دشوار کرده است و به کمتر تفاوتهایی بین این دو نوع موسیقی بر می‌خوریم. یکی از بزرگترین ایل‌های عشایری استان، ایل سلیمانی است که از منطقه رابر تا بعد از کهنوج یعنی خط سیری با بیش از ۳۰۰ کیلومتر پراکنده‌اند.

در اصطلاح عشایر کرمان و موسیقیدانان بومی این خطه به اساس الحان و آهنگ‌های مرسوم، بداهه نوازی و بدیهه سرایی مقامهای مهمی در آن بکار گرفته می‌شوند که مهمترین آنها را می‌توان بیان کرد. آوادون در عروسی‌ها و جشن‌های روستایی توسط زنان و اکثراً به همراهی ساز محلی و دهل اجرا می‌شود کردی خوانی که معمولاً توسط مردان و با همراهی نی اجرا می‌شود و نمونه بارز آن اسب کرنگ است، رقص چوچاپ که حال و هوای حماسی دارد و با ریتم دو ضربی ترکیبی اجرا می‌شود و انواع دیگری به نام‌های چوچاپ دستمالی، چوچاپ دستی، دست به کمر و سه پا دارد.

مقام حنابندان در مراسم حنابندان عروسی کاربرد دارد در بعضی مناطق همراه دهل و سرنا و در بعضی از مناطق از جمله میمند با نوعی دف اجرا می‌شود. در موسیقی حنابندان کهنوج ، شهربابک و میمند چیزی که بیشتر از همه چیز توجه می‌کند مبادله محتوایی میان خوانندگان و تبادل ریتمی میان نوازندگان است که فضای بسیار جالب توجهی را بوجود می‌آورد.

رقص چوب بازی با آهنگی دو ضرب ترکیبی اجرا می‌شود و به همراهی حرکات بسیار زیبایی حماسی که توسط چوب بازان حرفه‌ایی مناطق سیرجان، جیرفت، بم، و بافت اجرا می‌شود. از مقام‌های دیگر محلی می‌توان فارغونی، چهاربیتو، سرکوهی،کوچه فارسی، پیشواز، گودی، و… نام برد.

محمدرضا زرویی، دکتر محمود روح الامینی و منوچهر آتشی روستاهای کرمان را از خاستگاههای اصلی و ناشناخته شده بدیهه خوانی مناطق جنوب و به خصوصی بوشهر می‌دانند به گفته اینان شواهد زنده‌ای در دست است که شروه ابتدا در کرمان و مناطق دیگر که پارسیان اصلی می‌زیسته‌اند رواج داشته دارد به این سروده‌ها و آوازها در گویش محلی و بومی کرمان غریبی یا غربتی گفته می‌شود در کهنوج آوازهایی متداول است که آوازی معروف به بیابانی در این میان از ویژگی‌های خاصی برخوردار است.

از میان سازهای نواحی استان کرمان می‌توان به سرنا، دهل، دایره، دف، نقاره، نی محلی، نی مشکی، چنگ، رباب، تمپو، تمبک، تمبک کولیان و… نام برد. جوغ نوعی ظرف سنگی سیاه رنگ است که فقط در استان کرمان استفاده می‌شود که دهانه آن را با پوست بره یا بز می‌پوشانند و آن را روی شتر می‌بندند و در مواقعی که کاروان با توفان شن روبرو می‌شوند و صدای زنگ شتر دیگر شنیده نمی‌شود از این ساز به عنوان ساز راهنما برای هدایت کاروان استفاده می‌شود این ساز توسط رهبر کاروان و روی شتر راه بلد که اصطلاحاً آن را شتر سه آهنگ می‌گویند نواخته می‌شود این ساز تنها کوبه‌ی سنگی در ایران است که دارای پوست می‌باشد و ترک نیز سازی است که دارای دو دهانه پوستی می‌باشد که با تسمه چرمی به گردن آویخته می‌شود پوستی که بالاست دارای صدایی زیر و پوستی که پایین است دارای صدایی بم است و به دو صورت انگشتی یا با تمام دست نواخته می‌شود از این ساز در جشن‌های عروسی و در داخل سیاه چادرها و به همراهی ترانه‌های شاد محلی استفاده می‌شود.

دف که عده‌یی از زرتشتیان کرمان به نوازندگی آن اشتغال دارند و اشعاری که همراه دف نواخته می‌شود بیشتر به زبان فارسی دری است علاوه بر زرتشتیان دراویش نعمت اللهی کرمان نیز از دف استفاده می‌کنند البته زردشتیان با انگشت دف می‌زنند اما دراویش با یک دست دف را گرفته و با دست دیگر به صورت آزاد در تمام نواحی آن به پوست ضربه می‌زنند و صداهای متفاوتی ایجاد می‌کنند حتی از لانه‌های چوبی نیز برای تولید صدا استفاده می‌شود.

در مورد موسیقی خانقاهی و قلندری استان هم باید گفت که این استان به دلیل پیشینه غنی عرفانی خود و وجوه عرفانی بزرگ از جمله شاه نعمت ا… ولی، عماد فقیه، مظفر علیشاه، حیاتی، صدقی کرمانی، شاه شجاع، مشتاقعلیشاه، اوحدالدین کرمانی و سایر عرفا همواره میعادگاه صوفیان و قلندران ایران و سایر کشورها به خصوص هندوستان بوده است. به همین دلیل نوعی موسیقی صوفیانه در این خطه بوجود آمده است که هنوز هم در خانقاه‌های این منطقه اجرا می‌شود . مراسمی که هر سال و به مناسبت میلاد امام علی(ع) در آستانه شاه نعمت ا… ولی در کرمان و در فوادیه کرمان و توسط دراویش نعمت الهی برگزار می‌شود مشتاقان زیادی را از سراسر ایران و حتی خارج از کشور به این دیار دیرپا می‌کشاند. سازهایی مورد استفاده در این مراسم دف، هوار و سه تار است. در مراسم در گذشت بزرگان و مشایخ نعمت اللهی کرمان نیز از همین سازها استفاده می‌شود البته با ملودهایی شاد و عارفانه به جای موسیقی سوگ و عزا، زیرا آنان معتقدند وصال به حق را شادمانه باید جشن گرفت. اضافه کردن سیم سوم سه تار و به روایتی تبدیل دو تار به سه تار مشتاقعلیشاه در کرمان به عظمت بعد موسیقیایی این خطه کمک کرده است.

در مورد ساز چنگ که به عنوان یکی از سازهای نواحی کرمان نام برده شد باید گفت که این ساز نوعی قیچک است این ساز بیشتر در مناطق کهنوج، جیرفت و بردسیر نواخته می‌شود محمد احمدی که یکی از بزرگترین نوازندگان قیچک در ایران است در بردسیر زندگی می‌کند او یکی از نوابغ بزرگ موسیقی نواحی است که دارای استعداد فوق‌العاده‌ای در بداهه نوازی و بیشترین نوازی است در بردسیر دو کارگاه سازسازی برای ساخت چنگ وجود دارد که از جمله سازندگان مشهور در آن می‌توان عزیزا… نارویی اشاره کرد.

موسیقی مذهبی و تعزیه‌خوانی نیز در استان کرمان به صورت بکر و شاخص استفاده می‌شود دکتر مسعودیه و جابر عناصری ضمن مشاهده نمونه‌های خطی نسخه‌های تعزیه که اکثراً مربوط به نیم قرن گذشته است و توسط مرحوم محمد تقی ارجمند فرهنگی و تعزیه گردان مشهور کرمان و با خطی خوش نوشته شده اذعان داشتند که یکی از بکرترین و دست نخورده‌ترین نمونه‌های نسخه خطی در ایران است.

مهمترین مناطق تعزیه در استان کرمان نیز در بخش رابر، هوتک، چترود و خوانندگان با صدای بسیار رسا و دلنشین و با تسلطی کامل بر ردیف موسیقی ایران اشعار خود را می‌خوانند سازهای تعزیه سرنا و دهل است و بیش از ۱۵۰۰ سال است که دست نخورده باقیمانده است. ریتم دهل‌ها دو ضربی و گاهی سه ضربی ساده و حماسی است. موسیقی قالیبافخانه کرمان یشکی دو شکی است که به علت زیبایی اکثر کرمانیان آن را حفظ دارند با توجه به مقبولیت هنر موسیقی در نزد کرمانیان و استقبال خارج از وصف آنها از جشنواره‌ها و رویدادها این هنر و الا پیش بینی می‌شود که در آینده شاهد پیشرفت چشمگیر کرمانیان در این هنر می‌باشیم.کرمان سهم بزرگی در موسیقی ایران دارد وجود موسیقیدانان و خوانندگان بزرگی چون داریوش رفیعی، ایرج بسطامی، عباس بهزاد پور، کورس سرهنگ زاده، علی اصغر بهاری و دیگران موید این نظریه است هنوز در جای جای استان پهناور کرمان موسیقی جریان دارد. هنوز در شهر کرمان موسیقیدانان عظمت هنر استان را پاس می دارند ،هنوز استان کرمان در بسیاری زمینه‌های فرهنگ و هنر پیشتاز است.

از اینجا تا به کرمان سه گذره/ گداره اولی نقش و نگاره/ گدار دومش مخمل بپوشم/ گدار سوی دیدار یاره/ شب شنبه ز کرمون بار کردم/ چه بد کردم که پشت ور یار کردم/ رسیدم بر لب جوی سپاهان/ نشستم گریه بسیار کردم/ول ما ای ول ما ای ول ما / به کرمون می‌برن آب و گل ما / به کرمان می‌برن قلیون بسازن/ که تا دلبر کشته دود ازدل ما/ می‌خوام بار سفر بندم به سیر جون/ دلم در پیش تو هسته گروگون/ از آن روزی که از پیش تو رفتم/ به جای اشک میاد از دیده‌ام خون.